Neriman Qurban indd

ötrü bina və avadanlıq lazımdır. Xahiş edirəm, tutduğum vəzifəyə 

görə  mənə  müəyyən  məvacib  verəsiniz.  İşçilərin  ştatını  isə  Sizə 

göndərirəm.  Odessada  pulsuz  və  böhranlı  vəziyyətdə  yaşayıram. 

Ayda 1200 manat mənzil pulu verirəm, çörəyin girvənkəsi isə 20 

manatdır”.  Həmin  məktubunda  Ukrayna  və  Polşadakı 

nümayəndəliklərə münasib adamlar da təklif eləmişdi. 

Bununla  belə,  hökumət  onun  fəryadına  fikir  verəcək 

vəziyyətdə deyildi. Bu səbəbdən də vəziyyət bir qədər yax-

şılaşandan sonra Vətənə getməyi qət elədi: belə vaxtda uzaq 

məmləkətdə quru əllə təbliğat işlərilə məşğul olmaq ondan 

ötrü  dözülməz  idi,  qaynar  həyatın  ortasında  olmaq  milli 

dövlət quruculuğuna əlindən gələn köməyi göstərməliydi. 

Sənədlərinin bəziləri, arxivinin böyük bir hissəsi qırmızı-

ların güdazına getdi, amma çətinliklə də olsa, mayın ortala-

rında  Odessadan  İstanbula  yola  düşən  “Boris”  bolqar 

gəmisinə ucuz bilet tapa bildi. Mayın 18-də gəmi Halki ada-

sına yan alanda artıq əzablarının arxada qaldığını düşünür-

dü.  Son  günlər  Osmanlı  məmləkətində  baş  verənlərdən  də 

xəbər tutdu. Almaniyanın təslim olmasından sonra Osmanlı 

dövləti  müttəfiq  güclər  qarşısında  müdafiəsiz  qalmışdı. 

Lemnos adası sahilində – Mudros şəhəri yaxınlığında lövbər 

salan  Britaniya  gəmisində  bağlanmış  müqavilə  açıq-aşkar 

məmləkətin  işğalı  demək  idi.  O  anlaşmadan  cəmi  iki  gün 

sonra “İttihad və Tərəqqi”nin başçıları, Tələt Paşa və Ənvər 

Paşa  da  daxil  olmaqla  Almaniyaya  qaçmış,  noyabrın  13-də 

---

30

müttəfiq  qoşunları  İstanbula  girmiş,  Fateh  Mehmetin 

fəthindən  bəri  ilk  dəfə  şəhərə  düşmən  əsgərinin  ayağı 

dəymişdi.

Bunun ardınca Osmanlı ordusu buraxılmış, tuthatut baş-

lanmış,  ittihadçılar  üzərində  məhkəmə  qurulmuş,  yüksək 

rütbəli  şəxslər  Maltaya  sürgün  olunmuşdular.  Yalnız  Sulta-

nın  şəxsi  mühafizləri  olan  yeddi  yüz  nəfərlik  dəstə  qalmış-

dı.  Yunanlar  Ayasoyanın  qübbəsinə  zəng  taxmaq  fikrinə 

düşəndə  Vahidəddin  xan  həmin  dəstəni  onlara  qarşı 

göndərmişdi.  Parisdə  keçirilən  Sülh  konfransında  İngiltərə 

və  Fransa  Osmanlı  torpaqlarını  özlərinə  sərfəli  şəkildə 

bölüşdürməyə çalışırdılar. Bu vaxt yaranacaq erməni, kürd, 

ərəb,  Mesopotamiya,  Suriya  və  Hicaz  dövlətləri  problemi 

ortaya çıxmışdı.

“Halki  Palas”  otelində  yerləşəndən  sonra  gəminin  Batu-

ma  yola  düşəcəyi  günü  gözləməyə  başladı.  Elə  onda  da 

Əhməd  bəy  Ağaoğlunun  həbs  edildiyini  öyrəndi.  Əhməd 

bəy  İstanbul  Darülfünununda  müəllimlik  eləyirmiş,  elə  o 

vaxt da “İttihad və Tərəqqi” cəmiyyətinə qoşulmuş, Qafqaz 

İslam Ordusunun komandanı Nuru Paşanın siyasi müşaviri 

olmuşdu, ordu Azərbaycandan çıxanda Milli hökumət baş-

çıları onu çox dilə tutsalar da, İstanbula qayıtmışdı. Deyilənə 

görə,  ingilislər  onu  almanların  adamı  sayırlar,  guya, 

“Tərcümani-həqiqət”qəzetində  soyqırımı  təşviq  və  müdafiə 

eləyirmiş.

Səlahiyyətlərinə daxil olmasa da, xariciyyə vəkili Əhməd 

Fərid  bəyin  hüzuruna  gedib  Ağaoğlunun  həbsinə  etirazını 

bildirməyi özünə borc saydı. Fikrincə, Şuşadan tanıdığı, ağ-

lına, savadına, millətpərvərliyinə heyranlıq duyduğu “firəng 

Əhməd”  Osmanlı  dövləti  və  müttəfiqlər  üçün  qorxulu  şəxs 

deyildi.  Amma  Əhməd  Fərid  bəy  müttəfiqlərin  tələbilə 

gerçəkləşdirilən  bu  məsələdə  əlacsız  olduğunu,  heç  bir 

kömək göstərə bilməyəcəyini etiraf elədi.

İyunun əvvəllərində həmin “Boris” gəmisilə Batuma, qa-

tarla Tiflisə, ordansa, nəhayət, Bakıya gəlib çıxanda qəlbində 

---

31

mayın 28-də sürgünə göndərilən Əhməd Ağaoğluna kömək 

eləyə bilməməyinin dözülməz ağrısı vardı. 

 

***

Yusif  Vəzir  Bakını  da  bir  qədər  pərişan  gördü.  Modros 

müqaviləsinə  görə,  general  Vilyam  Montqomeri  Tomsonun 

komandanlığı  altında  gəlmiş  ingilis  qoşunu  hələ  də 

şəhərdəydi; aprel ayından denikinçilərin Dağıstana və Gür-

cüstana  hücumu  ölkəni  də  təhdid  altında  saxlayırdı;  bolşe-

vik-daşnakların  dağıdıcı  fəaliyyətinin  qarşısını  almaq  üçün 

parlament iyunun 9-da fövqəladə səlahiyyətləri olan Dövlət 

Müdafiə  Komitəsi  qurmuşdu.  Komitə  iki  gün  sonra 

fövqəladə  vəziyyət  elan  eləmiş,  Əksinqilabla  Mübarizə 

Təşkilatı  yaratmış,  Məmmədbağır  bəy  Şeyxzamanlı  rəis, 

Mirfəttah Musəvi onun müavini təyin olunmuşdu. 

 Amma könlünü sevindirən şeylər də vardı: qohumu Zey-

nalabdin  bəy  Vəzirov,  Kiyevdən  tanıdığı  Cəmil  bəy 

Ləmbərandski  və  Şəfi  bəy  Rüstəmbəyov  parlament  üzvüy-

dülər,  Hüseyn  Mirzəcamalov  parlamentin  dəftərxa nasında 

qanunvericilik şöbəsinin müdiriydi, Cəmil bəy Vəzirov “No-

vıy  mir”  qəzeti  buraxır,  Firuz  bəy  Ordubadski  Dəmiryol 

Xəstəxanasında  baş  həkim  işləyir,  Əmir  bəy Aslanov  şəhər 

idarəsində  həkim  kimi  çalışırdı.  Keçmiş  tələbə  yoldaşları 

Qəzənfər  Musabəyovun,  Mustafa  Quliyevin,  Bahadur  bəy 

Vəlibəyovun,  Möhsün  İsrafilbəyovun...  bolşeviklərə  qoşul-

malarısa bu sevincin dadını xeyli qaçırırdı.

Əlbəttə,  ilk  işi  Milli  Hökumətin  başçısı  Nəsib  bəy 

Yusifbəyliylə  görüşüb  vəziyyət  haqqında  məlumat  vermək, 

Odessada və İstanbulda Azərbaycan vətəndaşlarının məşəq-

qətli  həyatından,  onların  viza  problemlərindən  danışmaq, 

maarifin  inkişafı,  tələbələrin  təhsili  üçün  İstanbulun  çox 

əlverişli  bir  yer  olmasını  sübuta  yetirmək,  İstanbulda  səfa-

rətin açılmasını təklif eləmək olmuşdu. Bütün bunlar barədə 

“Xarici  siyasətimiz”  məqaləsində  də  söhbət  açmışdı:  “Bu 

---

32