Neriman Qurban indd
Yüklə 2,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan Cümhuriyyətinin sabiq İstanbul еlçisi” yazılmış, hələ
mətbəə qoxusunu saxlayan kitabı təskinlik kimi qəbul elədi. Həmin günlərdə Azərbaycan istiqlalının üç yaşı tamam olur- du, amma o istiqlalın ömrü cəmi iyirmi üç ay çəkmişdi. Nüsxələrdən birini “İstiqlaliyyətimiz uğrunda çalışan əziz yolda-
rafiyla zərfə qoyub Parisə, bir nüsxəsini də vəd elədiyi kimi, türk ədəbiyyatına göstərdiyi diqqətə görə təşəkkür sözlərilə Vyanaya, professor Fridrix fon Kraelitzə göndərdi... Kitabı dükanlarda əlli piyastra satılırdı. Hər halda, bu da kömək idi, ehtiyaclarının bir hissəsini ödəməyə kömək eləyirdi... İyulun axırında Bakıdan gözlənilməz qonalarıı gəldi. Mirzə Cəfər bəyin оğlu, atasının dostu Bəhram bəy Axundo- vu axırıncı dəfə Bakıda, parlamentin iclasında görmüşdü. Hələ Yusif Vəzir balaca olanda o şəhər rеаl məкtəbini, sоnrа gimnаziyаnı bitirmiş, Frаnsаnın Lill Aкаdеmiyаsının qаrışıq еlmlər fакültəsinin аspirаnturаsınа qəbul оlunmuş, sonra təhsilini tibb fаkültəsində dаvаm еtdirmişdi. Sonra Хаrkоv univеrsitеtinin tibb fаkültəsində imtahan verib bir müddət “Səadət” məktəbində həкim işləmiş, Milli hökumət vaxtı par- lamentin üzvü olmuşdu, indisə rеspubliка Dövlət Sığоrtа İdаrəsinin həkimiydi. Almaniyada təhsil alan tələbələr may ayında Səməndər Axundzadə və İsgəndər xan Rzazadəni i başqa Bakıya nümayəndə göndərmişdilər ki, düşdükləri vəziyyəti hökumətə çatdırsınnlar. Onlar çətinliklə Bakıya ça- tıb hökumət başçısına hər şeyi izah eləmişdilər. Hökumət Bəhram bəy Axundovu xaricdə oxuyan bütün tələbələrin vəziyyətilə tanış olmaq üçün müvəkkil təyin eləmiş, ona 152 müəyyən miqdarda valyuta malları (xalça, kürü və s.) ayır- mışdı ki, satıb pullarını tələbələrə versin. Bəhram bəy Axun- dov nümayəndələrlə birgə Avropaya yola düşmüş, Batuma, ordan İstanbula gəlmiş, özü “Pera Palas”, nümayəndələrsə Sirkəçidəki “Rəşidiyyə” otelində yerləşmişdilər. Bəhram bəy Yusif Vəzirlə dostunun oğlu, həm də köhnə tanış kimi görüşdü, Ünvanını əlaqələri sayəsində Maarif Ko- missarlığında işə düzələn Mirzə Qədirdən alıbmış. Bəhram bəyin dediyinə görə, Nərimanov hökumət başçısı olandan sonra Rusiyaya, Osmanlıya və Avropa ölkələrinə göndərilən tələbələrin vəziyyətilə maraqlanıb, uzun yazışmalardan, razı- laşdırmalardan sonra onu vəziyyətə aydınlıq gətirmək üçün onu Avropaya göndərmək qərarına gəlib. Bir müddət İstan- bul darülfünunda oxuyan tələbələrlə məşğul olacaq, sonra Romaya, Parisə, Berlinə gedəcəkdi. Amma məsələnin çətinliyi Avropaya gedib çıxmaqla bağlıdı. Yəqin ki, müttəfiq qoşunlar komandanlığı Bakıdakı yeni hökumətin nümayəndəsinə asanlıqla icazə verməyəcək. Yeni hakimiyyətin gəlişindən bir ildən artıq keçmişdi, həbs olunanlar, güllənənlər, qətlə yetirilənlər barədə xəbərlər gəlib İstanbula da çatırdı. Təbii ki, hakimiyyət insanları öldürmək üçün yox, əmin-amanlığını təmin eləmək üçün idi. Bəhram bəy bütün bunları yaxşı bilir, Bakıda baş verənlərin üstündən sükutla keçməyə çalışırdı. “Heç bir dəyişiklik qurbansız ötüşmür, – o kənara baxa- baxa deyirdi, – ümidvaram ki, çox keçməyəcək, hər şey öz axarına düşəcək. Yoldaş Nərimanov bundan ötrü var qüvvəsilə çalışır”. “Amma elə şeylər var ki, Nərimanovun qüvvəsi daxilində deyil, – Yusif Vəzir ona qarşı mümkün qədər nəzakətli olma- ğa çalışırdı, – hətta, o istəməsə belə, zərurətə çevrilir”. “Mirzə Qədir mənə hər şeyi danışıb, burda nə qədər çətinlik çəkdiyinizdən xəbərim var”, – Bəhram bəy söhbətin yönünü dəyişməyə can atırdı.
153 “Bununla belə, orda məktubuma cavab verməyi özlərinə rəva görmədilər, – Yusif Vəzir köksünü ötürdü. – Hələ də sa- bah nə olacağını bilmirəm”. “Əminəm ki, Behbud bəy bu məsələyə bir əncam çəkər”, – Bəhruz bəy ancaq ürək-dirək verməyi bacarırdı. Əlbəttə, Yusif Vəzir də əmin idi. Hər gün kitabxanaya ge- dir, başına gələnləri və ətraf aləmi unudub işləyir, yorğun- arğın evə qayıdanda Behbud bəydən şad xəbər çıxacağı barədə düşünür, amma gözlədiyi xəbəri almayıb daha da ümidsizləşir, ya küçələri dolaşır, ya da Qamət Əfəndinin qəhvəxanasına üz tuturdu. Behbud bəyin yanına bir də getmək istəmirdi, yəqin, Bəhram bəy də Behbud bəyə bu barədə nəsə demişdi. Ola bilsin, Behbud bəyin məsələni həll eləməməklə bağlı ona məlum olmayan bəzi səbəbləri vardı, amma istədiyi böyük bir şey deyildi – az-çox münasib iş, Vətənə qayıtmağa icazəydi... ...Amma Behbud bəyi qətlə yetirdilər, bununla da bütün ümidlərinin üstündən xətt çəkməli oldu. Başqa əli çatası, ünü yetəsi bir kəs yox idi. Əlbəttə, Nərimanova, Musabəyova, lap elə xariciyyə komissarı olan Mirzə Davud Hüseynova məktub yaza bilərdi, Əhməd bəy Ağaoğlunun qayıtmasına razılıq vermişdilərsə, ona da bu səxavəti göstərərdilər. “Yox, – sonra öz-özlüyündə qət eləyirdi, – Mirzə Davuda müraciət eləmərəm, Milli hökumətin yıxılmasının baiskarlarından biri odur, Mikoyanın oyuncağına çevrilmiş adama ağız açsam, günah olar, ondansa qürbətdə çürüməyim məsləhətdi”. ...Mənəvi çöküşdən yazı-pozunun hesabına qurtulduğunu dərk eləyib qurtuluşunu masa arxasında axtarmağı qərara aldı. Nə vaxtdan bəri beynində dolaşan, epizod-epizod, ob- raz-obraz formalaşıb sapa düzülən yazının ilk səhifələrini də həmin günlərdə yazdı. Realnı məktəbdə oxuduğu günlər, arxası İçərişəhərin qala divarına söykənən binada baş verənlər, Şəhər Dumasıyla üzbəüz binadakı Müqəddəs Nina qızlar məktəbinin həyatı, təbii ki, iki gəncin sevgisi
154 təxəyyülündə bütövləşir, həyəcanlandırıcı həyat hekayətinə çevrilirdi. Yaxşı ki, gündəlikləri vardı, Şuşada, Bakıda və Aşqabadda yaşadıqlarını qələmə almışdı, şeirlər yazmış, güllər çəkmişdi. İndi hər gecə yatağına girəndə çıraq işığında o gündəlikləri oxuyur, gerçək dünyadan aralanıb on beş il əvvələ qayıdır, ilk sevgilərini, ilk əzablarını, ilk uğursuzluqlarını xəyalında can- landırırdı. Sonra o duyğular böyük ümidlərlə qayıtdığı Cümhuriyyət şəhərində başqa məna kəsb eləyir, qırmızı vəbanın gətirdiyi fəlakətlə sona çatırdı. Əlbəttə, Behbud bəyin qətlindən dərhal sonra İstanbulda qalmaq, hər şeyi gözünün altına alıb Bakıya qayıtmaq, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, ya elə Zeynal bəy kimi Ankaraya getmək arasında seçim eləyə bilərdi. Amma indi onu ən çox düşündürən qardaşının taleyiydi. Bədəncə zəif, həyatın çətinlikləri qarşısında yetərincə köməksiz olan Mir Abdulla taleyin gərdişilə uzaq Parisdə, yəqin ki, faciəvi günlər keçirirdi. Ata-anasının, qardaşı Mir Əbülhəsənin ölümündən, bacıları uzaq Aşqabadda taleyin ümidinə qalan- dan sonra Mirabdullanın itkisinə tab gətirə bilməzdi. Düzdü, Parisə üz tutası vəziyyətdə deyildi, cibində hələ də Milli hökumətin pasportunu gəzdirən adamın Avropaya asanlıqla buraxılacağına əmin deyildi. Üstəlik, məmləkətilə bağlı kitabları yazıb bitirmək, nəşr etdirmək, öz missiyasını tamam-kamal başa çatdırmaq, bəlkə bir qədər də maddi vəziyyətini düzəltmək istəyirdi. Behbud bəyin qətlindən sarsılmış Bəhram bəy, az qala, ümidlərini itirməyə başlamışdı: İstanbul darülfünunda oxu- yan tələbələrin acınacaqlı vəziyyəti ona ağır təsir eləmişdi. Tətil günlərində limanda, meyxanada, qəhvəxanada, çarşıda qismətlərinə düşən işləri görüb təhsil haqqını, gündəlik ehti- yaclarını ödəməyə çalışan cavanları bu girdabdan qurtarmaq barədə düşünürdü. Burda olan cəmi doqquz nəfərdən yalnız beş nəfərini tapa bilmişdi, qalanları, ola bilsin, nə yollasa, Ba-
155 kıya qayıtmış, ya da Ankaraya üz tutmuşdular. Romada, Parisdə, Berlində, Vyanada da eyni vəziyyətlə üzləşəcəyinə şübhə eləmirdi. ...Bəzən gecələr yuxusunda Bakıya qayıtdığını görürdü. Qatar dayanan kimi, meşin gödəkcəli, meşin kepkalı, beli ma- uzerli adamlar onu həbs eləyir, elə vağzaldaca səsiz-sovsuz güllələyirdilər; güllələrin ağrısını hiss eləmirdi, amma qanın bədənində açılan deşiklərdən necə fışqırdığını görürdü; həmin məqamda nəsə deyirdi, səhər oyananda o sözləri xatır- lamasa da duyurdu ki, dedikləri çox vacibdi... Sonra həmin duyğu bütün günü canından əl çəkmirdi... Hey ona elə gəlirdi ki, bədəni güllələrdən deşik-deşikdi...
|