Nəcəfli Tofiq Hümbət oğlu
§2. Qaraqoyunlu-Osmanlı münasibətləri
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
43
XIV əsrin sonunda Qaraqoyunlu tayfa birliyi Mosulda, Ərzurumda, Xoyda, Naxçıvanda və Göycə gölünün cənub sahillərində möhkəmlənmişdi 85 . Bu tayfa birliyinin tədricən güclənməsi qonşu dövlətlərin rəhbərlərini narahat etmişdi. Teymurun Azərbaycana hücumları dövründə Qaraqoyunluların istilaçıya qarşı güclü müqavimət göstərməsi də qonşu dövlətlərin, xüsusilə bu işğalçıdan xilas olmaq üçün yollar arayan Şərqi Anadolu bəyliklərinin, Osmanlı sultanlığının onlara olan rəğbətini artırmışdı. Qaraqoyunlu-Osmanlı münasibətləri məsələsi türk tarixçiləri üçün xüsusi tədqiqat obyekti olmamış və buna görə də həmin problemə səthi yanaşılmışdır. Qaraqoyunlu dövlətinin siyasi tarixini tədqiq etmiş İ.H.Uzunçarşılı, M.X. Yınanç və F.Sümer Qaraqoyunlu hökmdarının (Qara Yusifin və Qara İskəndərin) Osmanlı sultanlarına sığınması məsələsini qeyd etmiş, lakin iki dövlət arasındakı münasibətlərin inkişaf prosesini araşdırmamışlar. XIV əsrin sonlarında, Qaraqoyunluların Ağqoyunlulara qarşı mübarizəsinin kəskinləşdiyi bir dövrdə siyasi rəqiblərin Teymurun himayəsinə sığınması Qaraqoyunluların Osmanlı sultanlarına olan meylini gücləndirmişdi. Lakin Qaraqoyunlu tayfa birliyinin yüksəlişi Osmanlı dövlətini də narahat edirdi. Mənbələrdən mə'lum olur ki, «0smanlı əmirləri Qara Məhəmmədin Malatiya qalasını ələ keçirməsindən qorxur, buna qarşı lazımi tədbirlər görməyə başlayırdılar. Şeyx Həsən adlı bir şəxs Osmanlı Sultanı Bayazidə müraciətində deyirdi: «Məntaş Malatiya qalasını saxlamaqda acizdir. Onu başqası ilə əvəz etməli. Əgər mənim rə'yim qəbul olunmazsa və yaxud tə'xirə salınarsa qala Qara Məhəmmədə və ya başqasına təslim olacaq və məhv ediləcəkdir» 86 . Sonralar Osmanlı sultanı ilə [104-105] Ərzincan əmirliyi arasında kəskin ziddiyyətlərin olduğu aşkara çıxdı. Buna görə də, Əmir Mutaharten Osmanlı sultanına qarşı mübarizədə «Qara Məhəmmədlə ittifaq bağladı» və bu ittifaqa arxalanalaraq öz qüvvələrini yenidən təşkil etdi. 87 Lakin tezliklə Ərzincan əmirinin Ağqoyunlu Qara Osmanla müttəfıq olması və Teymura sığınması Qaraqoyunlu-Osmanlı münasibətlərinə öz tə'sirini göstərdi. Qaraqoyunlu-Osmanlı münasibətlərinə Osmanlı qaynaqlarının gözü ilə baxılarsa, türklərin qaraqoyunlulara ehtiyatla və şübhə ilə yanaşdıqları aydın olur. V.Minorski bunu, qaraqoyunluların yaşayış tərzində, inanclarında rafizilik əlamətlərinin olması ilə izah edir 88 .
Bayəziddən yardım istəmişdi. Qara Yusifın məktubunda deyilirdi: «Teymur... indi Azərbaycana hücum etməkdədir. Sənin bu həvaxahın (yə'ni Qara Yusifin-T.N.) onunla müqavilə və mütailə edə bilməyəcək və canını islam əhlinə qurban edəcək. Ümidvaram ki, o, həzrət də (yə'ni Sultan Bayəzid-T.N.) bundan (Teymurun yürüşündən-T.N.) xəbərdardır. Gərək sərhəd əmirlərinə fərman verilsin ki, onlar hazır olsunlar və ehtiyac olduqda fürsəti fövtə verməsinlər. O, nabenarın dəf''i kafırlər üzərinə hücumdan daha zəruridir. Başqa vəziyyət haqqında bu ittihad risaləsini gətirən... Əmir Murad mə'lumat verəcəkdir 89 ». Sultan İlduım Bayəzid Qara Yusifə cavabında bildirirdi: «Fərman edib buyurdum ki,... əgər Teymur o vilayətə yaxınlaşsa, bizim müzəffər əsgərlər Allahın köməyi ilə... cahanı yandıran o atəşi qara torpağa bərabər edib... aləmi zülm tüstüsündən təmizləsinlər. Onun məhv edilməsi bütün başqa işlərdən daha vacibdir. Gərək o cənab da (yə'ni- Qara Yusif-T.N.) Şirvan, Gilan, Gürcüstan, Luristan, hakimləri ile birləşib qəflət etmədən onlarla müharibəyə başlayalar) 90 . Məktubdan aydın olur ki, sultan İldırım Bayəzid təhlükəli düşmənə qarşı mübarizədə Qara Yusifə yardım edəcəyini göstərmiş, lakin ona qonşu hakimlərlə ittifaq bağlamağı birgə mübarizə aparmağı [105-106] məsləhət görmüşdü. Teymurun işğal təhlukəsi qarşısında Qaraqoyunlu-Osmanlı əlaqələri möhkəmlənməyə başladı. Faruq Sümerin fikrincə, Qara Yusif müttəfıqi olan Sultan Əhməd Cəlayiri ilə birlikdə Teymurun qüvvələri qarşısında dayana bilmədi, Osmanlı sultanı İldırım Bəyazidə sığınmağı qərara aldı 91
edirlər ki, İldırım Bəyazid Qara Yusif və sultan Əhmədlə birlikdə 1401-ci ilin yayın ortalarında Ərzincan üzərinə hərbi yürüş etmiş, şəhəri ələ keçirmiş və onu Qara Yusifə vermişdi 92 . Qara Yusiflə Sultan Əhmədin Osmanlı sultanına sığınması Əmir Teymurla İldırım Bəyazid arasındakı münasibətlərə öz tə'sirini göstərməyə bilməzdi«. Bəyazidin Qaraqoyunlu xənadanı ilə müttəfiq olması Teymuru daim bihuzur edirdi... o, qaraqoyunluların Osmanlı sultanı ilə ittifaq bağlamasına qəzəblənirdi» 93 Teymur Qara Yusifin Kiçik Asiyada qüvvə toplayıb yeni mübarizəyə başlayacağından ehtiyat edirdi. «Teymur elə zənn etmişdi ki, Qara Yusif və Sultan Əhməd Osmanlı Türkiyəsinə getməklə İldırım Bəyazidi ona qarşı müharibəyə qaldıracaqlar) 94 . Türk
tarixçilərinin fikrincə, Teymur Osmanlı hökmdarına göndərdiyi məktudba, özünün arada sülhün saxlanılmasını arzuladığını bildirmişdi. Lakin möhkəm dostluğun yaradılması naminə müsəlman məmləkətlərinə ziyan verən, yolkəsən, quldur kimi tanınan Qara Yusiflə əlaqədar olaraq üç şərt irəli sürmüşdü.: 1. Onu öldürmək, 2. Mühakimə olunmaq üçün təslim etmək, 3. Osmanlı ərazisindən qovmaq 95 . Yaşar Yücel yazır ki, sultan Bəyazid Teymurun istəklərinə qarşı mənfi cavab vermiş, Qara Yusifin artıq Anadolunu tərk etdiyini göstərmiş, təkrar gəlişində onu qəbul etməkdə tərəddüd göstərməyəcəyini bildirmişdi 96 .
güddüyünü aydınlaşdırmaqdan çəkinmişlər. Z.V.Toğanın fikrincə, Bəyazid Teymurdan qaçıb özünə sığınan 44 Əhməd Cəlayiri ilə Qara Yusifi himayə etmək bəhanəsilə, Elxanilərə tabe olan əraziləri işğal [106-107] etmək
istəyirdi. O, bu məqsədlə Qara Yusifın Şərqi Anadoluda və Azərbaycandakı qüvvələrindən faydalanmaq istəmişdi. 97 Osmanlı sultanının başlıca məqsədi tədricən dövlətin sərhədələrinə yaxınlaşmış Teymura qarşı mübarizədə Qara Yusifin və Sultan Əhmədin qüvvələrindən faydalanmaq idi. Beləliklə, obyektiv zərurətin tə'siri ilə Qaraqoyunlu Osmanlı əlaqələrində dostluq meyli güclənmiş və bu, münasibətlərin gələcək inkişafına müsbət tə'sirini göstərmişdi. Qaraqoyunlular İldırım Bəyazid dövründən başlamış dostluq əlaqələrini sonadək davam etdirmişdilər 98 .
mübarizədən faydalanan Qaraqoyunlu Qara Yusif Teymuri şahzadələrini ağır məğlubiyyətə uğratdı və mərkəzi Təbriz şəhəri olan Qaraqoyunlu dövlətini yaratdı. Qaraqoyunlu dövlətinin getdikcə güclənməsi Xorasan hökmdarı Şahruxu narahat edirdi. Şahruxun 1415-ci ildə Əcəm İraqını Teymuri dövlətinə birləşdirməsi Qaraqoyunlu dövləti üçün təhlükəli idi. Ağqoyunlu Qara Osmanın Şahruxu qaraqoyunlulara qarşı müharibəyə təhrik etməsi bu təhlükəni daha da artırmışdı 99 . Şahrux kimi qüdrətli bir hökmdarla sabit münasibətlər yaratmağın zəruriliyini yaxşı anlayan Qara Yusif dövlətlərarası münasibətlərin sabitləşdirilməsi üçün iki dəfə cəhd etmiş, hətta Sultaniyyə şəhərini dostcasına Xorasan hökmdarından xahiş etmişdi. Həsən bəy Rumlu yazır: «Bu xahiş müqabilində Xorasan şahı bildirdi ki, əgər Qara Yusif bir oğlunu girov kimi bizim yanımıza göndərərsə Sultaniyyəni ona verə bilərik. Qara Yusif bu təklifə razı olmadı» 100 . Çünki o, oğlunu Xorasan sarayına göndərməklə Şahruxdan asılı vəziyyətə düşəcəkdi və müstəqil hərəkət edə bilməyəcəkdi. Şirvanşah İbrahimin ölümündən (1417) sonra oğlu Xəlilullahın Şirvanın müstəqilliyinə can atması, onun Qara Yusifın hakimiyyətini tanımaqdan imtina etməsi və Şahruxla dostuq əlaqələrini yaratması vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. Belə bir şəraitdə Qara Yusif Osmanlı sultanı I Mehmedlə [107-108] ittifaq yaratmağı vacib hesab etdi. Qara Yusif sultan I Mehmedə göndərdiyi məktubda yazmışdı: «Bu günlərdə... Şahrux Bahadırdan yarlıq aldım. (o yazır ki,) gərək Azərbaycanı onun vəkillərinə təslim edəm. Eşitdim ki, (o) bu tərəfə qoşun çəkərək Qəzvinə yaxınlaşmışdır. Biz də öz ləşgərimizi oradakı bir dağ ətəyinə yığmışıq və gözləyirik... Əgər qəddar rüzgar ona kömək edərsə, o, tatar qoşunu ilə Konstantinapol sahilindən Kəffəyə çatacaq, qıpçaq çölündən Dərbəndə gələcək, oradansa Azərbaycana yetişəcəkdir... Sizə deyiləsi xəbərlər... çoxdur. Bu barədə ... mə'lumat vermək üçün Xacə Bəhram Naxçivanini sizin tərəfə göndərdik. Nə fərman etsəniz, ona da əməl edəcəyik» ,0,
.Sultan I Mehmed cavab məktubunda məsləhət bilir ki, onlar «səy etsinlər ki,.. fıtnə atəşi şö'lələnməsin» 102 . Osmanlı sultanının Qara Yusifin oğlu Qara tskəndərə məktubunda deyilirdi: «...Bizi (məsələdən) agah etdiyinə görə xoşbəxt olun. Əgər bir təşviş və hücum olarsa, xəbər veriniz ki, Allahın köməyi ilə imkan daxilində onu dəf edə bilək» 103 . Osmanlı sultanının məktublarından mə'lum olur ki, o məsələni diplomatik yolla həll etməyə üstünlük verirdi. İsmayıl Aka yazır ki, Əmir Teymurun hakimiyyətini tanımış Osmanlı padşahı I Mehmedin fəaliyyəti də Heratda narazılıq doğurmuşdu. Osmanlıların Əmir Teymurun bərpa etdiyi Anadolu bəyliklərinə qarşı hərəkəti də xoş qarşılanmamışdı. Onlar Əmir Teymura, indi isə Şahruxa Anadoluya gəlməsi üçün də'vət məktubları göndərməyə başlamışdı. Osmanlı Sultanı ikinci bir Teymur təhlükəsi ilə qarşı-qarşıya gəlmək istəmir və bu baxımdan kafirlər ilə məşğul olmağı teymurilər ilə anlaşılmazlıq yaratmaqdan üstün hesab edirdi 104 . Şahrux hələ 1416-cı ilin fevral ayında Burunduq Bahadur vasitəsilə sultan I Mehmedə göndərdiyi məktubda yazırdı: «Qara Yusifin və onun övladlarının... qovğasından başqa düşmənlərimiz yoxdur. Onlar o tərəflərə (Ruma-T.N.) gələrlərsə, tutub, bizə versinlər və fıtnə atəşini söndürməyə çalışsınlar» 105
. Sultan I Mehmed ehtiyatla hərəkət edərək Şahruxun tələblərindən imtana etmək üçün müxtəlif vasitələrə əl atmağa çalışmışdı. O, yazırdı: «Biz [108-109] əgər, Qara Yusifın üzrxahlığını o dərgahdan (Şahruxun Xorasan dövlətindən T.N.)» xahiş etsək ola bilsin ki, qəbul edilməyəcək. Əgər ona vilayətimizə gəlmək icazəsi versək (o), məcburiyyət üzündən... qonşu hakimlər olan qaramanların, həmidilər, isfəndiyarlar, zülqədərlilərlə birləşərlər. Qara Yusif Misir sultanları ilə də ittifaq yarada bilər». 106
Türk tarixçilərinin fıkrincə, Şahruxun Azərbaycana yürüşü ərəfəsində Osmanlı-Qaraqoyunlu münasibətlərində müəyyən anlaşılmazlıq mövcud idi. Qara Yusifın Ərzincan hakimi Pir Ömərin Qarahisarı mühasirəyə alması buna səbəb olmuşdu. Şəhərin hakimi Məlik Əhməd oğlu Həsənə yardım üçün Amasya valisi şahzadə Murada və sultan I Mehmed Çələbiyə müraciət etmişdi 107
. O zaman sultan I Mehmed Çələbi Həsənə yardım göstərə bilməmiş və şəhər Pir Ömər tərəfindən ələ keçirilmişdi. Tezliklə Azərbaycanda Qara Yusifin ölümündən sonra taxt-tac qovğası qarşılığından faydalanan sultan I Mehmed itirilmiş torpaqları geri qaytarmışdı. 108
Yusifdən tabe olmasını tələb etmişdi. Həsən bəy Rumlu yazır: «Qara Yusifın yanına, Təbrizə göndərilmiş elçi qayıdaraq (Şahruxa) bildirmişdi ki, Qara Yusif orada özünü müstəqil bir şah hesab edir. Ətraf yerlərin bütün hakimi və sərdarları ona tabedirlər. Padşahın şövkətindən və qoşunun qələbələrindən qorxmayan Qara Yusifın çoxlu döyüşçü dəstələri vardır» 109 . Şahruxun Qara Yusifə qarşı göndərdiyi Əmir Şah Məlik də ona elçi göndərmiş barışıq istədiyini təkrarən izhar etmiş, Sultaniyyəni və Qəzvini teymurilərə qaytaracağı təqdirdə Suriya və Ruma qədərki ərazini, Azərbaycan ilə Ərəb İraqını ona verəcəyini bildirmişdi. Qara Yusif bu təklifə razı olmamış, Şah Məlikin elçisini həbs etdirmiş və savaşa hazırlaşmışdı. 110
45 Sultan I Mehmedin Qaramanlu Mehmed üzərindəki qələbəsi münasibətilə Qara Yusifə göndərdiyi fəthnaməyə 111
cavabında Qaraqoyunlu hökmdarı da onu təbrik etmiş və sultana yazmışdı: «Elxani məlikləri barədə onu deyə bilərəm ki, onların [109-110] hamısı Amu suyunu (Amurdərya-T.N.) keçərək, Isfahan yaxınlığında toplaşmışlar. Əziz oğlum Cahanşahı Sultaniyyənin mühafizəsi üçün yolladım. Səadətmənd övladlarım Əmir Şahməhəmməd bahadırı, İspənd bahadırla birmənzillik qaravuliyə göndərib, özüm əlli min mükəmməl süvari ilə Təbriz yaxınlığındayam və (indi) Ucana getməkdəyəm. İgid oğlum Qara İskəndər iyirmi min nəfər... süvari ilə arxada pusquda dayanmışdı» 112 . Məktubdan aydın olur ki, Qara Yusif Şahruxun öz üzərinə yürüşə başladığını və bu savaşa necə hazır olduğunu Osmanlı sultanına etraflı şəkildə vermişdi. Sultan I Mehmed Qara Yusifə cavabında, Şahruxun hücum xəbərini ona çatdırdığına baxmayaraq, ona yardım haqqında aydın cavab verməkdən çəkinmişdi 113
. Türk tarixçiləri e'tiraf edirlər ki, dostluq əlaqələri olmasına baxmayraq, Osmanlı sultanının Şahruxa qarşı müharibədə Qara Yusifə yardım göstərməməsinin səbəbi, sultan I Mehmedin teymurilərlə yeni toqquşmadan çəkinməsi olmuşdu. 1420-ci ilin 13 noyabrında Qara Yusifın Ücan yaylağında vəfat etməsi münasibətilə Şahruxun sultan I Mehmedə göndərdiyi məktubunda 114 onun yanına təşrif gətirən elçilər arasında Osmanlı nümayəndəsi Bəhram bəyin olması da bunu bir daha təsdiq edir. Şahrux həmin məktubda yazırdı: «Eşitdim ki, Qara Yusifın oğlu Şahməhəmməd Qara İskəndərlə Ərzincanın Çəpəkçuruna qaçmış... Qara Osmanla döyüşmüşdür. Biz hal-hazırda onun dəfi ilə məşğuluq. Əgər sizin tərəfə (Ruma-T.N.) pənah gətirərsə onu tutub bizim dərgahımıza yollayın» 115 . Sultan I Mehmed Şahruxa cavabında yazmışdı: «...Azərbaycanın zəbtindən və diyanın başqa əhvalından xəbərdar olduq. (və bunlar) bizim keyfimizi çoxaltdı. (amma) Qara İskəndərin Rum tərəfə qaçmağından pərişan olduq və o tərəflərin adamlarına fərman verdik ki, əgər ondan xəbər tutsalar vaxtlı-vaxtında ona hücum etsinlər». 116
Güman etmək olar ki, Osmanlı sultanının belə cavab yazması Şahruxun məktubda çox saylı qoşunu haqqında mə'lumatın olmasının nəticəsi idi. [110-111]
Osmanlı sultanı II Murad (1421-1451) da Qaraqoyunhı dövləti ilə münasibətində dostluq əlaqəlrinə üstünlük vermışdt Türk tarixçiləri də II Muradın Qaraqoyunlu dövlətı ılə dostluq əlaqələrini davam etdirdıyini qeyd edirdilər. 1 " Lakin Osmanlı sultanları Şahruxun Azərbaycan yürüşləri zamanı Qaraqoyunlu dövlətinə fəal yardım göstərməmişlər. Xəlil İnalcıq və İsmayıl Akanın fıkrincə, II Muradın ikinci bır Teymur təhlükəsi ilə qarsılaşmaq istəməməsi buna səbəb olmuşdu 11 .Yalnız Yılmaz Öztuna belə hesab edir ki, sultan II Murad Məmluklər və Qaraqoyunlular kimi Teymurilərə baş əyməmək haqqında,heç bir zaman düşünməmişdi. O, Teymur istilasından ibrət dərsi almışdı. II Murad babası Bəyazid kimi Temurilərlə munasıbəti pisləşdirmək fıkrində olmamışdı. Buna görə də sultan qaraqoyunluların Şahrux tərəfindən bır neçə dəfə əzılməsınə seyrçi münasibət bəsləmişdi. 119
Osmanlı sultanı II Muradın qaraqoyunlularla dostluq münasibətində olduğunu qaynaqlar da təsdıq edır. Oaraqoyunlu İskəndər Şirvana hərbi yürüş etmış vilayətı dagıtmağa və talan etməyə başlamışdı. Qaraqoyunlularla bacarmayacağını anlamış Xəlilüllah dərhal Şahruxdan və Qara Osman Bayandurdan kömək istədi
1 -. Həsən bəy Rumlu göstənr ki, Şirvanşahın xahişi müqabilində Şahrux 1434-cü ilin 6 noyabrında Azərbaycana üçüncü dəfə yüruş etmışdı. Şahruxun hücumu qarşısında dayana bılməyən Iskəndər Anadoluya doğru qaçmağa məcbur olmuşda O Xorasan hökmdarının tələbi ilə yolu kəsmiş Ağqoyunlu hokmdarı Qara Osmanı məğlub etmis və sonra Toqat istıqamətinə yollanmışdı. Faruq Sümer yazır ki, Iskəndər Ildırım Bəyazıd ılə atası Qara Yusifdən e'tibarən Osmanlı və Qaraqoyunlu xanədanları arasında yaranmış dostluğu, II Muradın dostu oldugu uçun Osmanlı sərhədlərini keçdi, Toqata gəldı və Qaz obası qışlağında yerləşdi 123 . Qaynaqlardan mə'lum olur kı, Iskəndər II Muraddan qışı Toqatda keçirməsinə icazə verməsını ıstəmışdı. II Murad Amasya valisi Yürküc Paşaya Iskəndəri layıq oldugu tərzdə qarşılamağı əmr etmiş və ona hədiyyələr gondərmışdı. [111-112] Bütün tədbirlərinə baxmayaraq Isəkəndərin Osmanlı ölkəsinə daxil olmağa müvəffəq olduğunu görmüş Şahrux Şeyx Nurəddin Məhəmmədi Osmanlı hökmüdarı II Muradın yanına göndərdi. O, bildirdi ki, əgər İskəndər Osmanlı ölkəsinə gələrsə, onu göndərsinlər. 12 ' Yılmaz Öztuna qeyd edir ki, sultan II Murad İskəndər bəyi rədd etməyi hökmdarlıq şərəfinə münasib görməmiş və teymurilərdən asılı olduğu üçün bu Qaraqoyunlu hökmdarından xilas olmağın çarəsini axtarmışdı. 126 Z.V.Toqanın fikrincə, II Murad Şahruxun İskəndərin ölkəsindən qovulması tələbinə razılıq vermiş, bəylərindən Umur bəy ilə Yürkünc Paşanı bir ordu ilə onun üzərinə göndərmiş və Osmanlı ölkəsindən çıxarmışdı 127
. Qaynaqlardan mə'lum olur ki, qışı Toqatda keçirmiş İskəndər Qaraqoyunlu baharda «qüruru və nadanlığı üzündən... Rum vilayətini dağıtmağa, xalqın malını qarət etməyə və camaata əzab-əziyyət verməyə başladı» 128
. Məhz buna görə də Qaraqoyunlu-Osmanh münasibətləri kəskinləşməyə başladı. Faruq Sümer yazır ki, Yürküc Paşa vəziyyəti II Murada bildirdi. Bu hadisədən pərişan olan II Murad Anadolu bəylərbəyi Umur bəyi İskəndərin üzərinə göndərdi 129 . Mənbələr qeyd edir ki, Umur bəy İskəndərə göndərdiyi məktubunda yazırdı:... «Sizi məğlubiyyətə uğradan Şahrux Mirzə Xorasan tərəfə getmişdir və sizlərin ata yurdunuz olan Azərbaycan tərəfə yollanmanız daha münasibdir. Getməyiniz dostluğun davam etməsi üçün bir vəsilədir» 130 . Bu məktubu alan İskəndər Osmanlı ölkəsini tərk etmişdi. Tezliklə geri qayıdan İskəndər Təbrizi yenidən ələ keçirə bildi. Lakin o, qardaşı Cahanşah tərəfindən məğlub edildi və Əlincə qalasına qaçaraq orada 1438-ci ilin 21 aprelində öldürüldü. Belələiklə Cahanşah Azərbaycan hökmüdarına çevrildi. Cahanşahın hakimiyyəti dövründə Qaraqoyunlu dövləti müstəqil bir dövlət kimi möhkəmlənmiş və onun həyata keçirdiyi tədbirlər sayəsində tabe 46 olmayan ə'yanların müqaviməti qırılmış, mərkəzi hakimiyyət möhkəmləndirilmişdi. Türk tarixçiləri Cahanşahla II Murad arasında dostluq əlaqələrinin olduğunu qeyd edirlər 131
. [112-113]
İ.H.Uzunçarşılı yazır ki, Osmanlı hökmüdarı II Murad ilə Cahanşah arasında çox səmimi namələr mübadiləsi edilmiş və məşhur tarixçi Şükrullah elçi kimi onun yanına göndərilmişdi 132
. Cahanşah II Murada göndərdiyi məktubunda iki dövlət arasında qədimdən mövcud olan dostluq əlaqələrini xüsusilə qeyd etmiş, II Murad isə cavab məktubunda aralarındakı qədim məhəbbətin pozulmasına heç bir bəhanə olmadığını bildirmiş, bu vəziyyətin heç bir dəyişikliyə uğramadan davam edəcəyini göstərmişdi 133 . Hər iki hökmdar qazanılmış uğurlar münasibətilə bir-birinə fəthnamələr və məhəbbətnamələr göndərməkdə davam etmişdilər 134
. Qaraqoyunlularla ağqoyunlular arasındakı qədim düşmənçilik, ağqoyunluların Osmanlı sultanlarının rəqibləri olması Cahanşahı Osmanlılarla müştərək mənfeətə əsaslanan dostluq münasibətləri yaratmağa vadar etmişdi
135 . Təbiidir ki, belə bir məqsədə Osmanlı sultanı da xidmət edirdi. Qaraqoyunlu-Osmanlı münasibətləri II Mehmedin dövründə (1451-1481) daha da inkişaf etmişdi. M.X. Yınanç yazır ki, Cahanşah Fateh II Mehmedə hər zaman «oğlum» deyə məktublar, yazmış və ondan «atam» ünvanı ilə hörmətli cavablar almışdır 136
. Cahanşahla II Mehmed arasındakı yazışmalarla tanışlıqdan mə'lum olur ki, iki dövlət arasında dostluq əlaqələrini möhkəmləndirmək üçün onlar daim bir-birinə fəfhnamələr və məhəbbətnamələr göndərmişlər. II Mehmedin Cahanşaha göndərdiyi məktublardan birində Bursadan Təbrizə, kəsbkarlıq məqsədilə gələnlərdən söhbət açılması göstərir ki, bu dövlətlər arasında sıx iqtisadi əlaqələr də mövcud idi. Sultan II Mehmed yazır ki, «Bursadan sizin diyarınıza öz kəsbkarlığı üçün Əhməd Musa adlı bir tacir getmişdir. O, Təbrizdə səfərdə axirətə getmiş və onun əlində olan bütün nəğd pul və mallar...sizin dərgahınızın ümənası (əmin-amanlıq yaradanları-T.N.) tərəfındən götürülmüşdür... Onun fərzadı olan Şeyx Məhəmməd Bursavi onun varisidir... oraya gəlir... valilərə işarət olunsun şər'i qovlumluq hökmünə riayət edərək alınmış şeylər qaytarılsın» 137
. Cahanşah məktubunda alınmış əşyaların [113-114] qaytarıldığını, həmçinin Farsın və Əcəm İraqının şəhər və qalalarının Cığataylardan təmizlənməsi haqqında mə'lumat vermiş, bu xəbəri ona çatdırmaq üçün Əmir Tacəddin İbrahim Mehtəri hədiyyələrlə göndərmişdi 138
. Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah XV əsrin 50-ci illərində teymurilərə qarşı mübarizədə uğur əldə etmək üçün Osmanlılarla xoş münasibətdə olmağı vacib saymış, hətta bir müddət öikəsinə təcavüz etmiş Fateh Sultan II Mehmedə elçi göndərmiş, Sivasa qonşu olan Qaraqoyunlu torpaqlarına hücum etməyəcəyi təqdirdə ona 4 min kintal kərə yağı və min dəvə verəcəyini bildirmiş, Osmanlı hökmdarı bu təklifı qəbul etmişdi 139
. Türkiyə tarixçüəri Cahanşahla II Mehmed arasında dostluq əlaqələri olduğunu qeyd edirlər 140 . Yılmaz Öztunaya görə, Fateh II Mehmed atalarının qaraqoyunlularla dostluq və onları himayə etmək siyasətini davam etdirmiş, Sultan Cahanşahla çox yaxşı münasibətlərdə olmuşdu 141 . Qaraqoyunlu-Osmanlı münasibətlərindən bəhs edən türk tarixçiləri iki dövlət arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin izahından daha çox müxtəlif hökmdarların müsbət şəxsi münasibətlərini qeyd etməklə kifayətlənməli olmuşlar. XV əsrin 50-ci illərinin sonunda Cahanşahın Teymuri hökmdarı Əbu Səid üzərindəki qələbəsindən sonra Qaraqoyunlu dövlətinin Yaxın Şərqin ən güclü dövlətlərindən birinə çevrilməsi Osmanlı dövləti ilə siyasi münasibətlərə öz tə'sirini göstərmişdi. Şərqi Anadolunun fəthini başa çatdırmağa çalışan II Mehmed Ağqoyunlu dövlətinin güclü müqaviməti ilə qarşılaşmışdı. Bu, sultan Mehmedin Trabzon yürüşü zamanı özünü aydın şəkildə büruzə vermişdi. Sultan II Mehmed Trabzona yürüşü ərəfəsində Cahanşaha göndərdiyi məktubda yazırdı: «... Pedəre-əzizim Cahanşah, tərəfindən mövlana Şükrüllahla bizim dərgahımıza göndərilən kitabətin çatdı... Biz Trabzona yollanırıq... Əgər bu hücumla əlaqədar olaraq bizim məktublaşmamız bir qədər tə'xirə düşərsə, başqa şey haqda düşünməyib məktublaşma qapılarını qapamayın». 142 [114-115] Osmanlı dövlətinin şərq istiqamətində irəliləməsinin Ağqoyunlular tərəfindən güclü müqavimətlə qarşılanması hər iki dövlət arasındakı münasibətləri daha da kəskinləşdirmişdi. Uzun Həsənin başçılığı ilə ağqoyunluların ətraf vilayətlərə qarətçi yurüşlər təşkil etməsi və 871 h (1466-1467)-ci ildə Gürcüstana hücumu ilə kifayətlənməməsi, Ərzruma da döyüşçü dəstələrini yollaması, Qarahisarın alınıb Uğurlu Məhəmmədə verilməsi Ağqoyunlu-Qaraqoyunlu münasibətlərini də pisləşdirmişdi. Bununla əlaqədar olaraq, Cahanşah II Mehmedə göndərdiyi məktubunda yazırdı: «...Qədim vaxtlardan bəri bizim... sizin şərəfətli xənədanımza həqiqi məhəbbətimiz və dostluğumuz olmuşdur və olmaqdadır... Bizim... dostluğumuza heç nə mane olmur. Amma ortaya çıxmış Həsən Ağqoyunlu bu müddət ərzində zahirdə yazıqlıq və məhəbbətini göstərsə də, əslində başqa cür hərəkət edirdi. Onun zahiri və batini bir olmadığı üçün günbə-gün nifaq yaranmaqda idi. Onda bu günlərdə xəbislik tam şəkildə göründü, onun əhdi-peymanı sındırdığı mə'lum oldu... bizə hücum etdisə də onun dəfi asanlıqla mümkün oldu... O, büləndhimmət həzrət... onun dəf i və cəzalanması üçün cəhd etsinlər. Sizdən sədaqətlə rica olunur ki, bu məsələdə iradə... istək və inadınız qırılmasın və həqiqi dostların məqsəd və istəkləri həyata keçsin» 143 . Məktubdan aydın olur ki, Cahanşah Ağqoyunlulara qarşı qarşıdakı qəti döyüşdə müttəfıqi olan Osmanlı hökmdarı sultan II Mehmeddən yardım istəmişdi. Türk tarixçiləri Cahanşahın bu tələbi haqqında heç bir mə'lumat vermirlər. Lakin Hammerin yazdığına görə, Cahanşah fateh Sultan Mehmeddən yardım istəmişsə də, sultan o zaman İskəndər bəyə qarşı mübarizə apardığı və Elbasan qalasının mühasirəsi ilə məşğul olduğu üçün onun istəyini yerinə yetirə bilməmişdi. 144
47 Mənbələrdən mə'lum olur ki, Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahı Uzun Həsənə qarşı müharibəyə sultan II Mehmed təhrik etmişdi. Amasya valisi Bayəzid sultan II Mehmedin əmri ilə Uzun Həsənə qarşı döyüşdə Cahanşaha hərbi yardım etməli idi. Lakin bu yardım göstərilməmişdi. [115-116]
Qaraqoyunlu-Osmanlı münasibətlərindən bəhs edən türk tarixçilərinin Osmanlı dövlətinin ən böyük düşməni kimi təqdim etdikləri Ağqoyunlu dövlətinə qarşı Cahanşahın apardığı mübarizədə II Mehmedin onu himayə etməsi, Osmanlı imperiyasının Ağqoyunlu dövlətinə qarşı yeritdiyi istilaçılıq siyasətinə haqq qazandırmaq və bütün günahları onların üstünə atmaq cəhdlərindən irəli gəlmişdi. 1467-ci ilin 11 noyabrında Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah Ağqoyunlu Uzun Həsənlə həlledici döyüşdə öldürüldü. Tezliklə Uzun Həsən Qaraqoyunlu Həsən Əlinin və Teymuri Əbu Səidin qüvvələrini darmadağın etdi. Qaraqoyunlu dövlətinin mövcudluğuna son qoyuldu. Paytaxt Təbriz şəhəri olan Ağqoyunlu dövləti meydana gəldi.
Yüklə 1,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|