557
“Bunu saxlayın, frau Şulte, – kağzı frau Şulteyə uzatdı, –
bağışlayın, gücüm ancaq bir parça kağıza çatdı”.
“Bu nədi, oğlum?” – Dayə kağızı açmadan soruşdu.
“Vəsiyyətnamədi, – Leo kədərlə gülümsündü, – hər şeyimi
sizə vəsiyyət elədim”.
“Hələ bunun haqqında düşünmək vaxtı deyil, Leo”, – frau
Şulte ağlamsındı.
“Şərqdə deyirlər, vəsiyyət yüngüllükdü...” – Leo üzünü
pəncərəyə çevirib nəzərlərini mavi səmaya dikdi...
Hə, ömür bitir. Ondan yüzdən artıq məqalə, cürbəcür dil-
lərdə çap olunmuş on altı kitab, Nyu-York haqqında sənədli-
bədii esse, faşist senzurasından keçməyən “Roma üzərinə yü-
rüş” əsəri, “Qafqaz tarixi” tədqiqatı, Şərq nağılları üslübunda yaz-
dığı yazılar, Bakıda və Berlində qələmə aldığı şeirlər, bir də nə vaxt-
dan bəri apardığı avtobioqrafik qeydlər qalır...
Bütün bunları on beş il ərzində yaradıb...
Ömür bir neçə il də möhlət versəydi...
...Əhməd Cəmil Məzhər-Vakka Mazzara dostunun bu ad-
dımından çox narazı qalmışdı, ona elə gəlirdi ki, indiki
vəziyyətdə Əsəd bəyin varisi ancaq özü ola bilər. Amma eybi
yoxdu, bu gonbul, kütbeyin qarı onun caynağından qurtara
bilməz, dostu öləndən sonra hər şeyi əlində saxlayacaq. Bu
narahatlıqla da artıq əvvəlki kimi tez-tez yoxa çıxmırdı, bəzən
hərbi, bəzən mülki geyimdə gəlib ətrafdakıları heyrətə salır,
dostunun əzablarını yüngülləşdirmək qayğısına qalır, özünü
artıq qoca dayədən başqa kimsəsi olmayan məşhur yazıçının
hamısı hesab eləyirdi. Onun sayəsində Əsəd bəyin otağında
beyin dumanlandıran hava vardı. Xəstə onu görəndə dünya-
dan qopmuş təbəssümlə gülümsünür, kabus kimi danışırdı.
“Gəldinmi, Cəmil! Mənə həşiş ver. Sən daha mənə sədaqətli
olan ən yaxın dostumsan. Öləndə məni üzü qibləyə doğru
dəfn eləyərsən, neçə illərdi müsəlman adı daşıyıram, heç ol-
masa, öləndən sonrasa o adın haqqını verim”.
Onun gözləri parıldayır, dərin çuxurunda od kimi atəş sa-
çırdı: cəmi bir neçə il əvvəl şöhrəti dünyanı başına götürmüş
558
Muhamməd Əsəd bəy indi tamam unudulmuşdu, hətta nəşr
olunmuş kitablarının qonorarını belə ala bilmirdi.
“Qurban Səid mənəm! – o Əhməd Cəmilə deyirdi, – Baro-
nessa indi mənim məktublarıma cavab vermir, Afinada öz
Platonuyla məşğuldu. Barı, sən məni atma, Cəmil!”
Əhməd Cəmil onu sakitləşdirməyə çalışırdı: əlbəttə, atma-
yacaq, kitablarının nəşrilə məşğul olacaq, haqqını qaytarma-
ğa çalışacaq, bundan arxayın ola bilər.
Pima Andrea dostunu yoluxmağa gələ bilməsə də, İtaliya
radiosunda işləyən dostu Ezra Paunddan Əsəd bəyin taleyilə
maraqlanmağı xahiş eləmişdi: bəlkə, ondan ötrü, məsələn,
fars dilində veriliş açmaq olar, Əsəd bəy Şərq məsələləri üzrə
ekspert kimi iştirak eləyib qonorar ala bilər. Ezra Paund söz
vermişdi, amma hələ işlər istədiyi kimi getmirdi.
Almaniyanın Sovet İttifaqına hücum eləməsi Əsəd bəyi, az
qala, vəcdə gətirmişdi: bu, şübhəsiz, son illərin ən vacib
xəbəridi! Fürer bolşevizmin və kommunizmin kökünü
kəsəcək, Lev Nussimbaum Bakıdakı mülklərini geri alacaq!
Mütləq belə olacaq!
Bundan bir neçə həftə sonra Daxili İşlər Nazirliyinə və
Hərbi Nazirliyə məktub yazıb bolşeviklərlə qarşı mübarizə
aparmasına icazə vermələrini xahiş elədi: Stalin onun evini,
əmlakını əlindən alıb, o Afrikaya, Asiyaya, Amerikaya səyahət
eləyib, kitablar yazıb, qəlbi mübarizə əzmilə döyünür.
Amma o ilin payızı Əsəd bəydən ötrü ağlasığmaz
işgəncələrlə doluydu: qanqrena artıq sağ qıçına da keçmişdi,
ağrıların şiddətindən şüurunu da, ağlını da itirir, çox vaxt
ətrafında baş verən hadisələri qavramırdı. Çəlimsiz bədəninə
gündə otuza qədər ağrıkəsiçi iynə vyururdular, çətinliklə ta-
pılan morfi ağrılardan az da olsa, nəfəs dərməyə kömək
eləyirdi. Görənlər onu hərəkət eləyən kabusa oxşadırdılar.
O günlərin birində Armin Veqner Vətənə qayıtmaq ərə-
fəsində onunla vidalaşmağa gəlmişdi. Çox oturmadı, halın-
dan xəbər tutub, beş-on kəlmə danışıb, bir qədər maddi yar-
559
dım eləyib getdi. Sonralar gündəliyində təəssüratını belə
təsvir eləyəcəkdi: “Asiyalı sifəti, nazik, uzun barmaqlar... xəstə
Dostları ilə paylaş: