Neriman Qurban indd

Qalanın  o  gözəl  dağlarına,  “Başıuca”ya,  “Daşaltı”ya,  “Heydər 

düzü”nə,  “Şahneçin”ə  və  “Dəlikli  daş”a,  o  yerləri  gəzib-dolan-

mağıma getdi. – Bir məktubunda yazırdı. – Bütün keçmişlər, bü-

tün əqrəbalar, dostlar, evimiz, bağçalarımız birər-birər gözlərimiz 

önündən gəlib keçdi”. Onda qəhərdən boğazının qovuşduğunu 

hiss eləmişdi. “Yusif bəy Vəzirov bu gün də Azərbaycan tabeliyində 

sayılırmı? – Digər məktubunda soruşurdu. – Oralarla yazışır-

mı?  Rica  edirəm,  bu  xüsuslara  dair  mənə  məlumat  göndərin”.  – 

Bunu  oxuyanda  da  müəlliminin  diqqətindən  kövrəlib  son 

vaxtlar  onu  bir  qədər  unutduğuna  görə  bərk  xəcalət  çəkdi, 

ürəyində özünü dönə-dönə qınadı.

 Mayın 28-də evdən çıxanda dolaşıq hisslərin burulğanına 

düşmüşdü. Düz üç il bundan əvvəl ölkəsinin müstəqilliyinə 

sevinmiş,  iki  il  qabaq  o  neməti  sevinc  duyğylarıyla  qeyd 

eləmişdi. İndisə yeganə sevinci müəllimi Əhməd bəy Ağaoğ-

lunu qarşılamaqla bağlıydı. Aprelin əvvəllərində müttəfiqlər 

Maltaya  sürgün  olunanları  buraxmağa  qərar  vermişdilər. 

Keçmiş əsirlər Ankaranın Pomadakı nümayəndəliyinə təhvil 

verilmiş, böyük çətinliklərdən sonra məmləkətlərinə yola sa-

lınmışdılar.  Əhməd  bəy  Ağaoğluyla  görüşəcəyi  qəlbində 

özünün də baş açmadığı ümid oyandırmışdı.

 ...O yaz günü Malta sürgünlərinin İstanbula yetişməkdə 

olduqlarından xəbər tutdu. Keçmiş məhbusları gətirən gəmini 

qarşılayanlar arasında Yusif Vəzir də vardı. Payız günəşinin 

ilıq şüaları altında cilvələnən təbiət qəlbinin sevincini ikiqat 

artırmışdı. Qələbəliyin arasında dayanıb sahilə enən üzgün, 

amma xoşbəxt adamlara göz qoyur, nəzərlərilə Əhməd bəy 

Ağaoğlunu axtarırdı. Nəhayət, onu görəndə iki il ərzində nə 

qədər dəyişdiyinin, necə sınıxdığının fərqinə vardı. Qaraşın 

sifəti soğulub balacalaşmış, saçının ağı artmışdı, pensnesinin 

altından işaran gözlərinin işığı, elə bil, xeyli azalmışdı.

---

147

 Dinməzcə qucaqlaşdılar. Əhməd bəy köksünü ötürüb Bo-

ğazın  mənzərəsinə,  Süleymaniyyə  camesinin  minarəsinə 

baxdı:

 “Azadlıq nə qədər böyük nemətdi, – dedi. – Bunu insan 

azad olmayanda daha dərindən duyur”.

 Yusif Vəzir bu iradəli insanın belə tale qarşısında nə qədər 

əlacsız olduğunu sezib soruşdu:

 “Bakıya getmək fikriniz varmı, Əhməd bəy?”

 “Yox, – Əhməd bəy başını bulayıb Boğaza göz gəzdirdi. – 

Düzdü, Nərimanova məktub yazmışam, yəqin, müsbət cavab 

verəcək,  yeni  hökumətdə  vəzifə  tutmaq  da  təklif  eləyəcək, 

amma sovet fikir sistemini bölüşmürəm, həm də türklər üçün 

qurtuluş imkanı yalnız burdadı. Məni Malta əsarətindən qur-

tarmış  Ankara  qarşısında  namus  borcum  var,  o  borcumu 

verməliyəm”.

 “Zənnimdə yanılmadım, – Yusif Vəzir riqqətlə onu süzdü. 

– İngilis əsarətindən qurtulub fikir əsarətinə düşmək çox çətin 

olardı”.

 “Səfarət adına yardımlarına və məktublarına görə sənə də 

təşəkkür borcum var, – Əhməd bəy hüznlə gülümsədi. – Ağır 

günlərimdə imdadıma yetişdi”.

 “İmkanım çatanı elədim, əskikliyim oldusa, üzrlü sayın”, 

– Yusif Vəzir utancaq görkəmlə onu süzdü.

 “Varını verən utanmaz, dostum, – Əhməd bəy onun qo-

lundan yapışdı, – ümidvaram ki, görüşəcəyik”. 

 “Əlbəttə, mütləq baş çəkərəm”, – Yusif Vəzir söz verdi.

 ...Xeyli sonra Əhməd bəy Ağaoğlunu qiyafəsini dəyişib ta-

nınmaz hala düşmüş vəziyyətdə faytonla Anadoluya yola sa-

landa Zeynal bəyin gedişindən sonra ikinci dəfə ona qoşul-

madığına  görə  peşmanlıq  duydu.  Düzdü,  yazı-pozuyla 

məşğul idi, hələ nəyəsə ümid eləyirdi, yarı canı da Mirabdul-

lanın yanında qalmışdı, amma indiki məqamda məmləkətin 

taleyi Ankarada həll olunurdu.

  ...Elə  o  günlərdə  də  Şəfi  bəy  Rüstəmbəyovun  İstanbula 

gəldiyini eşitdi. Şəfi bəy Gürcüstan bolşeviklərin əlinə keçən-

---

148

dən  sonra  çətinlliklə  də  olsa,  özünü  Batuma  çatdırıb  yola 

düşən  gəmiyə  minə  bilmişdi.  Bununla  da,  deyəsən,  Milli 

hökumətin son müqavimət nöqtəsi də susdurulmuşdu.

 Şəfi bəyi qardaşları oğlu Şükür bəy və Hacı bəylə sığındıq-

ları kirayə mənzildə tapdı. Son illərin yaşantılarından sınıx-

mış,  qaraşın  sifətini  kədər  kölgəsi  basmışdı.  Yusif  Vəziri 

görəndə gözlərində iki damcı yaş gilələndi.

 “Təəssüf ki, qat-qat güclü düşmənin qarşısında tab gətirə 

bilmədik, – dedi, – Vətənimiz tapdaq altına düşdü...”

 “İstiqlalımızın ömrü çox az oldu... – Yusif Vəzir köksünü 

ötürdü. – Bundan sonra neyləmək fikrindəsən?”

 “Məmməd Əmin bəydən bir xəbər çıxanacan gözləməkdən 

başqa çıxış yolu yoxdu, – Şəfi bəy çarəsiz görünürdü. – Hələ 

ki,  burdakı  firqəçilərlə  əlaqə  yaratmaqla  məşğulam.  Nağı 

bəylə müəyyən işlər görmüşük”. 

 Əlbəttə, bu vəziyyətində belə beynindən keçdi ki, onlara 

qoşulub vəziyyətdən çıxış yolu tapmağa çalışsın. Amma bun-

dan ötrü yaşamaq imkanı olmalıydı, o imkansa yox idi.

  Şəfi  bəydən  qarmaqarışıq  duyğularla  ayrıldı;  hələ  ki, 

zülmətin içində iynə ulduzu boyda işıq belə görünmürdü... 

 ...Heç bir ay keçməmişdi ki, köhnə tanışı Behbud bəy Ca-

vanşirin  yeni  hökumətdə  sanballı  vəzifə  alıb  İstanbula 

gəldiyini  eşitdi.  Xalq  Komissarları  Sovetinin  sədri  Nəriman 

Nərimanovun tapşırığıyla Cənubi Qafqaz Soveti xarici ticarət 

təmsilçisi kimi neft-mədən avadanlığı almaq üçün Almaniya-

ya göndərilən Behbud bəy həyat yoldaşı Tamara xanım, qar-

daşları Surxay və Cümşüdlə birgə yolüstü İstanbulda dayan-

mış, Əhməd bəy Ağaoğlunun Şahzadəbaşındakı evində qo-

naq olmuşdular. Əhməd bəyin arvadı Sitarə xanım Behbud 

bəyin qohumuydu. Sabiq daxili işlər naziri ermənilərin qara 

siyahısında olduğuna görə, o evdə beş gün gizli yaşamışdı. 

Ancaq  xanımı  bu  həbs  həyatına  dözə  bilmədiyindən  “Pera 

Palas” mehmanxanasına yerləşmməyi qərara almışdılar.

 Bu xəbəri alanda həyəcanlandı, öləzimiş ümidləri bir də 

közərdi.  Hər  halda,  ideya  yoldaşı  olmuşdular,  Behbud  bəy 

---

149

indi  bolşeviklərə  qulluq  eləsə  də,  yəqin,  qəlbinin  qapılarını 

keçmiş mübarizə yoldaşlarının üzünə bağlamaz, ən azı, onlar 

barədə  hakimiyyətdəkilərə  tövsiyəsini  əsirgəməz.  Çox  şey 

istəmirdi  ki?  Vətəninə  qayıtmağa  icazə,  həyatını  təmin 

eləməyə adi iş istəyirdi.

  Behbud  bəyin  qərargahı  “Pera  Palas”ın  dörd  ən  yaxşı 

nömrəsini tuturdu. O nömrələrin birində özü arvadıyla, ikin-

cisində qardaşları, üçüncüsündə iki əməkdaşı yerləş mişdilər, 

dördüncü nömrədəsə nümayəndəliyin kontoru kimi istifadə 

olunurdu.  Yusif  Vəziri  kontor  nömrəsində  qəbul  eləyib  bir 

qədər gözlətdilər, nəhayət, Behbud bəy gəldi:

  “Yusif  Vəzir,  –  o  əvvəlki  şıq  görkəmilə  qapıdan  girib  əl 

uzatdı. – Mən hələ burda olduğunuzdan indi xəbər tutdum”.

 “Mən onsuz da çoxdan unudulmuşam”, – bu sözlər ağzın-

dan qəfil çıxdı.

 “Elə deməyin, – Behbud bəy masanın arxasında yerini ra-

hatlayıb etirazını bildirdi. – Aydın adamlara bütün hakimiy-

yətlərin ehtiyacı var”.

 “O ehtiyac gərək sağ vaxtında duyulsun, Behbud bəy, – 

Yusif Vəzir nə qədər təmkinli olmağa çalışırdısa, bacarmırdı. 

– Mən ötən ilin əvvəlindən taleyin ümidinə buraxıldım. İndi 

də Batumdakı sovet konsulluğuna məktub yazmışam ki, işlə 

təmin olunmağıma və Vətənə qayıtmağıma kömək eləsinlər, 

üç aydan artıqdı, heç bir xəbər yoxdu”.

 “Təəssüflənirəm, – Behbud bəy qətiyyətlə davam elədi, – 

bu məsələylə şəxsən özüm maraqlanaram, sizin kimi aydınla-

rımızın sayı o qədər deyil ki, taleyin ümidinə buraxaq”.

 “Ümidvaram ki, mənim vəziyyətimi başa düşəcəksiniz... 

– Yusif Vəzirin səsi titrədi. – Siz hökumət üzvü olmusunuz, 

mənim burda necə çətinliklər çəkdiyimdən xəbərdar olarsı-

nız...”

 “Əlbəttə, çətinliklər vardı, – Behbud bəy ehtiyatla danışır-

dı, – çox şeyləri həyata keçirmək mümkün olmadı...”

  Ortaya  sıxıntılı  sükut  çökdü.  Yusif  Vəzir  ayağa  qalxıb 

getməyə hazır vəziyyətdə gözlədi:

---

150

 “Ümidvaram ki...”

  “Ən  qısa  müddətdə,  Avropaya  yola  düşənəcən  bu 

məsələnin  həllinə  çalışacağam,  –  Behbud  bəy  etiraz  qəbul 

eləməyən ədayla əlini qaldırdı. – Əmin ola bilərsiniz. Ünvanı-

nızı  qoyun,  başım  açılan  kimi  axtaracağam,  ətraflı  söhbət 

eləyərik”.

 Yusif Vəzir vizit kartını uzadıb nəzakətlə vidalaşdı.

 İki gündən sonra Behbud bəyin adamlarından biri onun 

yaşadığı ünvanı tapıb içində pul olan zərfi Xeyriyyə xanıma 

vermişdi. Zərfdə min frank vardı. Əlbəttə, bu vəziyyətində az 

məbləğ  deyildi:  ev  sahibəsinin  xəcalətindən  çıxa,  bir  qədər 

Mir Abdullaya göndərə, gündəlik ehtiyaclarını ödəyə, arada-

bir Qamət Əfəndinin qəhvəxanasında oturub içindəki sıxıntı-

nı dağıda bilərdi. Hər halda, düşdüyü çıxılmazlıqdan qurtul-

maq  üçün  ümid  işığı  görünmüşdü,  yəqin  əzablarının  sonu 

yetişəcəkdi.

  İki  həftədən  sonra  da  Behbud  bəy  Cavanşir  əməkdaşı 

vasitəsilə sevindirici xəbər göndərdi: Yusif Vəzirin xahişi Ba-

kıya çatdırılıb, yoldaş Kirov onun münasib işlə təmin olun-

ması barədə göstəriş verib, imkanlar götür-qoy edilir.

 Qəlbində ümid qığılcımları yandı: axır ki, əzablarına son 

qoyulacaqdı...

 Amma sevinmək qismətində yoxmuş...

 

***

 ...O günlərdə qocaman imperiya ilmə-ilmə sökülür, başlıca 

hadisələr paytaxtda yox, ölkənin yeni mərkəzində – Ankara-

da baş verirdi. İsmət Paşa İnönüdə yunanların dərsini vermiş, 

böyük  Millət  Məclisi  yeni  anayasa  qəbul  eləmiş,  Antepdə 

şiddətli döyüşlər olmuşdu. 

 Ankara Sovet Rusiyasıyla münasibətlərini qaydaya salma-

ğa, şimaldan gözlənən təhlükənin qarşısını almağa çalışırdı, 

martda Moskvada, sonra Gümrüdə, ruslarla sazişlər bağlan-

mış, artıq yunanların məğlubiyyəti qaçılmaz olmuşdu; yeni 

---

151

hakimiyyətin  nümayəndələri  də  Parisdə  ölkənin  bütövlüyü 

uğrunda çırpışırdılar.

  Elə  o  vaxt  da  Əli  bəy  Hüseynzadənin  maddi  köməyilə 

“Azərbaycan  ədəbiyyatına  bir  nəzər”  əsəri  işıq  üzü  gördü. 

Sıxıntılı günlərində qələmə aldığı, üzərində “Yusif bəy Vəzirоv.