―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

2.5-jadval 
Quyidagi jadvalda qurilmadagi likopchalarning turi va soni keltirilgan: 
Kolonna 
Likopcha soni 
Likopchaning turi 
AVT qurilmasi 
Oraliqli atmosferali 
Asosiy atmosferali
Vakuumli 
Bug‗lantiruvchi 
28 
49 
18 
4 
Klapanlar (yuqori-ikki-oqimli, pastki-to‗rt 
oqimli 
Klapanlar 
Yuqori-klapanlar, S-simon, pastki-to‗rli, oqimli 
Klapanlar 
AT-6 qurilmasi
 
Atmosfera 
oldindan 
bug‗lanish
Yuqoridagi 
Pastki
Asosiy atmosferali 
Ikkilamchi haydash 
22 
5 
38 
5 
60 
S-simon turli (yoki S-simon) 
S-simon 
S-simon 
Turli 
Sifat analizatorlarning ba‘zi birlari avtomatik boshqaruv sxemasiga 

---

81 
qo‗shiladi. Bug‗lantirish kolonnasining ostiga beriladigan suv bug‗i dizel 
yoqilg‗isini alangalanish harorati bo‗yicha alangalanish harorati avtomatik 
analizator yordamida korrektirovka qilinadi. Gaz oqimining tarkibini avtomatik 
to‗xtovsiz aniqlash va yozib olishda xromatograflar qo‗llaniladi.
 
2.7.Neftning kimyoviy tarkibi 
Xom neftning birikmalari murakkab tuzilishga ega bo‗lib, beshta 
C, H, S, O va N elementdan tashkil topgan, bu elementlarning tarkibi 
quyidagicha: 
82-87% uglerod, 11-15% vodorod, 0,01-6% oltingugurt, 0-2% 
kislorod va 0,01-3 % azot (har xil konlarni neftlarining tarkibi bir-biridan farq 
qiladi). Uglevodorodlar neft va tabiiy gazning asosiy komponentlari hisoblanadi. 
Ularda CH
4
metan tabiiy gazning asosiy komponenti hisoblanadi. Hamma 
uglevodorodlar 
alifatik 
va 
siklik 
uglevodorodlarga 
bo‗linadi, 
uglevodorodlarning to‗yinish darajasining bog‗liqligi bo‗yicha parafinlar va 
sikloparafinlar, olefinlar, atsetinlar va aromatik uglevodorodlarga bo‗linadi.
Parafinli uglevodorodlar 
(umumiy formulasi C
n
H
2n + 2
) nisbiy barqaror va 
kimyoviy ta‘sirlarga xususiyati yo‗q. Shunga muvofiq olefinlar (C
n
H
2n
) va 
atsetilenlar (C
n
H
2n -2
) yuqori darajadagi kimyoviy faollikka ega bo‗ladi: 
mineralli kislotalar, xlor va kislorod ular bilan reaksiyaga kirishadi, uglerodni 
atomlari oralig‗ini ikkiga va uchta bog‗lanishga parchalaydi va ularni sodda bir 
xillikka olib keladi; ularni yuqori reaksiyalanish qobiliyati evaziga tabiiy neftda 
mavjud bo‗lmagan bog‗lanishga olib kelishi mumkin. Eng yuqori haroratda 
qaytadan tuzilmani hosil bo‗lishida parafinli uglevodorodlarning tarkibidan 
vodorodni yo‗qotish jarayonida - ikkilik va uchtalik bog‗lanishlari krekingda 
hosil bo‗ladi.
Ko‗pgina neftlarda sikloparafinlar muhim tarkibini tashkil qiladi. Ular 
olefinlar kabi uglerod va vodorodda atomlarni nisbiy miqdorlarga ega bo‗ladi. 
Sikloparafinlar (naftenlar deb ataladi) olefinlarga nisbatan kichik reaksiyalanish 
xususiyatiga ega, parafinlarga nisbatan ko‗proq ochiq uglerodli zanjirlarga 
egadir. Ular xom neftdan olingan benzin, kerosin va ligroinlar kabi distillyatlarni 

---

82 
past haroratli qaynashini asosiy qismini tashkil qiladi. Aromatik uglevodorodlar 
siklik tuzilishga egadir; siklar oltita uglerod atomlaridan tashkil topgan ya‘ni 
birlik va ikki bog‗lamli o‗zgaruvchan birikmalardan tashkil topgan. Distillyatli 
toshko‗mirlarda yengil neft mahsulotlarining aromatik uglevodorodlari neft 
distillyatining – birlamchi krekingiga nmsbatan ko‗p miqdorni tashkil qiladi. 
Ular neftning tarkibiga kiradi. Bunday birikmalar katta miqdorda ba‘zi bir xom 
neftning 
birikmalarida 
mavjud 
bo‗ladi. 
Bunday 
uglevodorodlar 
katalizatorlardan va yuqori haroratni qo‗llagan holda siklogeksan neftlarni 
degidratlash asosida olinadi.
Oltingugurtli birikmalar
. Neftning tarkibida uglevodorodlar bilan 
birgalikda organik birikmalar oltingugurt, kislorod va azotlar mavjud bo‗ladi. 
Neftning tarkibida oltingugurtli birikmalar ochiq yoki yopiq zanjirli ko‗rinishda 
bo‗ladi. Birinchisiga misol tariqasida alkilsulfidlarni va merkaptanlarni keltirish 
mumkin. Neftning tarkibidagi ko‗pgina oltingugurtli birikmalar tiofen – 
geterotsiklik birikmalarni hosilasi molekulasi benzol halqali ko‗rinishida 
bo‗ladi, qaysiki ikkita СН - guruhlari oltingugurt atomiga almashtirilgan. 
Oltingugurtli birikmaning katta qismi neftning og‗ir fraksiyalarida birlashgan 
bo‗lib, gidratlashtirilgan tiofen va tiofanlarga mos keladi. Neftdagi oltingugurt – 
keraksiz komponent hisoblanadi. Oltingugurt birikmalari o‗tkir yoqimsiz hidga 
ega va tabiiy va yonilg‗i mahsulotlari ko‗rinishida ham korroziyani 
faollashtiradi. Oltingugurt va uning birikmalarini yo‗qotish uchun ko‗pgina 
maxsus tozalash jarayonlari ishlab chiqilgan.
Kislorodli birikmalar
. Ko‗pgina neftlarda kislorodli birikmalar naftenli 
kislotaga mos hisoblanadi. Ularning birikmalari ko‗p marta uchraydi ba‘zida bir 
va undan katta foizda uchraydi. Mis tarkibli naftenlar yog‗och, kobal‘t-, 
marganetslar uchun konservantlar hisoblanadi va mistarkibli uchun buyoq va 
laklar 
uchun 
qotirgich 
sifatida 
qo‗llaniladi. 
Fenollar 
(aromatik 
uglevodorodlardan olinadi, ОН – gidrooksid guruhiga kiradi) AQSh, Yaponiya 
va Polishadagi neftlarning tarkibida distillyatlarida uchraydi. Bu mahsulotlar 
adatda kreking jarayonining mahsuloti hisoblanadi hamda katta qismi kreking – 

---

83 
distillyatlarida yuzaga chiqadi va ayniqsa birlamchi distillyatlarda uchraydi. 
Kreozollarni sanoatda kreking – distillyatlarini (aromatik uglevodorodlarning 
hosilasi metil guruhida va gidrooksidlarda qatnashadi) kaliforniy neftlarida 
ishlab chiqarish tejamkor hisoblanadi. 
Azot tarkibli birikmalar
. Neftning tarkibidagi azotning tarkibi 3% gacha 
o‗zgaradi. Neftdagi azot tarkibli birikmalar xinolin qatorining birikmasi 
hisoblanadi, ko‗pincha yoki to‗lig‗incha vodorodga to‗yingan yoki boshqa 
organik radikallarga to‗yingan bo‗ladi; bu birikmalar kerosindan boshlanib 
yuqori haroratda qaynovchi xom neftning tarkibida bo‗ladi.
Noorganik birikmalar. Hamma neftlarning tarkibida katta bo‗lmagan 
miqdorda noorganik birikmalar mavjud bo‗ladi ya‘ni neft yongandan keyin 
qurum shaklida qoladi. Qurumning tarkibida kremniy, alyuminiy, ohak, temir 
oksidi va marganets bo‗ladi. Eritgich yordamida ekstraksiya usulini qo‗llash 
asosida ba‘zida qurumdan vanadiy birikmasi olinadi lekin neftli qurumlardan 
foydalanish chegaralangandir.