Neriman Qurban indd
XIII FƏSİL QƏFİL MİSSİYA Leopold Veys
Yüklə 2,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
gün İstanbul hər tərəfdən bizə gərəkli bir şəhərdir. Bu gün İstan-
bul Bakı mədənlərinin məhsulları üçün yeganə xarici bazardır... Lakin İstanbul bazarını qazanmaq üçün orada ticarət vəkilləri bu- lunmalıdır ki, bazarın tələbatını tez-tez Bakıya xəbər versin”. Onda bu təklifinin öz taleyində dönüş yaradacağını hələ bilmirdi. Ölkənin siyasi mühiti ingilislərin ölkəni tərk eləməsindən, bir də Nərimanovun Həştərxandan Nəsib bəyə göndərdiyi məktubdan danışırdı. Doktor Nəriman Nəsib bəyi və millətçiləri rus inqilabının mahiyyətini başa düşməməkdə, ingilislərlə yaxın münasibətdə, Denikinə müharibə elan eləməkdə, Sovet Rusiyasına qarşı çıxmaqda günahlandırmışdı: “...mən sizi və sizin həmfikirlərinizi
...Bakıda qaldığı bir ay ərzində qəzetə məqalələlər yazdı, hətta Cümhiriyyətin milli himninin yaradılmasının zərurili- yini də unutmadı. İyulun 29-da parlamentdə çıxış eləyib gördüyü işlər barədə hesabat da verdi. “Acizləri, – dedi, –
ukraynalıların, gürcülərin və başqalarının İstanbulda elçilik- ləri olduğunu, yunanların və ermənilərin fransızca qəzet çap eləyib istəklərini dünyaya car çəkdiklərini dilə gətir- mişdi. “Azərbaycanın müməssili olaraq və bolşevik qəzasına uğ-
Millət vəkilləri “Vətən mənafеyi uğrunda çalışmaqdan yоrul- maq bilməyən Vəzirоv”un fəaliyyətini yüksək qiymətləndirdilər. 33 Sonra işlə bağlı arzusunu Hüseyn bəy Mirzəcamalova açdı. “Sənin kimi adamlara ehtiyacımız çoxdu, – Hüseyn bəy onu arxayın saldı. –Elə lap bu yaxınlarda Fətəli xan müraciət eləmişdi, nazirliyinə bir neçə dil bilən protokol şefi lazımdı. Günü bu gün səni tövsiyə elərəm...” Elə səhəri gün də Fətəli xanın razılığı alındı, nazirlikdə işə başladı. Deyəsən, həyatı qaydasına düşmüşdü. Hələ ki, Hüseyn bəyin evində yerləşmişdi, daha doğrusu, köhnə dostu kirayə tutmağa qoymamış, Yusif Vəzir də inad eləməmişdi - yaxın müddətdə mənzil məsələsinin həll olunacağına söz vermişdilər. Aşqabada, Mir Abdullaya məktub göndərmişdi ki, yayın axırlarında gəl, Bakıda universitet açılır, gəl, təhsilini davam etdir. Axır ki, uzun məşəqqətlərdən sonra könlünə yatan işlə məşğul olmasından zövq alırdı. Arada qələm yoldaşlarının yarat mağa hazırlaşdıqları təşkilata – “Yaşıl qələmlər” cəmiy- yətinin yığıncağına da getdi. Məmməd Əmin bəy də cəmiyyətə üzv olmaq fikrindəymiş, amma işi çox olduğun- dan gəlməmişdi; Seyid Hüseyni orda gördü, kitabları barədə yazdığı isti sözlərə görə təşəkkür elədi, Mirzə Cəlillə ilk dəfə həmin yığıncaqda rastlaşdı; Hüseyn Cavidlə tanış oldu, hətta Goranboyun Borsunlu kəndindən gəlmiş yeniyetmə oğla nın – Mikayıl Rəfizadənin “Əfkari-mütəllimin” məcmuəsindəki yazılarını oxuyub dərrakəsinə heyranlığını bildirdi... Ceyhun bəy Əlimərdan bəy Topçubaşovun başçılıq elədiyi nümayəndə heyətilə Paris Sülh konfransındaydı, “Azərbaycan” qəzetinin redaktorluğu Üzeyir bəyə həvalə olunmuşdu. Hərdən axşamlar yolunu onun yanından salır- dı, xatirələrini, qayğılarını bölüşürdülər... Amma bu rahatlığı heç bir ay da çəkmədi: adı Fransaya səfir göndəriləcək adamların arasında çəkilməyə başladı. Buna qəlbən razı deyildi, üstəlik, hələ Əlimərdan bəy
34 Parisdəydi, iki ölkə arasındakı məsələləri yoluna qoyurdu. Az sonrasa hökumət başçısı Nəsib bəy Usubbəyli Yusif Vəziri yanına çağırıb İstanbul elçiliyini təklif elədi: indiki vəziyyətdə ölkənin xarici siyasətində İstanbul başlıca yeri tutur, dünyayla təmas orda qurulur, bu missiyanı da artıq müəyyən təcrübəsi olan Yusif Vəzir yerinə yetirə bilər. Bu vaxtacan Sultan hansı səbələrdənsə Bakıya diplomatik nümyəndə göndərməmiş, Osmanlı məmləkətilə Azərbaycan Cümhuriyyəti arasındakı məsələlərlə əsasən Əlimərdan bəy, sonra da Həsən bəy Zərdabinin oğlu Səvfət bəy məşğul ol- muşdular, nəhayət, bu yönümdə rəsmi qərar qəbul eləmək lazım idi. Ürəyindən Bakıda qalmaq, diplomatik sahədə olmasa da, maarif, mədəniyyət, lap elə ədliyyə idarələrindən birində çalışamaq keçirdi. Amma təhsilliydi, bir neçə aylıq da olsa, diplomatik təcrübəsi vardı, üstəlik, subay idi, əsərlərilə tanı- nırdı. Nəsib bəyin təzyiqi qarşısında duruş gətirə bilmədi, hələ Bakıda özünə düz-əməlli yurd-yuva qurmamış İstan- bula getməli oldu. Bu da qismət idi, Vaxtilə ulu babası Əliməmməd ağaya nəsib olmayan şərəf indi onun bəxtinə çıxırdı... ...Bir müşavir, iki katib, üç əməkdaş, bir kuryerlə Bakı- dan yola düşəndə qəlbində hər şeyin yaxşı olacağına ümid vardı. Müşaviri Cahangir bəy Qayıbov Qafqaz müftisi Mirzə Hüseyn Qayıbzadənin oğlu, general-mayor Əmir Kazım Mirzə Qovanlı-Qacarın kürəkəniydi. Müşavirinə etibar eləyə bilərdi, bu sarıdan arxayın idi. Osmanlı məmləkətindənsə hey həyəcanlı xəbərlər gəlirdi. Bakının erməni-bolşevik dəstələrinin əlindən alıb Milli Hökumətin baş şəhərinə çevirən, sonrasa Mudros anlaşma- sına görə, ingilislərə təhvil verən türklər indi özləri çətin gündəydilər, Sevr anlaşması imzalanmış, İstanbulun müttə- fiq qoşunlar tərəfindən rəsmən işğal olunmuş, üstəlik, ölkə hər tərəfdən təhdid altında qalmışdı. Qatarla Tiflisə, ordan
35 Batuma getdiyi, heyətilə limanda iki ay gəmi gözlədiyi müddətdə, az qala, hər gün ovqatını təlx eləyən xəbərlər eşidirdi. Əlbəttə, belə vaxtda İstanbula səfarətxana göndərməyin nə dərəcədə məqbul olduğu barədə də düşünürdü. Amma Nəsib bəy dəlil-sübutunu belə söyləmişdi: “Biz bütün vəziyyətlərdə istiqlalımızın qorunmasına, döv lə timizin tanınmasına çalışmalıyıq. Əlimərdan bəyin heyəti də Parisə yola düşür ki, səsimizi dünyaya çatdırsın. Çox çətin dönəmdən keçirik, əzizim Yusif, dəyanətli, səbirli, düşüncəli olmalıyıq”. Şübhəsiz, belədi, amma belə vəziyyətdə dəyanət, səbir, düşüncə neynəsin? İşğal olunmuş şəhərdə səfarət necə fəaliyyət göstərəcəkdi? İngilislər Qalata, Şişli, Peranı tut- muşdular; fransızlar şəhərin günbatan səmtini nəzarətdə saxlayırdılar; italyanlar Anadolu yaxasında yerləşmişdilər; üstəlik, aralarında Ayasofya məbədinin təzədən kilsəyə çevrilməsi barədə çəkişmə başlamış, pravoslav, katolik, yu- nan-pravoslav, Roma-katolik inanclar üz-üzə dayanmışdı, bir-birinə güzəştə getmək istəmirdilər, hamısı belə hesab eləyirdi ki, ittifaq daxilində üstünlüyünü sübuta yetirmək məhz bu məsələnin öz xeyrinə həll olunmasından asılıdı. Bununla yanaşı, gələn xəbərlərdən belə nəticə hasil olur- du ki, əsl təhlükə ingilislər, fransızlar, italyanlar yox, gün- batanda yunanlar, günçıxanda ermənilərdi; yunanlar bütün Trakiyaya, üstəlik, İstanbul da daxil olmaqla Anadolunun yarısına, ermənilərsə Qars, Ərdahan, Ərzurum, Sivas, Ela- zığ, Van, Bitlis, hətta Diyarbəkirə göz dikmişdilər. Bu da az- mış kimi, müttəfiqlər yeni sultan Vəhidəddini məcbur eləmişdilər ki, üç il əvvəl baş verən erməni-türk hadisələrini araşdırmaq üçün hərbi tribunallar yaratsın, təhqiqatlar apa- rıb, günahkarları cəzalandırsın. Nəticədə yüz iyirmi nəfər həbsə alınmış, əsas canisə Tələt Paşa elan olunmuşdu.
36 ***
Həmin günlərin birində daha gözləməyin mümkün ol- madığını, müttəfiq komandanlığının icazəni qəsdən yubat- dığını görüb başqa yola əl atmaq qərarına gəldi: özünü li- manın polis rəisinə “tacir” kimi qələmə verdi, axır ki, onu inandırmağı bacarıb Trabzona yola düşən gəmiyə minə bil- di. Heyət Batumda qalıb rəsmi icazəni gözləyəcəkdi – başqa çıxış yolu yox idi. O payız günü İstanbulda gəmidən enəndə möhtəşəm şəhəri beləcə, pərişan gördü. Boğazda ingilis, fransız, ital- yan gəmiləri lövbər salmışdılar, bayraqları mehdə asta-asta dalğalanırdı. Limanda rastlaşdığı adamların ovqatı cürbəcür idi: türklər qaşqabaqlıydılar, əcnəbilərə nifrət dolu nəzərlərlə baxırdılar; yəhudilər özlərini ehtiyatlı, bitərəf aparmağa can atır, yunanlar və ermənilər qalibanə görkəmlə addımlayır, hələ ki, himayədarları sayəsində özlərini məmləkətin ağası kimi aparırdılar. Küçələrdə asayişə nəzarət eləyən əcnəbi əsgər-zabitlərə də rast gəldi. Belə vaxtda səfarət nə iş görə biləcəkdi? Yusif Vəzir yeddi il sonra üzə çıxaracağı “Zeybək qızı” hekayəsində o kədərli günlərdə gördüklərini ürək ağrısıyla təsvir eləyəcəkdi... ...Sultan Vahidəddinin taxta çıxmasından bir il keçmə- mişdi ki, artıq dördüncü hökumət qurulmuşdu. Sultanın yavəri Əhməd İzzət Paşanın kabinəsini Tevfik Paşanın iki kabinəsi əvəz eləmiş, indi bir ay idi ki, Damad Fərid Paşa- nın hökuməti qurulmuşdu. Hökumətə müvafiq xariciyyə nazirləri də tez-tez dəyişirdi: nazirlər yerlərini isitməmiş adlarının əvvəlinə “sabiq” sözü əlavə olunurdu. İlin əvvəlindən Mustafa Rəşid Paşa, Yusuf Franko Paşa, Damad Fərid Paşa bir-birlərini əvəz eləmişdilər, hələ ki, Damad Fərid Paşa hökumətinin xariciyyə vəkili kreslosunda Musta- fa Rəşid Paşa bəy otururdu, etibarnaməsini də ona təqdim eləyəcəkdi. Sultan Vahidəddin, yəqin ki, indiki vəziyyətində Azərbaycan Cümhuriyyəti elçisiylə görüşməyəcəkdi. 37 Yola düşməzdən əvvəl xariciyyə naziri Məmmədyusif Cəfərovun yanında olmuşdu. Nazir hər şeyə rəğmən Sultanla görüşə cəhd göstərməsini, İstanbulda baş verən hadisələr barədə vaxtında və müfəssəl məlumat göndərməsini tövsiyə eləmişdi. Əlbəttə, buna cəhd göstərəcəkdi. Amma hələlik özü belə hadisələrdən baş açmaqda çətinlik çəkirdi. Görünür, Sul- tan məmləkətin düşdüyü vəziyyət müqabilində məsuliyyətini yaxşı dərk eləyirdi, biçarə müttəfiq qüvvələrilə millətçilər arasında qalmışdı – müttəfiqlərlə ehtiyatlı dolanmağa, millətçilərin məmləkəti qurtarmalarına şərait yaratmaşa çalı- şırdı. Bütün bunları o ilk günlərdə oxuduğu qəzetlərdən, eşit- diyi söhbətlərdən dərk eləyir, vəzifəsinin icrasına başlayanda neyləyəcəyini düşünürdü. *** Bakıdan gələn xəbərləri diqqətlə izləyirdi. Məmmədbağır bəy öz ərizəsilə Əksinqilabla Mübarizə Təşkilatının rəhbərliyindən istefa vermiş, yerinə “Difai” zamanından bu işlərdə böyük təcrübə toplamış qardaşı, Müsavat Partiyası- nın üzvü Nağı bəy təyin olunmuşdu. Sentyabrın əvvəllərində öldürülmüş Mirfəttah Musəvinisə Mahmud Səfikürdski əvəz eləmişdi. Əvvəllər denikinçilərə qarşı mübarizə aparan təşkilat indi fəaliyyətini bolşevik təhlükəsinə və ölkədə təxribatlar törədən daşnaklara qarşı yönəltmişdi. Görünür, bu xəmir hələ çox su aparacaqdı... Avqustun axırlarında Məclisi-Məbusanın qiraət zalında Seyid Hüseyn Sadıq Əfəndinin rəhbərliyilə “Yaşıl qələmlər” cəmiyyəti təsis olunmuşdu. İnandığı, hörmət elədiyi qələm adamlarının çoxu – Məmməd Əmin Rəsulzadə, Ömər Faiq Nemanzadə, Əhməd Cavad, Uzeyir Hacıbəyli, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəcəfbəy Vəzirov, Salman Mümtaz, Hü- seyn Cavid, Abdulla Şaiq, Cəfər Cabbarlı, Mikayıl Müşfiq, Almas Yıldırım, Mirzəbala Məmmədzadə, Əlabbas Müz- nib... o yeniyetmə oğlan – Mikayıl Rəfizadə həmin cəmiy- 38 yətin üzvüydülər, “Yaşıl yarpaq” adlı məcmuə buraxmağa hazırlaşırdılar. Əlbəttə, belə bir məqamda onların arasında olmaq, darıxdığı qaynar ədəbi həyatda iştirak eləmək, kağı- za köçürmək istədiyi mövzulara qayıtmaq istəyirdi, amma tale yolunu yenə Vətəndən uzaqlara salmışdı. Payızın əvvəllərində də başqa bir dəstənin yığışıb “Qızıl qələmlər” cəmiyyəti təsis elədiklərindən xəbər tutdu. Əliheydər Qarayev, Ağababa Yusifzadə, Bayraməli Abbas- zadə, Ağahüseyn Rəsulzadə, Əlisəttar İbrahimov, Nemət Bəsir, Salman Nərimanov... kimi solçular Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılıq elədiyi bu cəmiyyətdə yığışmışdılar, “Məşəl” adlı satirik məcmuə buraxmağa hazırlaşırdılar. Hətta, deyilənə görə, artıq Cəfər Cabbarlını, Mikayıl Müşfiqi, Almas İldırımı da öz tərəflərinə çəkə bilmişdilər. Deməli, ölkədə ideoloji qarşıdurma kəskinləşirdi, hələ milli düşün- cənin tam qələbəsindən danışmaq olmazdı... Axır ki, o günlərdə heyət gəlib İstanbula yetişdi. Səfarətin birinci katibi Zeynal bəy Səfərov İstanbulda iki dəfə olmuş- du, şəhərə bələdliyi vardı. Yer-yurd düzəldənəcən Sirkəçidə münasib müsafirxana tapdı, iki günlüyə orda yerləşib kirayə bina axtarmağa başladılar. Bu işi elə Zeynal bəyə tapşırdı, mümkün qədər Topqapıya – Babi-Aliyə yaxın yerdə bina tapmağın zəruri olduğunu dönə-dönə söylədi: cərəyan eləyən hadisələrə yaxın olmaq, Sarayla rahat əlaqə saxla- maq vacib idi. Özü Cahangir bəylə elçi təyin olunması barədə vəkalətnaməsini Babi-Alidə xariciyyə vəkilinə nə vaxt təqdim eləyə biləcəyini aydınlaşdırdı. Bundan ötrü Ca- hangir bəy xariciyyə vəkilinin məqamına getməli, bunun nə vaxt münasib olacağını dəqiqləşdirməliydi. Cibində səfarətin xərcləri üçün ayrılmış əlli min franklık çek, qəlbində ağlagəlməz səksəkə vardı. Hey bu məbləğə səfarəti neçə ay yola verə biləcəyini hesablayırdı. Binanın kirayəsinə, özüylə birgə yeddi nəfərin məvacibinə, qeyri xərclərə ayrılan məbləği çıxanda məlum olurdu ki, ən yaxşı halda altı ay tab gətirərlər. Vəziyyət bir qədər aydınlaşan 39 kimi, Bakıya – xariciyyə nazirinə, ya da hökumət başçısına çətinliklərini bildirməliydi. Özünə ayrılmış ayda üç min frank məvacib ilk baxışda sanballı görünürdü: bu məbləğə əvvəlcə özünə abırlı paltar almalıydı, olub-qalanı yollarda əldən çıxmışdı: dövləti təmsil eləyən, hökumət adından cəmiyyət arasına çıxan kəsin geyim-keciminə, görkəminə fi- kir verməməyə haqqı yox idi; üstəlik, mümkün qədər abırlı ev kirayələməli, qulluqçu tutmalıydı – təbii ki, təkcə məqamına yox, evinə də gəlib-gedən olacaqdı, ölkəsinin ke- çirdiyi maddi sıxıntını kimsə bilməməliydi, bu da diploma- tiyanın incəliklərindən biriydi. Cahangir bəyi Kiyevdən tanıyırdı, hüquq təhsilini iki il ondan sonra başa vurmuşdu. Haqq üçünə, nə Nəsib bəy, nə xariciyyə naziri səfarət heyətinin seçilməsinə qarışmışdı, elə Zeynal bəylə gimnaziya yoldaşı olmuşdu, digər katib Mirzə Qədiri də özü seçmişdi, təkcə əməkdaşların və kuryerin məsələsilə ciddi maraqlanmamışdı, həmin dörd nəfəri sərəncamına göndərmişdilər. Sirkəçidəki müsafirxananın sahibi Xeyri Əfəndi gəlişlə- rinin səbəbini bilib sevinmişdi, yerbəyer olub, nahar eləyib bir qədər dincələndən sonra hörmətini bildirmək üçün ota- ğına gəldi: “Sizi görməyimə şadam, – dedi, – qardaşlarımızın azad- lığa çıxmaları bizə də ümid verir. İnşallah, bu yabançılar məm ləkətimizdən tezliklə rədd olub gedəcəklər, asudə nəfəs alacağıq”. “Əlbəttə, əlbəttə, Xeyri Əfəndi, yəqin, çox çəkməz. Hər bir millətin öz taleyinin sahibi olmağa haqqı var”. “Qardaşım oğlu Nuru Paşa qoşunuyla Bakını qurtarma- ğa sevinə-sevinə getdi. Hələ də harda olduğunu bilmirəm...” – Xeyri Əfəndinin səsi titrədi. “Sağ-salamat qayıdar, toxtaq olun, – əlini onun çiyninə qoydu, inşallah, işə başlayan kimi, onun barəsində səhih xəbər öyrənməyə çalışıram”.
40 “Allah sizdən razı olsun, – Xeyri Əfəndi bir qədər rahat- landı, – nə arzunuz olsa, qulluğunuzda hazıram”. Elə Xeyri Əfəndinin tövsiyəsi üzrə də səhəri gün Cahan- gir bəylə Kapalıçarşıya getdilər, müsafirxana sahibinin tanı- şı öz dükanında ikisini də bəh-bəhlə geyindirdi, qiymətdə də çox çənə-boğaz eləmədi. Cahangir bəy əsa gəzdirməyə öyrəşməmişdi, ancaq məsləhətə qulaq asdı: məsələ cavan- lıqda deyildi, əsa adamı daha kübar göstərirdi. Otuz iki yaşındaydı, Kiyevdə, Krımda əzablı nümayən- dəliyindən sonra Osmanlı imperiyasına elçi göndərilmişdi. İndi dünyanın qəlbi burda – İstanbulda döyünürdü. Zəifləmiş, gücdən düşmüş imperiya Sultan Mehmet Fateh zamanından bəri ən faciəvi günlərini yaşayırdı. Qurulan hökumətlər yıxılır, məclislər hərc-mərclik yuvasına çevrilir, millətçilər içdən korun-korun yanırdılar. Belə bir vaxtda, az qala, eyni tale yaşayan, erməni-bolşevik təhdidinə, terroru- na, solçu firqələrin daxildəki dağıdıcı fəaliyyətinə qarşı müqavimət göstərən məmləkətinin səsini dünyaya çatdır- maq üçün bütün çətinlikləri nəzərə almalıydı. Müsafirxanadakı otağının pəncərəsindən Qalata körpü- sü, lövbər salmış, boğazdan keçən gəmilər, qayıqlar, bir az uzaqlarda Qalata qülləsi görünürdü. Yazı-pozudan çoxdan ayrılmışdı, Bakıda və Batumda qaldığı günlərdə bütöv bir şey yaza bilməsə də qeydlər aparır, yadında qalan hadisələri, təfərrüatları, xarakterləri kağıza köçürürdü. Yəqin, belə getməyəcəkdi, hər iki məmləkətdə əmin-amanlıq, asayiş bərqərar olacaqdı, onda həmin qeydlər karına gələcəkdi. Yazmaq imkanı yaransa belə, hələ istədiklərini yox, vacib saydıqlarını qələmə almalıydı.
***
...O payız günlərinin birində Əli bəy Hüseynzadə təşrif buyurdu. Heyətin gəldiyini, həmin gəmidə olan bir tanışın- dan eşidibmiş, iki gün ərzində bütün müsafirxanalara baş
41 çəkib onları axtarırmış. Halı pərişan idi, saç-saqqalı xeyli ağarmışdı. Görkəmində o qədər qüssə vardı ki, elə bil, dindirsən, ağlayacaqdı. Səfarətin gəlişinə sevindiyini bildirsə də, bunu simasından duymaq çətin idi. Üstəlik, son vaxtlar üzləşdiyi hadisələr onu əməlli-başlı ruhdan salmışdı: Bəkirağa bölüyüylə birgə o da həbs olunub, Maltaya sürgünə göndərilməkdən təsadüf nəticəsində canını qurta- rıbmış. Əlimərdan bəy Topçubaşovun sədarətilə Paris konf- ransına gedəcək heyətə Əli bəylə birgə Əhməd bəy Ağaoğlu da daxil edilibmiş. Yanvarın ilk günlərində Bakıdan çıxıblar, Tiflisdə və Batumda görüşlər keçiblər, İstanbulda yığışıb görəcəkləri işləri müzakirə eləyiblər. Bir sözlə, hər şey nəzərdə tutduqları kimi gedirmiş. Amma “İttihad və Tərəqqi”çilərin sıralarında olmaları başlarına bəla açıb. Bəkirağa bölüyü müttəfiq qüvvələrin komandanlığı tərəfindən həbs olunanda Əli bəylə Əhməd bəyi də onlara qatıblarmış. Əlimərdan bəyin Babi-Aliyə, müttəfiqlərin ko- mandanlığına müraciətlərinin nəticəsi ancaq bu olub ki, Əli bəyi buraxıblar, Əhməd bəyisə altmış yeddi nəfərin arasın- da Limnos adasına sürgün eləyiblər. Üstəlik, Əlimərdan bəyin heyətini dörd ay viza vermədən İstanbulda saxlayıb- lar; gürcü və erməni heyətlərisə çoxdan Parisdə yerləşib fəaliyyətə başlayıblarmış. Axır ki, heyət yola düşə bilib. “Əli bəy, hələ etibarnaməmi Babi-Aliyə təqdim eləməsəm də, elçi kimi ilk işim sizə yardım göstərmək ola bilər. Sizi Bakıya yola salmaq lazımdısa, buna hazıram”. Əli bəy uzun-uzadı müsahibinə baxdı, sonra başını bu- layıb nəzərlərini döşəməyə zillədi: “Yox, mən burda müdərrisiyimə davam eləmək qərarına gəldim. Elə əvvəldən deyirdim ki, Qafqaz vilayətləri Os- manlının himayəsinə keçməlidi, yoxsa Rusiyanın əsarətindən qurtula bilməyəcək. Məmləkətimiz, az qala, bir ildi müstəqil olsa da, gələcəyilə bağlı əndişələrim var. Şimaldan gözlənən təhlükəni hiss eləyirəm”.
42 “Elə Əlimərdan bəyin heyəti də Parisə o təhlükələrin qarşısını almaq üçün getmədimi? “Onun üçün getdi, amma o konfransı keçirənlərin nə düşündüklərini kim bilir, Yusif bəy?” Haqlı sual idi. Susdular, sükut xeyli darıxdırıcı oldu. “Amma hələ ümid eləyək ki, Osmanlı dövləti bu ağır günləri arxada qoyub öz nəzərlərini Qafqazdakı qardaşları- na da yönəldəcək, – Əli bəy getməyə hazırlaşanda yüngülcə baş əyib hüznlə gülümsədi. – Ümidvaram, hələ görüşəcəyik”. “Əlbəttə, – Yusif Vəzir də iltifatla cavab verdi. - Səfarətimiz yerləşən kimi, ünvanı sizə xəbər verərik. Müna- sib bildiyimiz vaxt gözümüz üstdə yeriniz var”. Qonağını müsafirxananın həyətinəcən ötürdü, Əli bəy ikiatlı fayton saxlayıb əyləşənəcən dayanıb baxdı... ...Səfarət üçün binanı, az qala, bir həftə sonra tapdılar; daha doğrusu, Zeynal bəy əsl fədakarlıq eləmiş, bu qar- maqarışıqlığın içində münasib qiymətə münasib bina tap- mışdı. Əlbəttə, bina sahibinin yeddi yüz franklıq iddiasını dörd yüz səksən franka endirməyi hamı bacarmazdı. Üstəlik, binada telefon vardı, bu da əlavə xərclərə qənaət demək idi. Daha vacibi, bina Babi-Aliyə yaxın yerdə, Sultanəhməd camesinin, At meydanının beş-on addımlığın- da, Yerəbatan sarnıcının – qədim su anbarıyla üzbəüzdə yerləşirdi. Ortaçağ taxta Osmanlı tikililəri üslubundakı, “Tələt Paşanın köşkü” kimi tanınan ikiqatlı taxta binanın iri salonu, heyət üzvlərinin yerləşməsi üçün kifayət qədər otaqları, qışda isitmək üçün buxarısı vardı. Birinci qatdan təsərrüfat ehtiyacları, əməkdaşların, katiblərin, ikinci qat- dansa elçinin, müşavirin və qonaq salonunun yerləşməsi üçün istifadə eləmək olardı. Sağ olsun, binanın sahibi zəmanənin çətinliyindən çox səfarətin Azərbaycana məxsus olmasına görə qiymətdə güzəştə getmişdi, yəqin ki, gələcəkdə kirayə haqqını ödəməklə bağlı çətinliklər yaran- sa, bu münasibətinin faydası olacaqdı.
43 Yerbəyer olduqları gün ilk uğurlarını qeyd eləmək üçün məclis qurmağı qərara aldılar. Əslində, ziyafət təşkil eləməli, İstanbuldakı elçiləri çağırmalıydı, amma buna bir ətək xərc tələb olunurdu, indiki vəziyyətdə bədxərcliyə yol verə bilməzdi; həm də camaatın üz-gözündən kədər oxunduğu, müttəfiq qüvvələri at oynatdığı vaxtda ziyafət başqa cür qəbul olunardı. “Suların durulmasını gözləməliyik, – Cahangir bəy məclisdən sonra özünəxas təmkinlə dilləndi. – Hökumətin üzləşdiyi çətinliklərdən belə görünür ki, həyatımız heç də xoş keçməyəcək”. “Nəsib bəy dedi, çətinliklə qarşılaşsam, birbaşa ona ya- zım. Çətinlikləri başa düşürəm, təsəvvür eləyin ki, onun təvəqqesilə artıq xərclərdən qaçmaq üçün Parisə gedən Cey- hun bəyin məvacibini Üzeyir bəy, Üzeyir bəyin məvacibinisə Məmməd Əmin bəy alır. Üzeyir bəy qardaşının məvacibini göndərə bilmədiyindən bərk əndişəliydi. İşimizi yoluna qo- yandan sonra bizi gözləyən təhlükəylə bağlı ona yazaram ki, xəbərdar olsun”. “Hər işin başlanğıcı çətin olur, – Zeynal bəy ikisindən də nikbin idi, – ümidvaram ki, çətinliklərin öhdəsindən gələcəyik”. Mirzə Qədir saqqalını sığallaya-sığallaya susdu, sonra pensnesini çıxarıb cib yaylığıyla tərtəmiz sildi, burnunun üstündə bərkidib məclisdəkiləri süzdü, amma dillənmədi... ...Çox arzulayırdı ki, Kiyevdəki ağrı-acıları burda yaşa- masın, millətinin, hökumətinin naminə öhdəsinə düşənləri ləyaqətlə yerinə yetirsin...
|