Neriman Qurban indd

müddət  düşüncələrimizdə  yaşayırlar,  elələri  də  var  ki,  hələ  sağ 

---

75

vaxtlarında qəlbimizdə ölürlər. Anası Leonun yaddaşında yad, 

soyuq,  naməlum  dünyanın  adamı,  “ruhun  əks-sədası”  kimi 

qalmışdı.  “Anam  məni,  sadəcə,  dünyaya  gətirib...  onun  xidməti 

mənim  həyatımda  yalnız  bundan  ibarətdi”,  sonralar  belə  yaza-

caqdı. Amma oğlan bir şeyə – özündən sonra qoyub getdiyi 

kitablara  görə,  onu  hərdən  minnətdarlıqla  yada  salırdı.  O 

kitablar  məktəbdənkənar  vaxtını  doldurur,  xəyallarının  hü-

dudlarını  genişləndirirdi.  Mühafizəçilərin  müşayiətilə  evin 

damına  qalxıb  saatlarla  dənizin,  İçərişəhərin,  Şirvanşahlar 

sarayının,  Qız  qalasının,  məscidlərin,  kilsələrin...  mənzə-

rəsinə baxırdı.

 “Bu gülməli deyil, faciəliydi, – Leo sonralar xatırlayırdı, – 

həkimlərin  və  mühafizəçilərin  dustağına  çevrilmiş  uşaq  idim. 

Mənə hətta evimizin pilləkənlərini qalxmağa da icazə vermirdilər, 

xidmətçi məni sevgi və hörmətlə pilləkənlərlə qaldırardı... Mən ta-

nışlarla  yox,  müəllimlər,  xidmətçilər,  oyuncaqlarla  əhatə  olun-

muşdum...”

 Şəhərin sükutu fevral günlərinin birində qəfildən pozul-

du.  Bir  səhər  bayırdan  güllə  səsləri,  insan  fəryadları,  at 

kişnərtiləri  eşidildi.  Abram  hamını  birinci  mərtəbəyə  yığıb 

qapını  bağladı,  mühafizəçilərilə  bundan  sonra  neyləyəcək-

lərini  götür-qoy  eləməyə  başladı.  Onların  dediklərinə  görə, 

Peterburqda  çarı  yıxmışdılar,  müvəqqəti  hökumət  qurul-

muşdu, amma bolşeviklər silah gücünə onları da devirmək 

istəyirdilər.  Bakıda  da  daşnaklarla  bolşeviklər  birləşib  öz 

hökumətlərini qurmağa çalışırdılar. Belə çıxırdı ki, Basyanın 

həyatını məhv eləyən ideya həyata keçməyə başlamışdı.

  Bütün  bunlarsa  Leoya  təsir  eləmir,  əksinə,  əyləncəli 

gəlirdi.  O  da  frau  Şulte  kimi  almanların  qalib  gəlib  Bakını 

tutmalarını  arzulayırdı.  “Mən  qeyri-adi  qalmaqal,  küçə  döyüş-

ləri, atışmalar, qarmaqarışıqlıq, bəzi xoş və maraqlı əhvalatlar ar-

zulayırdım.  Xoş  və  maraqlı  əhvalatlarsa  gözləmədiyimiz  tərəfdən 

gəldi...” Sonralar belə yazacaqdı...

  Bakı  Soveti  hakimiyyətinin  yarandığı,  şəhərdə  siyasi 

hərc-mərcliyin  baş  alıb  getdiyi  günlərdə  Nussimbaumların 

---

76

evində başlıca söhbət mövzularından biri Nargin adasında-

kı bir neçə min alman, avstriyalı və türk əsirin vəziyyətiydi. 

Deyilənə görə, adada səkkiz minəcən əsir vardı, onların ya-

rısı  türklər,  qalanısa  alman  və  avstriyalıydı.  Şəhərdəki 

xeyriyyə  cəmiyyətləri  əsirlərə  yemək  və  geyimlə  kömək 

eləsələr də vəziyyət çox ağır idi. Qış aylarında baraklar qız-

dırılmır,  su  çatışmırdı,  yatacaq  yerlərsə  boş  taxtalardan 

ibarətiydi.  Onsuz  da  ağır  vəziyyətdə  yaşayan  əsirlər  sutə-

miz ləyən  qurğunun  xarab  olması  nəticəsində  daha  acına-

caqlı  günlər  keçirir,  xəstəlikdən,  barjlar  su  çatdıra  bilmə-

diyinə  görə  susuzluqdan  qırılırlar.  Bakı  Soveti  əsirlərin  və-

ziy yətini yoxlamaq üşün Nəriman Nərimanovun başçılığıy-

la  komissiya  yaratmışdı,  o  da  adaya  gedib  ağlasığmaz 

fəlakətlə  qarşılaşmışdı.  Deyilənə  görə,  səfalət  o  dərəcədə 

dözülməz  imiş  ki,  doktorun  halı  pisləşibmiş.  Qayıdan  kimi 

Sovetdə  qızğın  nitq  söyləyib,  oranı  “göz  yaşı  axıdan  ada” 

adlandırıb, insanlıq naminə əsirlərə təcili yardım göstərmək 

təklifi irəli sürüb. Daşnaksütyun firqəsi təklifin əleyhinə çıx-

sa  da,  elə  doktorun  başçılığı  altında  yardım  komitəsi  yara-

dılıb.  Komitə  həm  camaatdan  əsirlərin  nəfinə  ərzaq  yığır, 

həm  də  imkanı  olanlar  əsirləri  götürüb  sağaldır,  Zığdakı 

pivə zavodunda yaradılan yeni düşərgəyə təhvil verir. Hacı 

Zeynalabdin  dəyirmanını  xəstəxana  üçün  versə  də,  hələ 

vəziyyət düzəlmirdi. 

 Bu xəbərləri eşidən Frau Şultenin həmin məqamda necə 

əzab  çəkdiyini  Abram  dərhal  hiss  eləmişdi.  Buna  görə,  oğ-

lunun da israrlarını nəzərə alıb evinin zirzəmisini əsl hərbi 

hospitala  çevirdi.  Biri  qadın  olan  iyirmiyədək  alman  əsgər 

zabiti bir ayacan müalicə olundular. Leo əsirlərə o qədər isi-

nişmişdi  ki,  onların  düşərgəyə  təhvil  verilməsini  belə 

istəmirdi. Amma Abram özünə əlavə yük eləmək, başına iş 

açmaq filrində deyildi. O sakitliyin uzun sürməyəcəyini bi-

lirdi.  Şübhəsiz,  hakimiyyətə  yiyələnən  Şura  uzun  müddət 

duruş  gətirə  bilməyəcəkdi,  ingilislər  dənizdən  yeni  höku-

---

77

mətin  üzərinə  gəlirdi.  Buna  görə  müvəqqəti  də  olsa,  Bakı-

dan  uzaqlaşmaq  lazım  idi.  Tiflisə  gedə  bilməzdi,  eyni  çax-

naşmalar orda da baş verirdi. İrana üz tutmaq daha qorxu-

luydu – tanımadığı, etibar eləmədiyi ölkəydi. Gəmiylə Tür-

küstana getmək daha ağlabatan idi: fırtınanı nəzərə almasa, 

dəniz yoluyla getməz xeyli təhlükəsiz görünürdü.

  Əlbəttə,  belə  vaxtda  frau  Şulteni  özüylə  götürmək  ağıl-

sızlıq  olardı.  Evi  etibar  elədiyi  mühafizəçisinə,  dayəyə  və 

qulluqçuya  tapşırdı.  Əsginasları,  qiymətli  kağızlarını, 

sənədlərini  şalvarının  astarında  gizlədib  oğluyla  yola  çıxdı. 

Bütün bunlar – atışma, hakimiyyət dəyişikliyi, ilk dəfə belə 

uzun və təhlükəli səfərə çıxması Leoya hədsiz dərəcədə ma-

raqlı görünürdü.

***

...Atayla oğulun bu məcburi səfəri altı ayacan çəkdi. Tür-

küstanda, Buxarada da rahatlıq tapa bilmədilər. Karvanlara 

qoşulub  getdikləri  yerlərdə  aclıq,  yoxsulluq  hökm  sürür, 

güclülər  gücsüzlərə  zülm  eləyirdi.  Yolda  xəbər  tutdular  ki, 

ingilislər Bakıya giriblər, komissarları gəmiyə doldurub Qı-

zılsuya  gətirib,  Ağcaqum  çölündə  güllələyiblər.  Abram 

Nussambaum  qətlə  yetirilməkdən,  qarətdən,  zorakılıqdan 

qaçmaq  üçün  özünü  yazıq,  kimsəsiz,  məşhur  şəxslərin  qo-

humu,  nüfuzlu  xanların  qonağı  kimi  qələmə  verirdi.  Leosa 

ilk dəfə rastlaşdığı, ağlagəlməz dərəcədə rəngarəng, maraq-

lı aləmə iri gözlərini daha da geniş açıb baxırdı.

Aylar sonra Buxaradan, İran səhralarından, Mazandaran 

dağlarından keçib Ənzəli limanında gəmi gözləyəndə Abram 

Nussimbaum hələ də sağ qaldıqlarına inanmırdı, Leosa, elə 

bil, bu ağlagəlməz səyahətin başa çatmağından məmnun de-

yildi. Mindikləri gəmi Bakı limanında lövbər salanda başqa 

aləmə düşənə oxşayırdılar: qarışıqlıq içində qoyub getdikləri 

şəhərdə Milli hökumət qurulmuşdu, hələ asayişi türk-alman 

əsgərləri  qorusalar  da,  hökumətin  fəaliyyətinə  müdaxilə 

---

78

eləmirdilər. Talançıları, soyğunçuları, qatilləri cəzalandırmaq 

üçün dar ağacları qurulmuşdu. Binalardakı güllə izləri burda 

döyüş getdiyindən xəbər verirdi.

  Qismətindən  bəxtinə  halal  adamlar  çıxmış,  frau  Şulte 

də, mühafizəçi və qulluqçular da Nussimbaumlara sədaqətli 

qalmışdılar,  Abram  onların  bu  sədaqətini  dəyərləndirməyə 

söz verdi, bankdan faizini alan kimi vədinə əməl elədi. 

  Leo  evdəkilərə  səfər  boyu  gördüklərini  təsvirəgəlməz 

nağıl kimi danışırdı, bəzən atası belə onun danışdıqlarından 

heyrətə gəlir, gülə-gülə başını bulayırdı.

 “Ay səni, Leo! Deyəsən, səndən bir şey çıxacaq!”

 Cəmi bir ay sonra Bolqarıstan cəbhəsində məğlubiyyətə 

düçar  olan  alman-türk  ittifaqı  qoşunlarını  geri  çəkməyə, 

asayişi ingilislərin öhdəsinə verməyə məcbur oldu. Bununla 

belə,  şəhərdə  sakitlik  idi,  yalnız  Qarabağda  və  Gürcüstan 

sərhədində narahatlıq vardı.

 Abram Nussimbaum artıq sərmayə qoymaq üçün müna-

sib vaxtın gəlib çatdığı barədə düşünürdü, bir qədər tərəddüd 

keçirirdi.  Bir  neçə  ay  sonra  ingilis  qoşunları  ölkədən  çıxıb 

gedəndə  tərəddüdü  daha  da  artdı.  Eşitdiyinə  görə,  Milli 

Hökumətin  cəmi  otuz  min  əsgəri  vardı,  o  da  Qarabağ 

səmtində ermənilərə qarşı döyüşürdü, bir qədəri də Gürcüs-

tan səmtindəydi. Şimal sərhədisə, tamam müdafiəsiz qalmış-

dı, görünür, hökumətdəkilər Rusiya bolşeviklərinin təcavüz 

eləyəcəklərinə inanmırdılar. Amma Abram Basyanın şəxsində 

bolşevik ideyasının nələrə qadir olduğunu dərk eləmişdi, bö-

yük  dövlətlər  tərəfindən  ölkənin  müstəqilliyinin  tanınması 

xəbəri belə, onu arxayınlaşdıra bilmədi. Həmin günlərdə na-

rahatlıq içində vurnuxur, çıxıb getmək barədə fikirlər yaxa-

sından əl çəkmirdi.

Fikrincə,  bütün  baş  verənlər  Leoya  daha  çox  zərər  vur-

muşdu: on beş yaşı vardı, hələ altıncı sinfə gedirdi, onun da, 

az qala, yarısını müxtəlif səbəblər üzündən dərsə getməmişdi. 

Düzdü, çox oxuyurdu, mütaliəyə marağı vardı, amma Abra-

---

79

ma görə sistemli təhsil almayan adam savad qazana bilməzdi. 

İndi Türküstanı, Buxaranı, İranı gəzib, cürbəcür macəralarla 

qarşılaşandan  sonra  Leonu  oxumaq  heç  maraqlandırmırdı. 

On beş yaşına qədəm qoymuş oğlanın xəyallarının dəniz kimi 

çalxalandığı, təxəyyülünün coşub-daşdığı məqam idi.

  Abram  Nussimbaumsa  vəziyyətə  uyğunlaşmağı  hər 

şeydən vacib hesab eləyirdi. Bir halda ki, milli dövlətdə yaşa-

yacaqlar, özü də olmasa, oğlu türk dilini bilməlidi. Türk dili 

tədris  proqramına  salındığına  görə,  Leo  imtahan  verməli 

oldu,  amma  biliyi  kifayət  eləmədiyindən  sinifdə  qaldı. Ab-

ram  oğlunu  türk  dili  kursuna  yazdırdı,  oğlu  bu  dəfə  də 

ümidlərini doğrultmadı, bir neçə aydan sonra məlum oldu ki, 

oğlan heç nə öyrənməyib.

  Bolşeviklərin  leqal  fəaliyyətinə  icazə  verildiyi,  ardınca 

hökumət  böhranı  başlandığı  günlərdəsə  Abram  Nussimba-

um qərara gəldi; bu şəhərdən gedəcək! Hələ Tiflisdə sığına-

caq tapıb hadisələri necə inkişaf eləyəcəyini gözləmək daha 

məntiqliydi.  Bu  dəfə  frau  Şulteni  Bakıda  qoymayacaqdı, 

əvvəlki səfəri müddətində onun Leodan ötrü nə qədər vacib 

sima olduğunu dərk eləmişdi. Oğlunun macəraçı xasiyyətilə 

yalnız dayəsi dil tapa bilirdi, frau Şulte olmasaydı, yəqin, Leo 

evdən qaça, təhlükənin ortasına atıla bilərdi.

  Ünsiyyətdə  olduğu  adamların  hamısı,  elə  bil,  tikan 

üstündəydilər, hamısı şimaldan gözlənilən təhlükədən danı-

şır, başlarına nə gələcəyini əvvəlcədən dərk eləməyə çalışırdı-

lar. Artıq əmlakını dəyər-dəyməzə satanlar, Tiflis-Batum-İs-

tanbul  yoluyla  Avropaya  üz  tutanlar  da  vardı.  Amma  son 

məqamacan Abram onu bu şəhərdə nəyin tutub saxladığını 

bilmirdi.

***

 Aprelin 28-də səhər qulluqçu Aram Nissumbaumu yuxu-

dan oyadıb hər an gözlədiyi o məşum xəbəri verdi:

 “Ağa, ağa, qalxın, gecə qırmızılar şəhərə giriblər!..

---

80

  Yarıçılpaq  halda  özünü  pəncərəyə  atıb  bayıra  baxdı. 

Küçədən cır-cındır içində, qorxunc görkəmli, yorğun qoşun 

dəstələri keçirdilər. Görünür, heç yerdə müqavimətlə qarşı-

laşmamışdılar, şəhərdə nə atışma səsi eşidilir, nə də yanğın 

əlaməti görünürdü. Yalnız küçə boyu düzülən şəhər sakinləri 

dilsiz nifrətlə cəbhədən qayıdan başıpozuq dəstələri xatırla-

dan kütləyə baxırdılar. Leonun küçəyə çıxacağından qorxub 

cəld özünü qonaq otağına atdı. Yox, oğlu frau Şulte və qulluq-

çuyla  birgə  pəncərədən  həmin  mənzərəyə  baxırdı,  oğlanın 

sifətində sarsıntı qarışıq maraq vardı.

 Belə vaxtda evdən çıxmamaq daha sərfəliydi. Amma cəmi 

bir  gün  sonra  meşin  gödəkcəli,  kepkalı,  belləri  mauzerli 

adamlar evinə soxulub salam-kalamsız elan elədilər:

“Abram Nussimbaum, Fövqəladə Komissiyasının qərarıyla 

sən  proletariatın  qaniçəni  kimi  ölüm  hökmünə  layiq 

görülmüsən,  amma  hökmün  icrasını  müəyyən  müddətə 

təxirə salırıq, nəzarətimiz altında öz kadrlarımız yetişənəcən 

işini davam etdirəcəksən!”

  Abram,  əlbəttə  ki,  çək-çevir  eləmədən  razılaşdı.  İndiki 

məqamda sağ qalmaq üçün şeytana işləməyə belə hazır idi. 

Elə  həmin  gün  sərəncamına  getdiyi  yeni  Direktorlar  Şurası 

onu  şübhəylə  qarşılasa  da,  məcburiyyət  üzündən  qəbul 

eləməli  oldu.  Abramsa  sevinirdi,  onu  da  başqaları  kimi 

öldürmədilər,  ya  bir  çoxları  sayaq  həbsxanaya  salmadılar, 

işləmək olar, sonrası taleyin işidi.

  Fövqəladə  Komissiyadan  gələnlər  “mərhəmət  göstərib” 

mənzildən ən zəruri əşyalarını götürməyə, birinci mərtəbədəki 

kontorun iki otağında yerləşməyə icazə verdilər. Əlbəttə, belə 

vəziyyətdə qulluqçu-filan lazım gəlmirdi. Abram yalnız oğlu-

na ana əvəzi olan frau Şulteni saxladı, yəqin bir qadına görə 

onu “istismarçı”, “qaniçən” hesab eləməzdilər. Bir də ki, indi-

ki vəziyyətdə dayəni arvadı kimi də təqdim eləyə bilərdi.

  Abram  Nussimbaum  yeni  ağalarının  kontoruna  gedib-

gəlsə də, meşin gödəkcəlilərin güllələnmə barədə dediklərini 

---

81

unuda  bilmir,  qaçmaq  planını  beynindən  çıxara  bilmirdi. 

Şübhəsiz, evdən birgə çıxsaydılar, diqqəti cəlb eləyə bilərdilər. 

Abramın planına görə, dayəylə Leo birgə çıxmalıydılar, soru-

şan  olsaydı,  Tiflisə,  qohumlarının  yanına  getdiklərini  deyə 

bilərdilər. Abram tək gedəcəkdi, faytonla Qaraməryəmə, ya 

Yevlaxa çatsaydı, Gürcüstan sərhədinə bir şey qalmırdı.

 “Leo, oğlum, – Abram onun çiyinlərindən tutub gözlərinin 

içinə baxdı. – Macəra-filan eşqinə düşmə, fantaziyalarını da 

özünə saxla. Vəziyyət çox təhlükəlidi, ümidvaram ki, Tiflisdə 

sağ-salamat görüşəcəyik”.

 “Arxayın ola bilərsən”, – Leo gülümsəyirdi.

 Abram dərk elədi ki, bu qaçış oğlunun xoşuna gəlir.

 ...Frau Şulte və oğlu elə səhəri gün yola düşdülər. Abram-

sa  bir  neçə  gün  gözləyib  yeni  rəhbərliyə  neft  mədənlərinə 

baxmaq üçün bir neçə günlüyə şəhərdən çıxmalı olduğunu 

xəbər verdi. Əlbəttə ki, şübhələndilər, amma bunun düz olub-

olmadığını  yoxlamağa  vaxt  yox  idi  –  Moskva  neft  tələb 

eləyirdi.

 Üç həftə çəkən təhlükəli səfərdən sonra Tiflisdəki köhnə 

tanışının  –  Zaza  Eristavinin  evində  oğlunu  və  frau  Şulteni 

sağ-salamat  görəndə  sevincindən  göz  yaşlarını  saxlaya 

bilmədi...

 ...Abram Nussimbaum bu şəhəri sevirdi...

 On dörd il əvvəl atıb getsə də, doğulduğu şəhəri unuda 

bilməmişdi. Allah şahid idi ki, Basya olmasaydı, o Tiflisdən 

getməzdi...

 Amma, deyəsən, bu vüsalın da ömrü az olacaqdı: şəhər 

narahatlıq içindəydi, hamı nəzərlərini Azərbaycanla sərhədə 

dikib qırmızıların nə vaxt hücuma keçəcəyini gözləyirdi...

  Abram  bir  neçə  gündən  sonra  bu  şəhərlə  vidalaşacaq, 

dünyanın harasında olsa da gəncliyinin şəhərini onu xoşbəxt 

və bədbəxt eləyən şəhəri unutmayacaqdı...

---

82