Neriman Qurban indd

“soyqırım qurbanları” adıyla dünyaya yaymışdı; hətta Amerika 

prezidenti Vudro Vilsona açıq məktub yazmış, Almaniyada 

---

548

təbliğatla məşğul olmuş, Tələt Paşanın qətli üzrə məhkəmənin 

stenoqramına ön söz yazıb çap etdirmişdi. Sonralar ermənilər 

barədə məqalələr, oçerklər, hekayələr qələmə alıb “humanist 

yazıçı”  kimi  tanınmışdı.  Nasional-sosialistlər  hakimiyyətə 

gələndən  sonra  da  Fürerə  açıq  məktubla  müraciət  eləyib 

yəhudilərin müdafiəsinə qalxandan sonra təqiblərdən yaxası-

nı qurtarıb Londonda məskən salmışdı. “Yəhudi Vyana jurna-

listi, – bir vaxtlar Armin onun haqqında yazmışdı, – xarakterik 

tipli ədəbi kələkbaz, istedadlı, lakin məsuliyyətsizdi, çünki həmişə 

bir  kitabdan  dörd-beş  kitab  dezəldib,  onlara  müxtəlif  adlar  verib 

təkrar-təkrar satışa çıxarır”. 

 İndi Əsəd bəy bunu qonağına xatırlatmadı: ya unutmuş-

du, ya da bir neçə saatlığa da olsa, əzablarını yüngülləşdirən 

adamın  xətrinə  dəymək  istəmədi.  Bir  neçə  qədəh  fransız 

konyakı  içib  Almaniyadakı  vəziyyətdən  danışıb,  ötən 

günləri yada salıb xeyli qüssələndilər. Veqner bundan sonra 

tez-tez baş çəkəcəyini deyib, yardımını masanın üstünə qo-

yub getdi... 

  Günlərin  birində  köhnə  tanışı  Corc  Silvestr  Virek  gəldi, 

onu belə görüb çox məyus oldu, amma əlindən bir qədər pul 

verməkdən,  Amerikaya  qayıdandan  sonra  yenə  kömək 

göndərəcəyini  vəd  eləməkdən  başqa  bir  şey  gəlmədi. 

Dediyinə  görə,  Valter  Merinqlə  Nyu-yorkda  rastlaşmışdı: 

Valter  Vyanada  həbs  olunubmuş,  necə  olubsa,  qaça  bilib, 

Fransaya, ordan Martinikiyə, nəhayət, Amerikaya gedib çıxıb, 

hələ ki, onun himayəsində yaşayır... 

  Sonra  Herhardt  Hauptman  baş  çəkdi:  Əsəd  bəy 

həyəcanından, az qala, ağlını itirmişdi: Nobel mükafatı laure-

atı, məşhur şair-dramaturq onu yada salıb! Virek ona məktub 

yazıb dostuna qayğı göstərməyi xahiş eləyibmiş. Hauptman 

da yardımını əsirgəmədi, üstəlik, Rapalloya, Pima Andreaya 

teleqram vurdu ki, dostu ağır vəziyyətdədi...

 Ardınca daha bir Nobel mükafatçısı, Batler Yeyts təşrif bu-

yurdu: əlbəttə, Əsəd bəyin kitablarından bir neçəsini oxuyub, 

---

549

onun  xəstələnməsinə  təəssüflənir,  amma  bir  qədər  maddi 

yardımdan başqa nəsə eləmək iqtidarında deyil...

 Bu şəhərcikdə məskən salmış alman kübarlarından Eliza-

bet Kastonye də Əsəd bəyi yoluxdu: Vyanaya qayıdır, bəlkə 

Əsəd bəyin bir istəyi var? Əlbəttə, istəyi var: ona Vyanadan 

frak,  şalvar,  ağ  köynək,  kəpənək  qalstuk  göndərsin,  buna 

görə  minnətdar  olar.  Xanım  Kastonye  ölüm  ayağında  olan 

xəstənin arzusuna heyrətlənsə də, mərhəmətlə gülümsə mək-

dən başqa bir əlac görmədi.

  Sədaqətli  dostu  Ömər-Polf  Ehrenfels  ünvanını  hardansa 

tapıb  məktub  yazmışdı:  çətinliklə  də  olsa,  Macarıstandan, 

Yuqoslaviyadan  keçib  Misirə  yollanmış,  ordansa  gedib 

Kəraçiyə  çıxmış,  Muhamməd  Əsədlə  görüşmüşdü;  indi 

Heydərabaddaydı,  universitetdə  dərs  deyirdi.  Ömər-Rolf 

Heydərabadı elə müfəssəl təsvir eləmişdi ki, Əsəd bəy özünü, 

az  qala,  orda  hesab  eləyib  təəssüfləndi:  nahaq  dostunun 

sözünə  baxmadı,  bəlkə  də  qurtuluşunu  Şərqdə  axtarsaydı, 

daha məntiqli olardı... 

  Bir  müddət  sonra  sədaqətli  Pima  Andreadan  pul  və 

məktub aldı: dostu onun xəstəliyinə təəssüflənir, vaxt tapan 

kimi  -  lap  yaxın  müddətdə  Pozitanoya  gələcəyini  vəd 

eləyirdi...

  Xeyirxahlarının  verdikləri  məbləğ  bir  neçə  ay  ərzində 

xərclənib qurtardı; ev kirayəsi, az qala, hər gün yerli əczaçıdan 

aldırdığı  morfinin  pulu,  qulluqçunun  haqqı,  gündəlik 

yeməyi... olan-qalanını silib-süpürüb apardı, təzədən borclar 

üst-üstə qalanmağa başladı. Kapitan Pattisonun qulluqçusu, 

həm də ona xidmət eləyən Fioravante Rispolini tez-tez dilə 

tutmalı olurdu:

 “Covanni, bəlkə əczaçının yanına qaçasan? – Ağrıları baş-

layanda Əsəd bəy mülayim səslə dillənirdi. – Bax gör, ola bil-

sin, bir az morfi verdi. İncimirsən ki?”

 Oğlan əczaçıdan alacağı cavabı əvvəlcədən bilirdi:

 “Qoy gəbərsin! Ona dərman verməkdən bezdim, pulunu 

da ödəyə bilmir!”

---

550

 Amma gedirdi, eyni sözləri eşidib əczaçını insafa gətirməyə 

çalışır, bəzən istəyinə çatıb savaba batırdı...

 Alisa Şulte artıq sevimli Leosunu, demək olar, tanımırdı: 

qarşısında arıqlamış, sümükləri çıxmış, saçı tökülmüş, gözləri 

çuxura düşmüş, sol ayağı dizəcən qaralmış qoca kişi vardı. 

Cəmi bir il ərzində insanın bu qədər dəyişə biləcəyi dayənin 

beyninə  heç  cür  yerləşmirdi.  Leonun  qıçındakı  ağrıların  bu 

fəlakətlə nəticələnəcəyi ağlına gəlməzdi. 

  Əsəd  bəy  o  günlərdə  Vyanadan  göndərilmiş,  üzərində 

məscid silueti olan “Qızılbuynuzlu qız” romanını laqeyd hal-

da vərəqləyib bir tərəfə qoydu. Daha belə şeylərlə maraqlan-

mağa taqəti yox idi, son gücüylə xatirələrini birtəhər tamam-

lamaq istəyirdi. 

  Əzablı  günlərin  nə  qədər  davam  eləyəcəyini  hələ  kimsə 

bilmirdi. Xəstənin ağrıları başlayıb qurd kimi ulayanda dayə 

onun başını sinəsinə sıxır, əlacsızlıqdan göz yaşı axıdırdı. Leo 

yalnız mofi vurulandan sonra sakitləşir, bir qədər huşa gedir, 

bir müddət dünyanı olduğu kimi qavraya bilirdi.

 Axır ki, Əhməd Cəmil Məzhər də peyda oldu. Bu dəfə tez 

yoxa çıxmadı, hətta kömək əlini də uzatdı: dostunun verdiyi 

həşiş  Əsəd  bəyi  bir  neçə  saatlığa  da  olsa,  əzablardan  xilas 

eləyirdi.

 “Cəmil yanımda qaldı, – Əsəd bəy xırda xətlə gündəliyində 

yazırdı. – Xiyabanın kölgəsində oturmuşam. Mehi hiss eləyir, əlimi