Neriman Qurban indd

II FƏSİL

AH, BASYA, BASYA...

 Abram Nussimbaum

 Tiflis, Kiyev, Tiflis, Bakı 

 Avqust 1904-oktyabr 1907-ci illər

 

...O bu şəhəri izaholunmaz məhəbbətlə sevirdi. 

Gözünü  açıb  Kür  çayının  hər  iki  tərəfinə  səpələnmiş 

evləri, Mtasmında, Sənan dağlarını, Narınqalanı, Metex qa-

lasını, kilsələri, məscidləri, sinaqoqu, enişli-yoxuşlu küçələri, 

kintoları,  əsilzadələri,  cürbəcür  millətləri,  əcnəbiləri...  gör-

müşdü. Onu qırx yeddi il əvvəl adını bu şəhərin sinaqoqun-

da adamların siyahısına salmışdılar, gündə bir buğda boyu 

böyüyə-böyüyə gənclik yaşına çatmış, ilk dəfə vurulmuşdu, 

amma bu sevgisi qara sevdaya çevrilmişdi, çünki gürcü qızı 

Eteriyə ürəyini açmaqda gecikmişdi. İlk sevginin nakam ta-

leyini  düz  on  il  ürəyində  gəzdirmiş,  evləndiyi  qadına  rast 

gələnəcən Eterinin obrazı qəlbindən silinməmişdi.

 Abraham  (hamı  ona  Abram  deyirdi)  Leybuşoviç  Nussim-

baum manufaktura alverilə məşğul olan atasının kontorun-

da  işə  başlayanda  cəmi  iyirmi  yaşı  vardı.  Öyrənmək  istəyi 

---

45

sayəsində  kontorun  gizlinlərinə  tez  vaqif  oldu,  cəmi  üç  il 

sonra atası hər şeyi ona etibar eləyib istirahətə çəkilə bilərdi. 

Atasını  itirəndə  Abram  iyirmi  altı  yaşına  təzəcə  girmişdi, 

sonrakı  üç  ildəsə  ticarətini  genişləndirib  ikinci  gildiya 

tacirlərinin  cərgəsinə  qoşula,  şəhərin  adlı-sanlı  adamlarıyla 

oturub-dura  bilmişdi.  Anasının  ölümündən  sonra  evi  satıb 

İrəvan  meydanı  yaxınlığında  ikiqatlı  mülk  almışdı,  birinci 

qatda kontoru yerləşir, ikinci qatdasa özü gen-bol yaşayırdı.

Abramı  ömrünün,  az  qala,  otuz  dörd  ilini  keçirdiyi  bu 

şəhərlə  çox  xatirələr  bağlayırdı.  Ata-anasının,  doğmalarının 

məzarı  burdaydı,  az  da  olsa,  həyatdakı  bir  neçə  dostunu 

burda tapmış, həyata burdan atılmış, nəhayət, həyatının bü-

tün  mənasına  çevrilən  Basyasıyla  burada,  indi  küçələrinin 

divanə kimi dolaşdığı bu şəhərdə tanış olub evlənmişdi.

Ah, Basya, Basya!

Abram Basyayla – Berta Davidovna Slutskinayla tanış ol-

duğu  günə  lənətlər  yağdırır,  amma  gerçəklikdən  də  qaça 

bilmirdi:  həyatında  ötüb-keçəri  qadınlar  olsa  da,  heç  biri 

ona Basya qədər təsir göstərə bilməmişdi. Basyanı itirəndən 

sonra  bunun  səbəbləri  üzərində  uzun-uzadı  baş  sındırmış-

dı,  amma  ona  ağlagəlməz  əzablar  verən,  hisslərini  təhqir 

eləyən,  həyatını  cəhənnəmə  çevirən  o  anlaşılmaz  qadına 

niyə  bu  qədər  bağlandığının  sirrini  əməlli-başlı  izah  eləyə 

bilmirdi.  Niyə  hər  şey  ortaya  çıxanda  onu  atıb  getmədi? 

Niyə  arvadının  yad,  soyuq,  uzaq  olduğunu  duya-duya  on-

dan  əl  çəkmədi?  Niyə  sağalmaz  “xəstəliyə”  tutulduğunu 

bilə-bilə onu xilas eləməyə çalışdı? Niyə Basyanın xəstə ya-

digarını  –  oğlunu  bu  qədər  vurğunluqla  sevir?  Bunun  bir 

sirri varmı?

...Əlbəttə,  Tiflisin  ən  ağrılı  xatirələri  Basyayla  bağlıydı. 

Basya  həyatında  ildırım  kimi  çaxıb  ömrünü  bir  anlığa  işıq-

landırmış, sonra da hər şeyi yandırıb-yaxmışdı. Qəfildən ya-

şadığı  məhəllədə  peyda  olan  gözəl  qamətli,  solğun  bənizli, 

iri gözlü gənc qızın bura ondan ötrü göndərildiyini hardan 

---

46

biləydi?  Tez-tez  onu  küçədə  gəzən  görürdü,  xüsusilə,  yay 

axşamları  qızın  tənha,  kədərli  və  sirli  silueti  batan  günəşin 

fonunda çox cəlbediciydi. Eteridən sonra qəlbinin qapılarını 

bağlayan Abram bu cazibənin qarşısında tab gətirə bilmədi, 

bir axşam bütün cəsarətini toplayıb qıza yaxınlaşdı.

Bir  neçə  dəqiqə  sonra  neçə  illərin  tanışları  kimi 

söhbətləşirdilər.  Məlum  oldu  ki,  Berta  Moğilyovda  doğu-

lub,  orda  gimnaziyanı  bitirib,  bura  qohumlarıgilə  gəlib, 

amma  şəhərə  bir  könüldən  min  könülə  vurulduğundan, 

kirayə ev tutub, iş tapıb, həyatına bu şəhərdə davam eləmək 

qərarına gəlib.

Abramın,  az  qala,  sevincdən  nəfəsi  tutuldu.  Tale  qismə-

tini rastına çıxarmışdı, bunu gərək ikisi də başa düşəydilər. 

Deyəsən, başa düşmək bir yana, zərurət kimi qəbul elə miş-

dilər,  ona  görə  də  oğlanın  dil  tökməsinə,  qızın  naz-qəmzə 

satmasına  ehtiyac  qalmadı.  Elə  səhəri  gün  axşam  görüş -

dülər.  Abram  Bertanı  şam  yeməyinə  dəvət  elədi,  cəmi  üç 

gün  sonra,  axşam  gəzintisi  vaxtısa  gözdən  iraq  bir  yerdə 

Bertanı öpdü. Qız utanmasa da, soyuq idi, elə bil, borcunu 

yerinə yetirirdi. Amma onda Abram buna fikir vermədi.

  Cəmi  iki  ay  sonra,  payızın  ortalarında  evləndilər,  Ab-

ram Nussimbaum Belarusun Mogilyov vilayətinin Klimoviç 

üyezdinin  Petroviç  şəhərciyinin  sakini  Berta  Davidovna 

Slutskinayla  ailə  qurdu.  Nikahlarını  sinaqoqun  ravvini  İlya 

Levin qeydə aldı.

 Nikahda Berta tərəfdən kimsə yox idi, Abramınsa cəmi 

bir neçə dostu vardı...

  Onda  1904-cü  il  idi,  Abramın  otuz  bir,  Bertanınsa  cəmi 

iyirmi bir yaşı tamam olmuşdu...

 O axşam Berta Abramın gözlərinin içinə baxa-baxa dedi:

 “Mənə Basya de!”

  “Basya?  Elə  niyə?  –  Abram  təəccübləndi.  –  Berta  gözəl 

addı ki?”

 “Uşaq vaxtlarımdan məni Basya çağırıblar. Öyrəşmişəm, 

xoşum gəlir”.

---

47

“Nə  olar,  –  Abram  arvadını  öpdü,  –  sən  istəyirsənsə, 

Basya çağıraram”.

Amma həqiqət sonrakı ilin yayında, həm də lap təsadüfən 

aşkar oldu.

Abram  Nissumbaum  bir  gün  günortadan  sonra  banka 

baş  çəkmək  üçün  kontordan  çıxdı,  İrəvan  meydanından 

keçəndə  faytonun  pəncərəsindən...  arvadını  gördü.  Basya 

şıq  geyinmiş,  otuz  beş  yaşlarında  bir  kişiylə  meydanda 

gəzişirdi, nə barədəsə danışır, arabir bankın binasına baxır-

dılar.  Az  qala,  bir  il  ərzində  onun  bu  şəhərdə  hər  hansı 

dost-tanışının  olduğundan  xəbər  tutmamışdı,  hətta  nikah 

mərasiminə qohumlarının niyə gəlmədiyini də soruşmamış-

dı: başlıcası buydu ki, bir yerdəydilər, birgə yaşayacaqdılar. 

Amma indi Basyanın məhrəm bir dostumu, tanışımı, qohu-

mumu  üzə  çıxırdı,  görüşürdülər,  həm  də  ərinin  bundan 

xəbəri  yox  idi.  Əvvəlcə  istədi,  faytonu  saxladıb  düşsün, 

qəfildən  qarşılarına  çıxsın,  amma  altıncı  duyğusu  bunun 

düzgün  olmadığını  pıçıldadı.  Faytonçuya  dedi,  fikrini 

dəyişib,  evə  qayıdacaq.  Həyəcandan  qan-tər  içindəydi, 

nagə han narahatlıq amanını kəsirdi. Arvadı hamilə olduğu-

nu ona bir neçə həftə əvvəl demişdi, onda Abram xoşbəxt-

liyindən, az qala, ağlını itirmişdi. İndisə Basyanı yad kişiylə 

məhrəm söhbət eləyən görürdü.

Qulluqçudan bir şey soruşmadı, arvadı qayıdanacan qo-

naq otağında ora-bura vurnuxdu.

Berta otağa girəndə ərinin dimdik dayanıb gözlərini ona 

zillədiyini  görüb  çaşdı,  dillənib  nəsə  demək  istədi,  amma 

fikrindən daşınıb yaxındakı divana çökdü.

“Mən  sizi  gördüm”,  –  Abramın  səsində  ürəkparçalayan 

ağrı vardı.

Bertanın  solğun  bənizi  daha  da  ağardı,  gözlərindəki  so-

yuq parıltı kəskinləşdi.

“Bilirsən,  hər  şey  sənin  başa  düşdüyün  kimi  deyil,”  –  o 

divandan qalxdı, nəzərlərini ərindən yayındırıb yorğun-yor-

ğun dilləndi.

---

48

“Gözləyirəm ki, məsələnin nə yerdə olduğunu özün izah 

eləyəsən”, – Abram ona tərəf bir neçə addım atıb dayandı.

“İzah  eləyərəm,  –  arvadı  geri  dönüb  onunla  üzbəüz  da-

yandı.  –  Gec-tez  bilməliydin.  O  adam  Leonid  Krasindi, 

mənim  ideya  dostumdu,  hələ  Mogilyovda  olandan  tanışıq. 

Bura vacib iş dalınca gəlib”.

“Ölkədə nələr baş verdiyini bilirsən, Berta, çaxnaşmalar, 

terror,  qarət  baş  alıb  gedir.  Çarı  yıxmaq  istəyirlər.  Belə  bir 

vaxtda  mən  sənin  şübhəli  adamlarla  dostluq  eləməyinə 

biganə qala bilmərəm”.

“Bəlkə, elə mən də çarı yıxmaq istəyənlərdənəm?” – Ber-

ta soyuq-soyuq gülümsədi.

Ər  ayaq  üstdə  dayanmağa  taqəti  qalmadığından  yaxın-

dakı kresloya çökdü.

“Berta,  bu  təhlükəli  yoldu,  bizim  ailəmiz  var,  bir  neçə 

aydan  sonra  uşağımız  dünyaya  gələcək.  Hələ  gec  deyil,  bu 

yoldan qayıt, həyatımızı təhlükəyə atma”.

“Mən təkcə öz övladımın yox, başqalarının da gələcəyini 

düşünürəm,  –  Berta  məğrur  görkəmlə  dilləndi.  –  Bizim 

mübarizəmiz işıqlı gələcək uğrundadı”.

Abram  daha  düşünmək  qabiliyyətini  itirdi.  Çiyinlərinə 

illərin yükü enmiş kimi ağır-ağır evdən çıxıb gecəyarıyacan 

küçələri dolaşdı, sonra qayıdıb elə qonaq otağındakı divan-

daca yuxuya getdi.

***

O  gündən  aralarındakı  çat  get-gedə  böyüdü,  soyuqluq 

dözülməz  həddə  çatdı.  Abram  arvadının  gözəgörünməz 

tellərlə  bağlı  olduğu  Krasin  barədə  araşdırmalar  aparıb 

ağlagəlməz faktlar aşkara çıxardı. Məlum oldu ki, rüşvətxor, 

həbsdə  yatmış  polis  məmurunun  oğlu  olan  Leonid  Krasin 

dəfələrlə  həbsxanaya  düşüb,  terror,  qarət,  təxribat  məsələ-

lərində püxtələşib. Üstəlik, iki qorili bolşeviklə Koba – İosif 

Cuqaşvili və Kamo – Simon Ter-Petrosyanla əlbirdi, partiya-

---

49

daşları  arasında  “Nikitiç”,  “Yuhanson”,  “Loşad”,  yaxud 

“Vinter”  kimi  tanınır.  İyirmi  rubl  alan  mənbə  onu  da  dedi 

ki, Kamo bu cür əməllərinə görə, Metex qalasında yatırmış, 

soyadını  dəyişməklə  qaçmağa  nail  olub,  indi  polis  hər 

tərəfdə  onu  axtarır.  Krasinsə  Rusiya  Sosial-Demokrat  Fəhlə 

Partiyasının  son  qurultayında  Lenindən  sonra  ikinci  adam 

seçilib,  texniki-döyüş  qrupuna  başçılıq  eləyir,  təşkilatın  si-

lah və pulla təmin olunması məsələləri ona tapşırılıb.

Abram arvadının necə böyük və təhlükəli oyuna girdiyi-

ni dərk elədi. Onu da başa düşdü ki, Basya, əslində, Berta-

nın gizli təşkilatdakı ləqəbidi, Tiflisdə yaşamağı, hətta, abır-

lı görünmək üçün ailə qurmağı ona həmin təşkilat tapşırıb. 

Basya  Krasinin  Tiflisdəki  əməllərinin  ortağıydı,  günlərin 

birində  hələ  xəbər  tutmadığı  işləri  üzündən  həbs  oluna 

bilərdi. İndi taleyinə belə bir qadın çıxdığına görə vaysınır, 

çəlpəşik fikirlər içində çapalayırdı. Ondan ayrılmaq, ən azı, 

günlərin birində malını-mülkünü satıb ortadan qeyb olmaq 

çətin məsələ deyildi, amma Basya qarnında onun körpəsini 

gəzdirirdi, hələ ki, o günahsız məxluqun xətrinə dözməkdən 

başqa əlac görmürdü.

Aralarındakı  uçurum  gündən-günə  dərinləşirdi,  artıq, 

demək olar, danışmırdılar. Abram kontorda ləngiməyə adət 

eləmişdi,  çalışırdı  ki,  evə  gec  qayıtsın,  qulluqçunun  hazır 

qoyduğu yeməkdən iştahasız-iştahasız bir-iki tikə yeyib, elə 

qonaq  otağındakı  divandaca  yuxuya  getsin.  Bəzən  arvadını 

heç  evdə  də  tapmırdı.  Basya  gecədən  xeyli  keçmiş  qayıdır, 

mətbəxdə yeməyini yeyir, dinməzcə yataq otağına girib işığı 

söndürürdü.  Təsadüfən  üz-üzə  gələndə  Abram  onun  get-

gedə  böyüyən  qarnını  necə  laqeydcəsinə  gəzdirdiyini  sezib 

dəhşətə  gəlirdi.  Arvadının  sifətində  xoşbəxt  əzab  yox,  so-

yuq bezginlik vardı, elə bil, övladının doğulacağı onu zərrə 

qədər də maraqlandırmırdı.

 Avqustun axırlarında Basya elə həmin laqeyd görkəmlə 

Sürixə  getməli  olduğunu  dedi.  Onun  təəccübünə  rəğmən 

Abram zərrə qədər də qəzəblənmədi.

---

50

 “Nikitiçin tapşırığıdı?” – Yalnız istehzayla soruşdu.

  “Bunun  əhəmiyyəti  yoxdu,  –  Basya  etinasız  tərzdə  ca-

vab verdi. – Getməliyəm, vəssalam”.

  “Əhəmiyyəti  budur  ki,  tək  getmirsən?”  –  Abram 

nəzərlərini onun qarnına zillədi.

  “Ondan  da  vacib  məsələlər  var”,  –  Basya  arxasını  çevi-

rib yataq otağına getdi.

 Abram başa düşdü ki, heç bir qüvvə bu bolşevik ideya-

sıyla zəhərlənmiş məxluqu yolundan saxlaya bilməz. Arva-

dının gizli işləri barədə polisə məlumat vermək də ağılsızlıq 

olardı: övladının həbsxanada doğulmasını istəmirdi.

  Təbii  ki,  Basyanı  ötürmək  üçün  vağzala  getmədi, 

təşkilatdakı “dostları”nın onu nəzarətdə saxladıqlarını gözəl 

bilirdi. Onsuz da mənasını itirmiş həyatında daha dözülməz 

boşluq yarandı. Basyanın körpəni tələf eləyəcəyindən, ya da 

vədəsi  çatanacan  geri  qayıda  bilməyəcəyindən,  daha  pisi, 

bir  daha  qayıtmayacağından,  onu  Krasinə  dəyişəcəyindən 

qorxurdu. Ötəri gördüyü, şıx geyinmiş, ilk baxışdan fəlsəfə 

professoruna, yaxud bank məmuruna oxşayan adamla arva-

dının  arasında  intim  bağlılıq  olub-olmadığı  barədə  düşü-

nürdü. Axırda  bu  qənaətə  gəlmişdi  ki,  onların  yaxınlığı  in-

tim  bağlılıqdan  daha  qorxunc  şeydi,  təkcə  Abramın  və 

gələcək  körpəsinin  yox,  milyonlarla  insanın  taleyini 

dəyişdirməyə yönəlib.

***

Oktyabrın  ortalarında  tanımadığı  bir  nəfər  kontora 

məktub  gətirib  yoxa  çıxmışdı.  Onda  Abram  harasa  getmiş-

di,  amma  gizlin  gəlib-getməsindən  kuryerin  gizli  təşkilatla 

bağlı olduğunu başa düşdü. Basya tanış xəttilə yazmışdı ki, 

Sürixdən yola çıxıram, məni Kiyevdə qarşıla, ümidvaram ki, 

Kiyevə  çatanacan  bizə  bir  şey  olmaz.  “Bizə”  sözünün  altın-

dan  qalın  xətt  çəkmişdi,  Abram  dərhal  onun  nəyə  işarə 

elədiyini  başa  düşdü:  deməli,  körpəsi  dünyaya  gəlmək 

---

51

ərəfəsindəydi.  Bircə  kəlmə  ona  bəs  elədi,  o  qədər  həyə-

canlandı ki, arvadının əməlləri dərhal yadından çıxdı. 

 Həmin axşam da yola düşdü.

  Təbii  ki,  oktyabrın  axırlarında  Kiyevə  çatanda  arvadını 

göstərilən ünvanda tapmadı, görünür, gizli fəaliyyət qayda-

larını  kifayət  qədər  yaxşı  mənimsəmişdi.  Onu  başqa  yerə, 

şəhərin ucqar məhəllələrindən birinə apardılar, alçaqtavanlı 

otaqda  solğun  bənizli,  laqeyd  görkəmli  arvadının  yanında 

bir  gün  əvvəl  doğulmuş  oğlunu  gördü.  Həmin  məqamda 

Basyayla  arasındakı  uçurum  yoxa  çıxmışdı,  gözləri  hələ 

açılmamış,  tez-tez  ağlayan  balaca  məxluq  öz  varlığıyla  o 

uçurumu  doldurmuşdu.  Abram  arvadının  solğun  alnından 

öpdü, sonra ev sahibəsinin uzatdığı körpəni qucağına götü-

rüb dilləndi:

  “Bu  dünyaya  xoş  gəldin,  oğlum.  Gələcəyin  işıqlı  olsun, 

Lev!”

 Bir həftə sonra körpəni sinaqoqda qeydə aldırıb sünnət 

etdirdi,  üç  həftə  də  arvadının  gücünü  bərpa  eləməsini 

gözlədi.  Basyanın  uşağı  əmizdirmək  üçün  nə  qədər 

məşəqqət çəkdiyini, bundan heç ləzzət almadığını görürdü. 

Bu  da  cəmi  bir  həftə  çəkdi,  sonra  Basyanın  südü  kəsildi, 

süni qidalandırmaya keçdilər. 

  ...Tiflisdə  körpənin  doğuluşuyla  yaranan  ailə  duyğusu 

uzun  sürmədi.  Basya  özünə  gələn  kimi,  əvvəlki  həyatına 

qayıtdı:  körpəni  qulluqçuya  tapşırıb  harasa  gedir,  yenə  də 

gecədən  xeyli  keçmiş,  yorğun-arğın  qayıdırdı.  Ölkədə  baş 

verən  çaxnaşmaların,  siyasi  qətllərin,  bank  soyğunlarının, 

varlıların  özlərinin,  ya  da  ailə  üzvlərinin  qaçırılmasının  adi 

hadisəyə  çevrildiyi  bir  vaxtda  Basyanın  yenidən  gizli 

fəaliyyətə  qoşulması  Abramı  daim  qorxudurdu.  Oğlunun 

körpə vaxtında arvadının həbs olunacağıyla bağlı narahatlıq 

onu tərk eləmirdi. Tiflisdən köçmək barədə axır vaxtlar tez-

tez  fikirləşməsi  də  bununla  bağlıydı.  Fikrincə,  ən  münasib 

yer  Bakıydı,  dünyanın,  az  qala,  bütün  neft  maqnatları  bu 

---

52

şəhərə  yığışmışdılar,  Abram  fərasəti  sayəsində  tezliklə 

özünə karyerə qura, mal-mülk sahibi ola bilərdi.

  Təəccübünə  rəğmən,  Basya  onun  bu  fikrini  çox  sakit 

qarşıladı. Solğun bənizində bir əzələ də tərpənmədi. Yalnız 

gözləri soyuq-soyuq parıldadı, bir də dodaqucu gülümsədi:

 “Nə olar, Bakıda da yaşamaq mümkündü”.

 Vəssalam. Abram nələrinsə dəyişəcəyinə, arvadının, heç 

olmasa,  Kobadan,  Kamodan,  başlıcasısa,  “Nikitiç”dən  uzaq 

düşəcəyinə,  bəlkə  də  onlarla  əlaqəsini  kəsəcəyinə  ümid 

eləyə-eləyə bir ayın ərzində malını, mülkünü satdı, yır-yığış 

eləyib Bakıya üz tutdu...

***

Amma  gözəgörünməz  fəlakətin  arxasınca  Bakıya 

gələcəyini nəzərə almamışdı...

Bakıda Mixail Buniyatovun Birjevaya küçəsindəki evində 

yerləşdilər.  Kirayə  götürdükləri  mənzil  böyük  salondan, 

Abramın kabinetindən, yataq otağından, uşaq üçün nəzərdə 

tutulan kiçik otaqdan və mətbəxdən ibarət idi. Cəmi bir ay 

sonra  Levin  bir  yaşını  da  həmin  salonda  qonaqların  iştira-

kıyla qeyd elədilər. 

Abram  özünəxas  nəzakətlə  kübar  dairələrə  can  atmağa, 

Tağıyev, Dadaşov, Əsədullayev, Aşurbəyov, Mayılov, Man-

taşov,  Nobel  ailələrilə  münasibətlər  yaratmağa  can  atırdı. 

Bir neçə ay ərzində müəyyən uğurlar da qazanmışdı, Aşur-

bə yovlar  və  Əsədullayevlər  bayramlarda,  ziyafətlərdə  Nus-

simbaumları da yaddan çıxarmırdılar. Basya da yeni mühitə 

alışırdı,  artıq  təhlükədən  xəbər  verən  hərəkətləri  də  nəzərə 

çarpmırdı.

Amma nisbi sakitliyin ömrü cəmi bir il sürdü.

1907-ci  ilin  iyununda  Tiflis  imperiya  bankına  basqın 

xəbərlər ölkədə bomba kimi partladı. Bu həmin bank idi ki, 

İrəvan meydanında Abram Basyayla Krasini binası qarşısın-

da gəzişən görmüşdü. Fikrincə, onun planlaşdırdığı basqın-

---

53

da Koba və Kamo da iştirak eləmişdilər; indi ələ keçirilmiş 

iki  yüz  əlli  min  rubl  gizli  kuryerlər  vasitəsilə  təşkilatın 

qərargahına  çatdırılırdı.  O  günlərdə  Basya  həyacanlıydı, 

yenə  gözləri  soyuq-soyuq  parıldayırdı.  Abram  başa  düşdü 

ki,  həmin  planın  hazırlanmasında  arvadının  da  barmağı 

var, hələ də tutduğu yoldan çəkilmək fikrində deyil.

 Qarətdən bir neçə ay sonra Koba Bakıda, daha doğrusu, 

Nussimbaumların  evində  peyda  oldu.  Bir  gün  günortadan 

sonra  evə  qayıdan  Abram  Leonu  yad  bir  kişinin  dizləri 

üstündə  gördü.  İki  yaşlı  uşaq  heyrətlə  tanımadığı  adama 

baxır, amma dartınıb eləmirdi.

“Koba  yoldaşdı,  –  Basya  qonağı  təqdim  elədi,  –  Bir 

müddət Bakıda yaşayacaq”.

 Abram ona uzadılan əli heç sıxmaq istəmirdi. Bu əlin üç 

il əvvəl evləndiyi Yekaterina Svanidzeni vərəmlədib lap  bu 

yaxınlarda  o  dünyaya  göndərmiş,  körpə  oğlu  Yakovu  Alla-

hın ümidinə qoyub gizli, həm də şübhəli işlərlə məşğul olan 

sahibi  öz  əməldaşlarıyla  birgə  onun  həyatını  cəhənnəmə 

döndərmişdi,  indi  də  heç  nə  baş  verməmiş  kimi,  evinə 

soxulurdu.

“Ümidvaram ki, Koba yoldaşın Bakıda yerləşməklə bağlı 

çətinliyi-filanı yoxdu”, – yarıistehza-yarıtənəylə dillənib qo-

nağın gözlərinin içinə baxdı.

  “Yoldaşlar  bunun  qayğısına  qalıblar,  narahat  olmayın, 

mən  ancaq  həmyerlilərimə  baş  çəkməyə  gəldim”,  –  Koba 

qayıdıb yerində oturmadı, hətta, getməyə hazırlaşdı, Abram 

da onu saxlamaq üçün cəhd göstərmədi.

 “Bir qədər nəzakətli ola bilərdin”, – Basya qonağını ötü-

rüb qayıdanda soyuq tərzdə dilləndi.

 “Səni heç başa düşmürəm, – Abram sarsılmış halda ar-

vadını  süzdü,  –terrorçunu,  qarətçini,  hökuməti  yıxmaq 

istəyən  adamı  evimə  soxursan,  sonra  da  məndən  nəzakət 

gözləyirsən!”

 “O hamının gələcəyi üçün çalışır”, – Basya da əsəbiydi, 

gözlərindəki həmin soyuq parıltı peyda olmuşdu.

---

54

 “Mənə elə gələcək lazım deyil, başa düşürsən? – Abram 

daha özünü ələ ala bilmirdi. – Qanla, terrorla, qarətlə verilən 

gələcək heç kəsə xoşbəxtlik gətirməz, hər kəs gələcəyini özü 

qazanmalıdı, həm də öz ağlı, öz fərasətilə...”

“Sən heç dəyişmədin”, – Basya təəssüflə köksünü ötürdü.

  “Dəyişmək  fikrində  də  deyiləm,  –  Abram  qətiyyətlə 

dilləndi.  –  Mən  həyatımı  öz  zəhmətimlə  qururam,  kimsəni 

öldürməyi,  yıxmağı,  qarət  eləməyi  düşünmürəm.  Sən 

dəyişməlisən,  Basya,  yoxsa  bu  yolun  sonu  uçurumda 

bitəcək”.

---

55