Neriman Qurban indd

III FƏSİL

CÜMHURİYYƏTİN XİDMƏTİNDƏ

 Yusif Vəzir

 İstanbul 

 Oktyabr 1919-yanvar 1920-ci illər

 ...Cümhuriyyət asanlıqla qurulmurdu, dağılan imperiya-

nın  bir  guşəsində  araya-ərsəyə  gəlirdi.  Yusif  Vəzir  yenicə 

ayaq  üstə  qalxmağa  çalışan  dövlətin  çətinliklərini  başa  dü-

şürdü.  Ölkənin  qərbində  narahatlıq  vardı,  erməni-daşnak 

dəstələri  Osmanlı  dövlətinin  düşdüşü  vəziyyətdən,  yaran-

mış qarmaqarışıqlıqdan istifadə eləməyə, ərazilər qoparma-

ğa  can  atırdılar,  yenicə  yaranmış  ordu  o  səmtdə  ağır 

döyüşlər  aparmaq  məcburiyyətində  qalmışdı.  Amma  bu 

çətinliklər  Cümhuriyyətin  xarici  siyasətini  gözardı  eləmək 

üçün səbəb ola bilməzdi. Bir çox vacib məsələlər burda, İs-

tanbulda həll olunurdu, o da altına girdiyi yükün ağır oldu-

ğunu  dərk  eləyir,  üzərinə  düşənləri  vicdanla  yerinə 

yetirməyə can atırdı...

  ...O  payız  günlərinin  birində  etimadnaməsini  hələ  ki, 

xariciyyə  naziri  kreslosunda  oturan  Mustafa  Rəşid  Paşaya 

---

56

təqdim elədi. Təqdimat mərasiminə Cahangir bəylə getmiş-

di,  Mustafa  Rəşid  Paşayla  görüşü  də  cəmi  on  beş  dəqiqə 

çəkdi. Xariciyyə naziri şıq Avropa qiyafəsi geymiş otuz yaş-

larındakı cavana təəccüb, bir qədər də qibtəylə baxdı, proto-

kol qaydalarına uyğun nəzakətli sözlər deyəndən sonra fik-

rini gizlətmədi.

 “Gənc dövlətin gənc diplomatını görmək məni sevindir-

di.  Ümidvaram  ki,  gələcəkdə  daha  uca  məqamlarda 

əyləşəcəksiniz...”

 “Məndən ötrü dövlətimi və millətimi təmsil eləməkdən 

uca məqam yoxdu”, – Yusif Vəzir hiss elədi ki, səsi vüqarlı, 

bir  qədər  də  təntənəli  çıxdı,  narahat  olub  havanı  yumşalt-

maq istədi.

  Amma  xariciyyə  nazirinin  fikri  uzaqlardaydı,  yəqin  ki, 

tənəni  heç  duymamışdı.  Basılmış,  küncə  sıxışdırılmış,  gün-

doğandan-günbatanacan təhdid altında olan, yabançıların at 

oynatdığı məmləkətin xariciyyə naziri olmaq ondan ötrü də 

asan deyildi. Vidalaşanda vəziyyətindən utanmış halda əlini 

uzadıb müsahibinin gözlərinin içinə baxmadan dilləndi:

“Gəlişiniz məmləkətlərimiz üçün xeyirli olsun, Yusif bəy. 

İnşallah, asudə vaxtda sizi geniş söhbətə dəvət elərik”.

“Var gücümlə çalışacağam ki, dövlətlərimiz və hökumət-

lərimiz arasında möhkəm əlaqələr qurulsun, – dedi. – Hələ 

ki,  hər  şeydən  vacibi  məmləkətlərimizdə  əmin-amanlığın 

bərqərar olmasıdı”.

Əlbəttə,  məcburən  də  olsa,  Britaniyanın  İstanbuldakı  ali 

komissarıyla  da  görüşməlidi.  Con  de  Rebek  onu  təkəbbür 

və  vüqarla  qarşıladı,  Azərbaycan  elçiliyinin  fəaliyyətinə 

mane  olmayacaqlarını  söylədi.  O  qısamüddətli  görüşdən 

yaddaşında  boz  çalarlı  gözlərin  soyuq,  anlaşılmaz  parıltısı 

qaldı. 

...Payız  günlərində  belə  yorğun,  qaşqabaqlı,  kədərli 

görünən İstanbulun ab-havasına alışmaq çətin idi. Adamlar 

düşündüklərini  dillərinə  gətirə  bilməməyin  əzabını  çəkir, 

---

57

Boğazdakı əcnəbi bayraqlı hərb gəmilərinə, küçələrdəki ya-

bançı əsgərlərə aşkar nifrətlə baxırdılar. 

Elə o günlərin birində eşitdi ki, Sultan əlaltından koman-

danlarını  Anadoluya  göndərib  qəsbkarlara  qarşı  müharibə 

başlamaq  istəyirmiş,  amma  onlar  boyun  qaçırıblar  ki,  dün-

yaya  qarşı  hərbə  girmək  olmaz.  Hətta,  özü  də  Anadoluya 

keçmək niyyətindəymiş, ingilislər xəbərdarlıq eləyiblər – İs-

tanbulu  yunanlara  işğal  etdirər,  daş  üstdə  daş  qoymazlar. 

İşi  belə  görəndə  Sultan  Mustafa  Kamal  Paşanı  saraya  çağı-

rıb “Paşa, – deyib, – indiyə qədər dövlətə çox xidmət elədin. 

Bunları unut. Əslində, indi yerinə yetirəcəyin xidmət hamı-

sından  mühüm  ola  bilər.  Dövləti  qurtara  bilərsən”.  Sonra 

Mustafa  Kamalı  Doqquzuncu  Orduya  müfəttiş  göndərib, 

onun  bu  addını  da  müttəfiq  qüvvələri  komandanlığının 

bərk narazılığına səbəb olub; Sultan təzyiqlər qarşısında Pa-

şanı  geri  çağırsa  da,  razılaşdıqları  kimi,  Mustafa  Kamal  ça-

ğırışları  qulaqardına  vurur,  güneydə  yunanlara,  günbatan-

da ermənilərə qarşı müqavimət hazırlamaqla məşğuldu. 

Az  sonra  Ankara  heyətinin  də  Paris  konfransına  dəvət 

olunması  barədə  xəbər  çıxdı.  Belə  görünürdü  ki,  böyük 

dövlətlər əldən düşmüş imperiyanı bölüşdürmək planlarını 

gerçəkləşdirməkdə  qərarlı  olsalar  da,  bunu  Sultanın  əlilə 

həyata keçirməyə çalışırlar.

***

...Səfarətin  işləri  az-çox  yoluna  düşmüşdü.  Bakıdan 

təlimat  gözləmək,  digər  dövlətlərin  elçilərilə  əlaqələr  qur-

maq,  Parisə  yollanan  heyətdən  xəbət  tutmaq,  taleyin  ucba-

tından  bura  gəlib  çıxan,  köməyə  ehtiyacı  olan  adamlara 

əllərindən  gələn  yardımı  göstərmək  lazım  idi.  Sıxıntısı  yal-

nız maddiyyətlə bağlıydı, nə qədər qənaət eləsə də, ayrılmış 

vəsait sürətlə azalırdı, belə getsəydi, il başa çatanacan Bakı-

dan  pul  istəməli  olacaqdı.  Kuryer  Məmmədağayla  göndər-

diyi  məktubda  vəziyyəti  xariciyyə  nazirinə  müfəssəl  yaz-

---

58

mış, üstüörtülü də olsa, buna işarə vurmuşdu, ancaq ətraflı, 

əsaslandırılmış  məktub  da  lazım  idi  ki,  xariciyyə  nazirini 

də, hökumət başçısını da inandıra bilsin.

  Gələndə  qardaşı  Mir  Abdulladan  nigaran  qalmışdı.  On 

beş  il  əvvəl  Mir  Əbülhəsəni  itirəndən  sonra  bütün  mehrini 

Miri  çağırdıqları  qardaşına  salmışdı.  Səhhətcə  zəif,  amma 

ağıllı, tərbiyəli, sakit xasiyyətli Mirinin təhsil alması, layiqli 

həyat  qurması  bəlkə  də  ən  böyük  arzusuydu.  Yola  düşmə 

ərəfəsində  xəbər  tutmuşdu  ki,  hökumət  Rusiyada,  Almani-

yada, Fransada, İtaliyada, Osmanlıda təhsil almaq üçün yüz 

nəfər  gənc  göndərmək  barədə  qərar  qəbul  eləyib.  Mirini 

həmin  tələbələrin  sırasında  görmək  sonsuz  xoşbəxtlik  olar-

dı.  Görünür,  kuryeri  Bakıya  bir  də  göndərməli  olacaqdı, 

həm  maddi  məsələlərə  aydınlıq  gətirərdi,  həm  də  Mirinin 

təhsililə bağlı məsələni yoluna qoyardı.

  Xərcləri  nəzərə  alıb  səfarətdəkilərin  mümkün  qədər 

yaxında yerləşmələrini tövsiyə eləmişdi ki, faytonsuz gəlib-

gedə  bilsinlər.  Özü  də  yüz  franka  mənzil  kirayələmişdi. 

Mənzil  sahibi  qadın  yeniyetmə  oğluyla  birgə  xidmətində 

dururdular:  silib-süpürür,  yeməyini  hazırlayır,  paltarını 

təmizləyir,  xırda-para  buyruqlarını  yerinə  yetirirdilər.  Qo-

naq  otağının  bir  küncündə  üzü  pəncərəyə  yazı  masası  qo-

yub özüylə gətirdiyi kitablarını, yazı dəstini üstünə yığmış-

dı.  Hər  gün  yatmazdan  qabaq  masaya  həsrət-həsrət  baxır, 

yazmaq üçün əli gicişirdi. Amma hələ ki, səfarətdə iş başın-

dan  aşırdı,  vacib  məsələləri  yoluna  qoymamış  yaza  bilmə-

yəcəkdi.

  Səfarətə  bircə  xidmətçi  götürə  bilmişdi:  Qamət  Əfəndi 

sakit, abırlı adam idi, təmizlik işlərinə də baxırdı, qəhvə də 

dəmləyirdi,  xırda-para  buyruqları  da  yerinə  yetirirdi, 

üstəlik,  kuryer  olmayanda  onun  işlərini  də  görürdü.  Əslən 

Qafqaz  çərkəzlərindən  olan  Qamət  Əfəndinin  aradabir 

zümzümə  eləməyi  də  vardı,  amma  zümzüməsində  elə  dö-

zül məz  nisgil  duyulurdu  ki,  ürəyi,  az  qala,  parça-parça 

---

59

olurdu. Nədənsə həmin məqamda Şuşanı, doğmalarını, sev-

diyi qadınları, illah da Asiyanı xatırlayırdı. 

Asiya... O vaxt özündə cəsarət tapsaydı, bəlkə, İstanbula 

ailəsilə gələcəkdi, məktəb yaşlı oğulları da olacaqdı...

...Kuryer  Məmmədağa  noyabrın  axırında  qayıdıb 

xariciyyə nazirindən təlimat, Mir Abdulladan məktub, Bakı-

dakı vəziyyətdən xəbər gətirdi. Bakıdakı vəziyyətdən xəbər 

tuturdular,  demək  olar,  hər  həftə  gəmiylə  kimsə  gəlirdi, 

Mirzə  Qədir  adəti  üzrə  Batum-İstanbul  gəmilərini  qarşıla-

mağa  çıxır,  kimlərləsə  rastlaşır,  öyrəndiklərini  danışırdı. 

Xariciyyə  naziri  təlimatında  millətçilərin  fəaliyyətini  izlə-

məyi,  mümkün  olanda  onlarla  təmas  qurmağı  tövsiyə 

eləyirdi, görünür, artıq gerçəkliyi onlar da başa düşürdülər. 

Bakıya  gələn  Miri  hələ  avqustda  göndərdiyi  məktubunda 

yazmışdı  ki,  sağ-salamatdı:  hökumət  xaricdə  təhsil  almaq 

üçün  tələbə  seçmək  məqsədilə  komissiya  yaradıb;  komissi-

yanın sədri Məmməd Əmin Rəsulzadə, üzvləri Əhməd bəy 

Pepinov, Qarabəy Qarabəyov, Mehdi bəy Hacınski, Abdulla 

bəy  Əfəndizadədi,  bəlkə,  birinə  məktub  yazasan,  məni  də 

siyahıya  salsınlar,  çox  oxumaq  istəyirəm;  sonra  əlavə 

eləmişdi  ki,  Aslan  da  oxumaq  arzusundadı,  kimyanı  gözəl 

bilir, ona görə də saqqal tərpət.

Əlbəttə,  saqqalı  yox  idi,  amma  iki  cavanın  arzusunu 

yerinə  yetirmək  üçün  ağız  açardı.  İnanırdı  ki,  Mirinin  də, 

Haşım  bəyin  nəvəsi  Aslanın  da  savadı  Berlin,  Paris,  elə  İs-

tanbulda,  Peterburqda,  Romada  oxumalarına  imkan  verir. 

Aslan  bəy  Peterburq  Dağ-Mədən  Akademiyasında  oxuyur-

du,  fevral  çevrilişindən  sonra  atasının  məsləhətilə  təhsilini 

yarımçıq  qoyub  Bakıya  qayıtmalı  olmuşdu.  İkisi  də  fransız 

dilinə  meyilliydilər,  bəzən  öz  aralarında  fransızca  şeir 

söyləyirdilər. Komissiya üzvlərinin hamısını tanıyırdı, kimə 

məktub göndərsəydi, cavanları diqqətdən kənarda qoymaz-

dı,  amma  Məmməd  Əmin  bəyə  üz  tutsaydı,  daha  məntiqli 

olardı,  əvvəla,  firqə  rəisiydi,  ikincisi,  onu  digərlərindən 

---

60

daha  yaxşı  tanıyırdı.  Son  seçimə  az  qalırdı,  gecikmək  ol-

mazdı...

Onda məktub yazıb Məmməd Əmin bəydən Mir Abdul-

la  Vəzirov  və  Aslan  bəy  Vəzirovla  diqqət  göstərmələrini, 

digər  iddiaçıların  haqqını  tapdalamadan  onların  savadını 

dəyərləndirməyi xahiş eləmişdi; Mir Abdullaya da yazmışdı 

ki,  işdi-şayəd,  komissiyadan  keçsən,  yəqin,  yolunuz  İstan-

buldan  düşəcək,  onda  şübhəsiz,  görüşərik,  sən  özünə  fikir 

ver, xəstələnmə, yoxsa Parisə gedə bilməzsən. Miridən aldı-

ğı son məktubda da komissiyadan keçdiyini oxuyub əməlli-

başlı  sevinmişdi,  axır  ki,  qardaşının  taleyinə  əhəmiyyətli 

təsir göstərə bilmişdi. 

Bir  həftədən  sonra  kuryer  Bakıya  üç  məktubunu  aparır-

dı.  Xariciyyə  nazirinə  səfarətin  maddi  vəziyyətilə  bağlı 

ətraflı  hesabat  yazmış,  ili  başa  vurmaq  üçün  ən  azı  iyirmi 

beş  min  franka  ehtiyac  olduğunu  bildirmişdi;  həm  də  yaz-

mışdı  ki,  tarixən  Vatikanla  məmləkətimiz  arasında  xoş 

münasibətlər  olub,  indi  həmin  münasibətləri  daha  da 

dirçəltmək  lazımdı.  Buna  görə  də  hökumət  dünya  savaşını 

dayandırmaq  üçün  çox  çalışmış,  türklərin  dostu  kimi  tanı-

nan  Papa  XV  Benediktə  İstanbulda  heykəl  ucaltmaq  üçün 

maliyyə  ayırsa,  bunun  çox  faydası  dəyər;  Məmməd  Əmin 

Rəsulzadəyə  cavanların  arzusunu  nəzərə  aldıqlarına  görə, 

təşəkkürünü çatdırmışdı; Mir Abdullayasa səfərə və təhsilə 

ciddi hazırlaşmağı məsləhət görmüş, tezliklə görüşəcəklərinə 

ümidvar olduğunu yazmışdı. 

Həmin  məqamda  hadisələr  o  qədər  sürətlə  cərəyan 

eləyirdi  ki,  camaat  həyacana  gəlirdi.  Fransızlar  Adananı, 

ingilislər  Kilis,  Urfa,  Maraş,  Antepi,  italyanlar  Antaliyanı 

tutmuş,  yunanlar  İzmirə  çıxmışdılar,  yenə  Aya  Sofya 

ətrafında  mübahisələr  qızışmışdı.  Mustafa  Kamal  Paşa 

Ərzu rumda və Sivasda millət vəkillərini yığıb məmləkəti iş-

ğaldan qurtarmağın yollarını arayırdı. 

O  günlərdə  kimsə  səfarətxanada  oturmurdu.  Cahangir 

bəy də, Zeynal bəy də, Mirzə Qədir də limana, qəhvəxanalara, 

---

61

çarşı-bazara  üz  tutub  camaatın  arasında  dolaşır,  səfarət-

xanaya bir yığın xəbərlə qayıdırdılar. Özü də axşamlar pay-

piyada  Sultanəhməd  Camesi  tərəfdə  dolaşmağı,  Boğazın 

mənzərəsinə baxmağı, At Meydanı tərəfdəki qəhvəxanaların 

birində əyləşib danışılanlara qulaq verməyi adətə çevirmiş-

di.  Axşamlar  ev  sahibəsi  Xeyriyyə  xanım  oğlu  Sübhini 

göndərib kirayənişinini yeməyə çağırır, ya da qəhvə istəyib-

istəmədiyini  öyrənirdi.  Belə  vaxtlarda  qəhvə  içə-içə  yazı 

masasının üstündə qalaqlanmış kitabları vərəqləyir, yazmaq 

məqamının nə vaxt yetişəcəyi barədə düşünürdü.

Bu  gedişlə  kuryer  Bakıda  xeyli  ləngidi.  Payız  köçünü 

çəkib getdi, qış girdi. O günlərin birində yazmaq ovqatının 

qarşısıalınmaz duyğuya çevrildiyini dərk elədi... 

Nədənsə o axşamlarda realnı məktəbdə oxuyan vaxt yaz-

dığı  “Sonuncu  busə”  hekayəsinin  əlyazmasını  tez-tez  götü-

rüb  göz  gəzdirir,  fikrində  hadisələrin  miqyasını  artırır,  ro-

mana  çevirirdi.  Qardaşı  Mir  Əbülhəsəni,  beş  il  sonra  atası 

Mir  Babanı  itirəndə  Şuşada  erməni  qətlləri  başlamışdı,  o 

vaxtda anası Mir Abdullanı və dörd qızını götürüb Aşqaba-

da  qaçmalı  olmuşdu.  Həmin  ilin  yay  tətilində  ailəsinə  baş 

çəkmək  üçün  getdiyi  şəhər  könlündə  vəlvələ  yaratmışdı. 

Qızlar  məktəbində  oxuyan  zərif,  gözəl,  xəyalpərvər  yəhudi 

qızı  Berta  Moiseyevayla  tanışlığını,  hələ  tamam  dərk  eləyə 

bilmədiyi duyğularını gündəliklərində təsvir eləmişdi. 

O  yazını  da  gürcü  Boris  Seretelinin  Naniyə  sevgisindən 

söhbət  açan  gündəlik  kimi  qələmə  almışdı.  Amma  Bakıda 

qaldığı  müddətdə  şahidi  olduğu  hadisələr  hekayədə  təsvir 

elədiklərinin  miqyasını  genişləndirməyə  təhrik  eləyirdi.  Bir 

də  neçə  illər  əvvəl  “Qurban”  adlı  hekayəsinin  qeydlərini 

aparmışdı.  Yolsuz  oğul  barədə  yazacaqdı;  ata  öz  ailəsinin 

şərəfini  xilas  eləmək  üçün  oğlunu  öldürəcəkdi.  Belə  bir 

hadisə  İçərişəhərdə  baş  vermişdi,  olub-keçənlər  xeyli  bey-

nində  dolaşdı,  amma  sonra  ortaya  Peterburq,  Kiyev,  yeni 

təəssüratlar, yeni mövzular düşdü.

---

62

***

Kuryer Bakıdan yaxşı xəbərlərlə, amma az məbləğlə dön-

müşdü. Yaxşı xəbər bu idi ki, Mir Abdullayla görüşmüşdülər, 

Məmməd Əmin bəydən çox razılıq eləyirdi. Mirini Abdulla 

bəy  Əfəndizadə  imtahana  çəkmiş,  hazırlığından  çox  razı 

qalmışdı. Belə çıxırdı, bir neçə aya qardaşıyla İstanbulda gö-

rüşə cəkdi.  Əlbəttə,  Mirini  burda  saxlaya,  həyan  ola  bilərdi; 

amma  indi  İstanbulun  halı  hal  deyildi,  yaxşısı  buydu,  qar-

daşı  çaxnaşmalardan  uzaq  Avropada  təhsil  görəydi.  İstan-

bulla  eyni  vaxtda  Bakıya  da  girən  müttəfiq  qoşunları, 

deyəsən,  çəkilib  gedəcəkdi;  Mirinin  yazdığına  görə,  hər 

şeydən belə məlum olur ki, bu tezliklə başa çatacaq. 

Xariciyyə  nazirliyi  də  cəmi-cümlətanı  on  beş  min  frank-

lıq  çek  göndərmişdi,  əlli  min  frank  da  yeni  ilin  əvvəlində 

ayrılacaqdı.  Gerçəklik  bundan  ibarət  idi,  ayağını  yorğanına 

görə  uzadıb  yaşamalıydı.  Qışın  gəlməsilə  səfarət  binasını 

qızdırmağa da bir qədər xərc gərək olmuşdu, gərək qənaəti 

son həddə çatdıraydılar.

 Əslində, o günlərdə hər şey müttəfiq qüvvələrin koman-

danı admiral Kaltropun hökmündəydi – bunu xariciyyə na-

zirinin  məqamına  gedəndə  daha  aydın  hiss  eləyirdi.  Belə 

məlum  olurdu  ki,  Sultanın  bütün  cəfalara  dözüb  diqqəti 

Anadoludakı millətçilərdən yayındırmaq siyasəti bəhrə ver-

mişdi. Küçədə, meyxanada, qəhvəxanada gördüyü adamla-

rın qaşqabağı yavaş-yavaş açılır, gündoğana ümidlə baxma-

ğa başlayırdılar. Cahangir bəyin qənaətinə görə, daha impe-

riyanın  fatihəsi  oxunmuşdu,  bu  xarabalığın  altından  başqa 

məmləkət doğulacaqdı. Zeynal bəy hələ ki, böyük dövlətlərin 

erməni,  yunan  və  kürd  sevdasından  əl  çəkəcəklərinə  şüb-

həylə yanaşırdı. Mirzə Qədir, ümumiyyətlə, belə söhbət lərə 

qarışmırdı, ancaq bunu deyirdi:

“Qismət, görək başımıza nə gələcək...”

Xariciyyə  nazirindən  aldığı  təlimatla  dövləti  tanıtmaq 

üçün yollar aramalıydı. Elə o günlərin birində bu məqsədlə 

---

63

kitab  yazmaq  fikrinə  düşdü.  Əlinin  altındakı  Peterburqda, 

Kiyevdə,  Simferopolda,  Tiflisdə,  Batumda,  Bakıda  rastlaş-

dıqca aldığı kitablardı, əsasən ruscaydı, bir neçəsi fransızca 

və  almancaydı.  Batumda  elə  limandaca  yəhudi  alverçidən 

Nitsşenin bircildliyini almışdı, Xeyriyyə xanımın evində də 

nə vaxtdansa Teofil Qotyenin kitabı tapılmışdı. Hərdən oxu-

yurdu  ki,  dil  duyğusu  kütləşməsin.  Yazacağı  kitabın  biri 

Azərbaycan  ədəbiyyatından,  digəri  Qafqazdan,  Azərbay-

canın  tarixindən,  coğrafiyasından,  iqtisadiyyatından  bəhs 

eləməliydi.

Hərdən  yazışmalardan,  üz  tutanların  dərdilə  maraqlan-

maqdan,  gündəlik  çətinliklərin  öhdəsindən  gəlmək  üçün 

əlləşməkdən  yorulurdu.  Fikirləşirdi  ki,  bir  də  səhv  elədi, 

Kiyevdə və Krımda olanda maddi təminatsızlıq ucbatından 

çəkdiyi  əzablardan  dərs  almadı.  Hökumət  səfarətə  pul  çat-

dıra  bilmirdi,  bu  səbəbdən  ən  zəruri  xərcləri  ödəmək 

məqsədilə özünü oda-közə vurmalı olurdu; abırlı geyim-ke-

çim  bir  yana,  səfarətə  gələn  qonağa  hörmət  göstərmək,  üz 

tutana yardım eləmək üçün qəpik-quruş belə tapılmırdı. 

Bura, İstanbula göndəriləndə o cür səhvlərin olmayacağını 

düşünürdü,  elə  Nəsib  bəy  də  əmin  eləmişdi  ki,  imkan  da-

xilində hər şey nəzərə alınacaq. Amma görünür, o “imkan” 

müəmmalı şeymiş. Gəldiyi beş ay ərzində maddi məsələlərlə 

bağlı çox şeyin dəyişmədiyini dərk elədi. Səhərdən-axşamacan 

oturub xərclərə qənaət barədə düşün mək onu bezdirirdi. Axır 

vaxtlar Bakıya qayıtmaq, hökumətdə bir vəzifə tutmasa da, 

yenicə  açılan  darülfünunda  dərs  deyib  öz  yazı-pozusuyla 

məşğul  olmaq  barədə  tez-tez  düşünürdü.  Səfarətin  işinin, 

üstəlik, tabeliyində olan adamların məsuliyyətini çəkmək on-

dan ötrü ağır yükə çevrilmişdi...

İlin  axırında  Bakıdan  kabinet  dəyişikliyi  barədə  xəbər 

gəldi:  xariciyyə  naziri  vəzifəsinə  Fətəli  xan  Xoyski 

gətirilmişdi.  Dərhal  kuryeri  Bakıya  yola  saldı:  on  beş  min 

frank  ikicə  aya  tükənmiş,  artıq  borclar  yığılmağa  başlamış-

---

64

dı,  heç  olmasa,  vəd  olunan  əlli  min  frank  tezliklə  göndə-

rilməsəydi,  heyətin  maaşları  bir  yana,  səfarət  binasının 

kirayə  haqqını  belə  ödəyə  bilməyəcəkdi.  Əlbəttə,  hökuməti 

də  başa  düşürdü,  ayaq  üstdə  durmağa  çalışırdılar,  ilyarım-

da  bundan  böyük  işlər  görmək  olmazdı.  Bununla  belə, 

dövlətin  elçisini  yeddi  nəfərlə  taleyin  ixtiyarına  buraxa 

bilməzdilər. 

Bir  il  əvvəl  hökumət  İstanbul  konfransına  Azərbaycan 

hökumət  Əlimərdan  bəyin  başçılığıyla  heyət  göndərmişdi, 

burda  çoxlu  görüşlər  keçirmişdi.  Əlbəttə,  o  konfransda 

müstəqil  erməni  dövlətinin  yaranmasına  imkan  verməmək 

lazım idi, çünki təkcə Qafqazın yox, bütün dünyanın başağ-

rısına  çevriləcəkdilər.  Bunu  hələ  Bakıda  olanda  demişdi, 

üstəlik, kağıza qeyd eləmişdi; o qeydi hələ də dururdu: