NƏSİman yaqublu

Ağrı-acı içərimi kəsə-kəsə o qanlı fəlakətdə təsa­dü­fən sağ qalan şahid xocalıları soraqlayıram. Hərbi qos­pi­tal­­da ilk görüşüb söhbət etdiyim adam Xocalı sakini Bəx­ti­yar Aslanovdur.
"ATAMI, ANAMI, QARDAŞIMI, QOCA NƏNƏMİ ERMƏNİLƏR ÖLDÜRDÜ"

Bəxtiyar ağrıdan qıvrılır, əzab çəkir. Kəsilən sağ aya­ğının ağrısı onu haldan salır. Ağrını özündən uzaq­laş­dır­maq üçün tez-tez əlləri ilə dəmirdən möhkəm yapışır, sı­xır. Bəxtiyar şikəst ayağının ağrısını bu üsulla sa­kit­ləş­dir­sə də, içəri dərdinin göynərtisini saxlaya bilmir. Sağ qa­lan körpə uşaqlarının taleyindən isə xəbərsizdir. Bəxtiyar ağ­rı içində o dəhşətli hadisəni xatırlayır:

- Fevralın 25-dən 26-na keçən gecə ermənilər Xo­ca­lı­ya girdilər. Qarşılarına nə çıxırdısa ağır texnikanın kö­mə­yi ilə vurub dağıdır, yandırırdılar. Məcbur olub postları tərk etdik. Hər vasitə ilə çalışırdıq ki, camaatı xəlvəti yolla Ağ­da­ma çatdıraq. Adamları bir dərəyə toplayıb bir-bir təh­lü­kədən qurtarmağa başladıq. Yüzə qədər adamı gül­lə­nin altından sağ çıxardıq. Amma ölənlərin sayı da çox idi. Bir də ətrafıma baxanda gördüm ki, hamı gedib, tək qal­mı­şam. Hiss etdim ki, mühasirədəyəm. Bu vaxt bir nəfər er­mə­ni azərbaycanca qışqırdı ki, çıx, təslim ol, səni öl­dür­mə­yəcəyik. Ermənini səsindən tanıdım. Karo idi. O da məni tanıyırdı. Çoxdan ədavətimiz vardı. Məni şübhəsiz ki, sağ buraxmazdı. Odur ki, atışmağa başladım. 3 minə kimi pat­ro­num vardı. Yarğan tərəfdə yenə başladım vuruşmağa. 8 saata kimi döyüşdüm. Axşam yarğanla sürünüb armud ağa­cı­nın yanına getdim. "Noçnoye videniye" ilə məni gör­dü­lər. 20 metrə kimi süründüm. Qəfildən ayağımın isin­di­yi­ni hiss etdim. Hərəkətsiz halda qarın üstünə uzandım. 6 -7 erməni öldüyümü bilib hazırlıqsız halda mənə tərəf gə­lir­d­ilər. Yaxşı ki, silah əlimdə hazır vəziyyətdə idi. Qə­fil­dən çevrilib avtomatla onlara atəş açdım. Onları öl­dür­dük­dən sonra sürünməyə başladım. 20 kilometrə kimi sü­rün­düm. Bu vaxt qar üzərində qaraltı gördüm. Aclıq və soyuq ta­qə­timi kəssə də qaraltıya tərəf sürünürdüm. Ona çatanda dəh­şət­dən donub qaldım: bu, doğma atamın meyidi idi. Acı-acı ağladım atamın ölümünə. Qaçanda ermənilər onu vu­rub öldürmüşdü. Qəribə hal keçirirdim. Nə edəcəyimi bilmirdim. Ermənilər məni görə bilərdilər. Qarşıdakı me­şə­yə sürünmək lazım idi. Amma atamın meydini necə qo­yub gedim? Basdırmaq imkanı olsaydı, bir az ar­xa­yın­la­şar­dım. Çətinliklə də olsa atamın meydindən ayrılıb me­şə­yə tərəf süründüm. Meşədə Elman müəllimgillə rastlaşdım. On­lar da bir yol axtarır, çıxa bilmirdilər. Axır ki, meşədən çıx­ma­ğa başladılar. Təbii ki, məni özləri ilə apara bil­mə­z­di­lər. Mənə qumbara verib getdilər. Yenə sürünməyə baş­la­dım. Gəlib bir qaz borusuna çatdım. Elə həmin andaca huş mə­ni apardı. Nə qədər huşa getdiyimi bilmirəm. Gözümü açan­da bir qaraltının mənə tərəf gəldiyini gördüm. Tez qum­baranı çıxarıb ona atdım. Həmin adam öldü. Bildim ki, o erməniymiş. Bir müddət keçəndən sonra öz uşaqlarımız gə­lib məni tapdı. Əvvəl Ağdama, ordan da Bakıya gətirib par­ça­lanmış ayağımı kəsdilər. İndi bilmirəm ki, yaşayışım ne­cə olacaq, şikəst ayaqla nə edəcəyəm! Şikəst ayaqla bir də necə ev quracağam? Doğmalarımın faciəli ölümünə ne­cə dözəcəyəm?

Bəxtiyar ümidsiz bir halda danışır. Və hərdən də do­nuq baxışlarıyla dizdən kəsilmiş ayağına baxır. Həyat yol­daşı isə bayaqdan ağlayır, göz yaşı tökür. İçin-için ağ­la­yır, bu xocalılı bacım. Elə ağlayır ki, ömür-gün yoldaşı Bəx­ti­yar görməsin. Özü azmı dərd içindən alovlanıb yanır? Üç balasından nigaran ana göz yaşına bürünmüş halda şi­kəst­lik əzabında qovrulan igid Bəxtiyarına baxır. Atasız, ana­sız, qardaşsız, ayaqsız, yurdsuz qalan tale yoldaşına ba­xır!

Çətinliklə də olsa Bəxtiyardan ayrılıram. Pa­la­ta­lar­dan, cərrahiyyə otaqlarından inilti və fəryad eşidilir. Ki­min­sə ayağı, əli kəsilir, kiminsə bədənindən güllə çıxarılır, kim­sə aldığı yaradan xilas yolu tapmayıb dünyasını dəyişir.

ŞİKƏST ANALAR, ŞİKƏST BACILAR

Bakı şəhər Təcili Yardım xəstəxanasında Xocalının ən ağır yaralıları yatır. Burda yatanlardan çoxunun günlərlə me­şədə qaldığından ayaqlarını şaxta vurub. Qaralmış, don­muş ayaqları isə həkimlər yalnız kəsməklə müalicə edirlər.

Xəstəxana çarpayılarında şikəst xocalılar əzab çəkir, dərd­dən qovrulur. Ağır da olsa palataların qapısını açıb şi­kəst kişilərin, qadınların, qızların halını soruşuram. Amma bu qapı mənə görə dünyanın ən çətin açılan ağır qapısı oldu. Hətta mənə elə gəldi ki, qapı açılmaq istəmir. Dərd­lərin, fəryad və nalələrin ağırlığı çöküb qapıya. Və in­di qapı o dərdli adamların ağırısına dözə bilmə­yə­cə­yin­dən açılmaq istəmir.

Amma çətinliklə də olsa qapını açıb içəri girirəm. Dərd­li adamların dərdini dinləyirəm.

Abdullayeva Sənəm. 29 yaşlı. Hər iki ayağının bar­maqları kəsilib. IV dərəcəli əlildir.

- Yoldaşım milli orduda idi. Hadisə başlayanda, təx­­minən saat 11-də qorxudan girdik quyuya. Gecə saat ikiyə kimi qaldıq orda. Atışmanın dayanmadığını görüb qu­yudan çıxdıq. Başıaçıq, ayaqyalın meşəyə qaçdıq. Tə­ləs­di­yi­miz­dən isti pal-paltar da götürə bilməmişdik. Də­də­min əlində bir tək lülə vardı. İməkləyə-iməkləyə getdik qa­ya­nın dibinə. Nənəm balaca uşaqları arxasına şəlləmişdi ki, güllə dəyməsin. Dörd-beş saat gedəndən sonra hamımız yo­ru­lub əldən düşdük. Hərəkət etməyə halımız yox idi. Min bir çətinliklə ocaq qaladıq. Qəfildən gördüm ki, nənəm ye­rə uzanıb öz-özünə sayıqlayır: "Balalarımı yandırırlar, ba­la­larımı yandırırlar, qoymayın, balalarımı yandırır­lar". Nə­nəm can verirdi. Az keçməmiş yazıq arvad keçindi (Sə­nəm bacı hönkürtü ilə ağlayır). Sonra çətinliklə nə­nəmin meyidindən ayrıldıq. Bir gün yol getdik. Qorxu için­də, soyuqdan donmuş halda gedirdik. Növbəti dəfə otu­rub dincələndə dədəm yerə uzandı. Elə bildik ki, yo­ru­lub yatır. Bir müddət fikir vermədik. Birdən ürəyimə nə isə dam­dı. Dədəmi silkələdim. Tərpənmirdi. Dəhşət içində ba­şa düşdüm ki, ölüb... Dədəmin də meyidini soyuq və qar­lı torpaqda qoyub yolumuza davam etdik. Birdən ermənilər hər yandan üstümüzə töküldülər. Paltarlarımızı, sırğa­la­rı­mı­zı dartıb aldılar. Dörd yaşlı qızımın qulağında sırğa var­dı. Erməni əlindəki bıçaqla onun da sırğalarını kəsib gö­tür­dü. (Qızım o vaxtdan, o əli bıçaqlı ermənini görəndən qor­­­xu keçirir. Çünki zavallı uşaq elə bildi ki, erməni bı­çaq­la onun başını kəsəcək). Üstümdə on min manat pul var­­dı. O pulları da bizdən aldılar. Sonra bizi traktora min­di­rib Pircamallı kəndinə gətirdilər. Bir gün orda qalandan son­­ra bizi Xankəndinə apardılar. Yolda Vəliyəddin adlı bir oğ­­la­­nın qolunu burub qırdılar. Xankəndində təpiklə vurur­du­lar bizi. İsa adında bir kişi gedib əvəzimizdən döşəməni yu­yurdu. Bir erməni tez-tez bizə deyirdi ki, sizə iynə vura­caq­lar. Hamımız qorxu içində yaşayırdıq. Tez-tez orda qu­la­ğı sırğalı zənciyə oxşayan adamlar görürdük. Öyrəndik ki, onlar xarici ermənilərdir. Hamısı hündürboylu, əjdaha ki­mi idilər. Bizə çox əzab verirdilər. Uşağım acından ağ­la­yır­dı. Yerli bir qoca er­mə­ni gözətçilərə deyirdi: o uşağa çö­rək verməyin. Qo­yun acından ölsün. Qoca erməni elə nif­rət bəsləyirdi ki, bizə. Xankəndində bir müddət qal­dıq­dan sonra bizi gətirdilər Əsgərana. Orda isə girov er­mə­ni­lər­lə dəyişib Ağdama gətirdilər. Elə o vaxtdan qızım Vü­sa­lə həmişə g­e­cə­lər qorxudan qışqırır: "Erməni məni öl­dü­rür, er­mə­ni məni öldürür". O faciədən sonra bizi müalicə üçün Bakıya gətirdilər. Bakıda öyrəndim ki, başımıza daha han­sı müsibətlər gətirilib. Bibimdən və üç oğlundan hələ heç bir xəbər tutmamışıq. Əmim də, oğlu da öldürülüb. Xa­lam oğlu öldürülüb. Bacım Xədicənin iki ayağı to­puq­dan kəsilib. Heç iyimi üç yaşı tamam olmamışdı. Yaxın qo­hum­larımın sağ qaldığını, yaxud da öldürüldüyünü bil­mi­rəm. Qohumlarımın adı: l.Kifayət, 2.Əhmədov Eldar, 3.Əh­mədov Rafiq, 4.Əliyev Rüfət, 5.Qarayev Usubəli, 6.Əh­mə­dova Durna, 7.Əhmədova Sürəyya, 8.Əliyeva Çi­çək, 9.Cabbarov Azad.

Sənəm bacı hadisəni göz yaşı içində danışır. So­raq­la­dı­ğı adamların da adını qəhərdən boğula-boğula deyir. Sə­nəm bacı anasının, atasının soyuq çöllərdə qalan me­yid­lə­rin­dən də xəbərsizdir, nigarandır. Görəsən, doğmalarının me­yi­dini gətirib torpağa basdıran olacaqmı? Sənəm bacı həm də öz acı taleyinin ağrısına bürünüb: şikəst ayaqları im­kan verəcəkmi ki, biçarə övladlarını böyüdüb başa çat­dır­sın. O, ağrı içindədir, nigarançılıq ağrısında, şikəstlik ağ­rı­sında.

Gözünün yaşı dayanmayan, axıb yanaqlarına, xəs­tə­xana mələfəsinə tökülən Sənəm bacının ağrılarını din­lə­yən­də birdən yaxınlıqdakı çarpayıda uzanmış balaca qız uşa­ğı ağlaya-ağlaya, hirslə başını yolmağa başladı. Sənəm ba­cı hönkürtü içində dedi: - Qızım Vüsalədir. Hər iki aya­ğı­nın barmaqları kəsilib. İndi hirsindən saçını yolur...

YAZIQ VÜSALƏ!

Sənə baxıram, balaca Vüsalə, sənə! Hirsindən hıç­qı­ra-hıçqıra ağlayırsan! Acı göz yaşların sellər, sular kimi axır. Gör hansı əzabları çəkibsən bu dörd illik ömründə. Dörd yaş ömrün hansı çağıdır ki, axı? İndi sənin qaçıb oy­na­yan, deyib gülən vaxtındır. İndi yaşıdlarınla sevinib, şad­la­nıb şer söyləyən, mahnı oxuyan vaxtındır. Sən indi qay­ğı­sız, kədərsiz, qəmsiz bir ömür yaşamalı idin! Dörd yaş ömrün hansı vaxtıdır ki, axı, belə üzüntülü qəmlə yük­lə­nib­sən! Sənin indi dərd çəkən vaxtındırmı, Vüsalə! İndi yaz çağıdır, güllərin, çiçəklərin min bir ətir qoxuyan za­ma­nı­dır. Quşların xoş nəğmələri hər yanı bürüyüb. Sən isə bu gözəlliklərdən məhrumsan! Çölə dartınırsan, oynamaq, de­mək, gülmək istəyirsən. Amma bacarmırsan. Hər iki aya­ğı­nın şikəstlik sarğısına bürünüb. Ona görə də hirsindən saç­la­rını yolursan. Başın da keçəlləşib. Dözə bilmirsən dər­də, Vüsalə! Amma sağalacaqsan, böyüyəcəksən, ümid, inam verirəm sənə, Vüsalə! Bir də əlimdən nə gəlir ki, axı! Am­ma daha ağlama, Vüsalə, saçlarını da yolma! Axı anan ya­zıq­dır, əzab çəkir! Sən qatilin, zalım erməninin zülmünə uğ­­ra­mısan! Sənin ahın, körpə nalən o kafir ermənini zülmə, sa­­ğal­maz dərdə düçar edəcək! Gəl indi ayrılaq, amma ağ­la­ma, saçını da yolma, Vüsalə! Anan yazıqdır!

ON İKİ GÜN MEŞƏDƏ

Xocalı hadisəsində qadınlarımız əsil mərdlik, mü­ba­riz­lik, Həcər qeyrəti göstərdilər. Düşmən əlinə keç­mə­mək­dən ötrü günlərlə qarlı, buzlu meşələrdə ac- susuz, hal­dan düşüb soyuq torpağın üstündə qaldılar. Aclıq ac qılın­cını başları üstündə oynatdığı zaman dözüb ağac qa­bı­ğı yedilər, qar yedilər. Belə etdilər ki, az da olsa qüvvətə gə­lib yağı düşmənə, xain erməniyə sinə gərə bilsinlər. Er­mə­niyə təslim olmaqdansa soyuq meşələrdə donub ölməyi üs­tün tutdular. On iki günün o dəhşətli anlarında ümidlərini də itirmədilər. İnanırdılar ki, onları bu məhrumiyyətlərdən qur­taran tapılacaq. Hərdən göyün lap yüksəkliyindən ver­tol­yotlar uçanda ürəklərində qəribə bir ümid qığılcımı alov­la­nırdı: Bəlkə bizimkilərdir! Bəlkə bizi axtarırlar! Ola bil­məz ki, axı, bizi yaddan çıxarsınlar. Beləcə ümid işığı on­la­rı tərk etmirdi. Amma neçə dəfə qəribə təsadüf onları ölüm­dən - erməni əlinə düşmək təhlükəsindən xilas etmiş­di. Əli avtomatlı ermənilər qar kimi ağ paltar geyinib me­şə­lə­ri gəzir, biçarə xocalıları axtarırdılar. Kolun-kosun ara­sı­na girib çətinliklə də olsa gizlənirdilər. Gecələr isə tez-tez er­məni kimi quduz, ac yalquzaqlar üstlərinə hücum çə­kir­dilər. Yenə təsadüflər onları xilas edir, qoruyurdu. Beləcə gün­lər ötür, onlar sanki soyuq meşənin daimi sakininə çev­rilirdilər. Meşədən çıxmağa isə cəhd göstərmişdilər. Am­ma hər dəfə erməniləri görüb geri qayıtmışdılar. Hətta bir neçə dəfə xain və qatil ermənilər onları qəsdən azər­bay­canca səsləyib demişdilər: "biz azərbaycanlıyıq, qorx­ma­yın, hardasınız?" Yalandan, yalandan onları çağırmışdı er­mənilər. Onların bu yalan çağırışına aldanıb gedən də ol­muşdu, getməyən də.

On iki gün bu qadınlar meşədə qalıb, iztirablı anlar ke­çiriblər. On iki günün soyuğu, şaxtası onlara çox mü­si­bət­lər, bəlalar gətirib.

Qasımova Ayna. 51 yaşlı. İki ayağını da şaxta don­durub. - On iki gün meşədə qaldıq. İşgəncələr çəkdik o on iki gündə. Yediyimiz ağac və itburnu qabığı idi. Tez-tez qar da yeyirdik. Gecələr yaman vahiməli və qorxulu ke­çir­di. Bizi Allah saxlayırdı təhlükələrdən. On iki gündən son­ra min bir zülmlə gəlib çıxdıq Yaqubun postuna. Ordan Ağ­dama gətirdilər. Ağdamda nə qədər çalışdılarsa ayaq­qa­bılarımızı ayağımızdan çıxara bilmədilər. Ayaqlarımız ta­mam donmuşdu. Sonra ayaqqabılarımızı bıçaqla kəsdilər. Və­ziyyətimiz çox ağır idi. Ağdamda sistem qoyub Bakıya müa­licəyə göndərdilər.

Sona Əliyeva. Ayaqlarını don vurub. Barmaqlarını kə­­siblər. On iki gün meşədə qalıb. - Yoldaşımı elə Xo­ca­­lı­nın özündə ermənilər güllə ilə vurub ağır yara­la­mış­dılar. Yo­lu gedə bilmirdi. Heç getmək də istəmirdi. De­yirdi siz çı­xıb gedin, mənimlə işiniz yoxdur. Çətinliklə də olsa hə­yat yol­daşımı da götürüb meşəyə getdik. Düz üç gün ya­zıq kişi ya­radan əzab çəkdi, qıvrıldı ağrıdan. Dör­dün­cü gün ke­çin­di. Can verəndə tez-tez su istəyirdi. Mən qar verirdim, o su is­təyirdi. Son nəfəsində dedi ki, əli­ni sal cibimə, pasportu, pu­lu götür. Ürəyim gəlmədi pas­portunu çıxaram. Pulu da gö­türmədim. O pul bo­ğa­zım­dan keçərdimi heç? Yazıq Malik əzab içində canını tap­şır­dı. Bir gödəkçəsi vardı, at­dıq üstünə. Sonra nə edəcəyimizi bil­mədik. Ömür-gün yold­aşımı bu vəziyyətdə qoyub necə ge­dəydim? Yenə bir yer­­də torpağa basdırsaydım, az da olsa ra­hat­lanardım. Am­ma bura təhlükəli yer idi və biz uzaq­laş­malıydıq. Ömür-gün yoldaşımdan ağrı içində ayrıldım. Ya­zıq tez-tez de­yirdi ki, sən özünü qoru, sağ qal ki, uşaq­ları başsız qoy­ma­yasan. Yazıq üç uşağım atasız qalmışdı. Öz taleyim isə hə­lə naməlum idi. Bilinmirdi ki, qarşıda necə hadisələrlə üz­ləşəcəm. Yoldaşımdan sonra daha səkkiz gün meşədə qal­dıq. Qar yeyirdik, itburnunun qabığını yeyirdik. Mə­şəq­qətli günlər yaşayırdıq. Yenə Allaha şükür ki, erməni əli­nə keçmədik, gəlib çıxdıq Ağdama. Hər iki ayağımı şax­ta vurub. Ayaq barmaqlarımı kəsiblər.

Bu altmış iki yaşlı kişinin aqibəti də acınacaqlı olub. O yalnız soyuq və buzlu meşənin məşəqqətlərini ya­şa­mayıb. Bu əzab ilə yanaşı erməni əsirliyində də işgəncə çəkib. İndi isə xəstəxanada müalicə olunur.

Talıbov Səməd. 62 yaşlı. Hər iki ayağını şaxta vu­rub. - Fevralın 25-dən 26-na keçən gecə ermənilər qəflətən ev­lə­rimizi atəşə tutdular. Özü də hara atırdılarsa od tutub ya­nır­dı. Adamlar qorxudan baş götürüb gecənin qaran­lı­ğın­da hara gəldi qaçırdı. Biz də bir dəstə adamla meşəyə qaç­dıq. 120-130-a qədər adamla Kətiyin soyuq meşəsində qal­dıq. Adamların çoxu ayaqyalın, başıaçıq idi. Çoxu yu­xu­dan yarımçıq durub qaçmışdı. Bir müddət meşədə qal­dıq­dan sonra Haray kəndinə tərəf hərəkət etdik. Gördük bir dəs­tə adam gəlir. Dedilər ki, getməyin, orda hamını qırırlar. Ye­nə qayıtdəq meşəyə. Böyüklər soyuğa, şaxtaya, aclığa dö­zə bilirdilər. Amma uşaqlarla çox çətin idi. Ağlayıb qış­qı­rır­dılar ki, çörək, çörək verin! Yazıq uşaqlar neyləsin? Ac­lı­ğa necə dözəydilər? Üç gün ac, susuz qaldıq meşədə. Üçü­ncü gün Naxçıvanik istiqmətinə hetdik. Bir yoxuş var­dı, oranı qalxmağa başladıq. Bir də gördük ki, ermənilər hər yandan bizi dövrəyə alıblar. Bizi döyə-döyə, tə­pik­lə­yə-təpikləyə gətirib saldılar mal tövləsinə. Gördük ki, biz­dən başqa 50 - 60 adam da var burda. Bir az keçmiş er­mə­ni­lər içəri girib kişiləri, arvad-uşaqları avtomatın qundağı ilə vu­rub əzməyə, şil-küt etməyə başladılar. Sonra qadınların, qız­la­rın pulunu, qızılını aldılar. Bir az keçmiş bir dəstə er­mə­ni içəri girib qışqırdı ki, kişilər hamısı ayrılıb arxamızca gəl­sin. Bizi aparıb başqa bir tövləyə saldılar. Sonra bir ne­çə­mi­zi çıxarıb həyətdə odun daşıtdırdılar. Odunluqdan az ara­lı­da dörd-beş adamın meyidini gördük. Onları ermənilər gül­lə­ləmişdi. Biz tövlədə olanda gözünü qan tutmuş bir ca­van erməni dəstəsi ilə içəri girib bizi söyməyə, təhqir et­mə­yə başladı. Sonra da hirslə qumbara çıxarıb bizə atmaq istə­di. Əgər yanındakılar tez tərpənib mane olmasaydılar bi­zi çoxdan öldürmüşdü. Bir dəfə ermənilər yenə gəlib bizi tə­pik­ləyir, döyürdülər. Bir cavan məhsəti türkü vardı. O ya­zı­ğı o qədər döydülər ki, axırda dözə bilməyib dedi: "İt oölu, niyə məni döyürsən?" Ermənilərdən biri avtomatın bü­tün güllələrini boşaltdı oğlanın qarnına. Zülmkar idilər, ya­man zülmkar idilər. Vuranda, döyəndə kimin hünəri var­dı ki, səsini çıxarsın. Həmin saat güllələyərdilər. Er­mə­ni­lər bizi döyəndə deyirdilər: "Axı niyə vaxtında burdan kö­çüb getməmisiniz? Biz rəhbərlərinizə üç gün qabaqdan xə­bər­darlıq etmişdik". Girovluqda gördüyüm dəhşətləri heç zaman unutmayacağam. O üç gün üç il qədər ağır gəldi mə­nə. İndi yadıma düşəndə öz- özümə əsəbiləşirəm. Am­ma nə edim? Nə qədər cavan oğlanları güllələdilər, qa­dın­la­rın, qızların namusunu tapdaladılar...

Heç zaman donan əl, donan ayaq görməmişdim. Eşit­mişdim ki, soyuqdan, şaxtadan insanın bədəni donur. Am­ma donmanın dəhşətli nəticəsindən xəbərsiz idim.

İndi ürəyim göynəyə-göynəyə Salmanın qaralmış ayaq barmaqlarına baxıram. Barmaqlar qapqara, kömür ki­midir. Barmaqlar elədir, sanki əl vursan qopub düşəcək. O barmaqlar hərəkətdən düşüb daha, bir neçə günə hək­i­m­lər onu kəsəcəkdir.

Qasımov Salman. 15 yaşında. Hər iki ayağını şaxta don­du­rub. 12 gün meşədə qalıb. - Ermənilər Xocalıya gi­rən­də hamımız qaçdıq meşəyə. Əvvəl 300-ə qədər adam idik. Gülablı tərəfə gedirdik. Orda ermənilər camaatın qa­ba­ğını kəsdi. Atışmada Abdullanı öldürdülər. Adamlar qa­çıb dağılışdılar. 11 adam qaldıq. Tofiqin də anası yanı­mız­da öldü. Mən paltomu onun üstünə saldım. Sonra mühasi­rə­dən çıxmaq üçün irəli getdik. Amma hara gedirdiksə er­mə­ni­lərin əhatəsində olduğumuzu hiss edirdik. Yediyimiz də ancaq qar idi. Hamımız haldan düşmüşdük. Keçdiyimiz yer­lərdə çoxlu meyid vardı.

Görüşdüyüm xocalıların hamısının acı taleyinə ya­nıram. Onları özümə ən yaxın, doğma adam bilirəm. Xo­ca­lı­lar hamısı sakit, köməksiz adam təsiri bağışlayır mənə. Am­ma Gülalı kişinin o yazıq görkəmini heç unuda bil­mirəm. Gülalı kişiyə çəkilən dağ da ağır dağdır.

Mehralıyev Gülalı. 57 yaşında. Hər iki ayağını şax­ta vurub. - Altı günə kimi meşədə qaldıq. Ac-susuz me­şənin içində qızımla məşəqqətlər çəkdik. Gecə meşənin va­himəsi, soyuğu, şaxtası, daima gözlənilən erməni qo­r­xu­su yazıq qızımın bağrını yardı. Nakam bala dözə bil­mə­di, keçindi [Gülalı kişi için-için ağlayır]. Qurumuş bir hal­da qızımın meyidinin yanında oturdum. Bədbəxt qızıma ba­xıb acı göz yaşı tökürdüm. Balamın iyirmi yaşı vardı. Sək­kiz ay idi ki, toyu olmuşdu. Dişimnən, dırnağımdan yı­ğıb qızıma cehiz almışdım, 12 min manatlıq mebel alıb, to­yunu etmişdim. İndi yazıq balam torpağa döşənmişdi. Hal­sız, hərəkətsiz uzanmışdı. Zavallı qızımdan çətinliklə də olsa ayrıldım. Meşə ilə gedirdim. Şelli istiqamətinə üz tut­muşdum. Qəfildən aralıda erməniləri gördüm. Qaçıb gir­dim bir kötüyün içinə. Ermənilər xoçbəxtlikdən gör­mə­di­lər məni. Bir müddət kötüyün içində qaldım. Qorxudan çı­xa bilmirdim. Sonra min bir çətinliklə Ağdama gəlib çıx­dım. Amma qızımın meyidindən nigaranam. Bircə me­yi­di gətirib basdırsaydım, rahatlanardım. Meyidin yeri yax­şı yadımdadır. Ora gedən kimi tapa bilərəm. Amma ora get­mək mümkün olacaqmı?

Xəstəxanada ayağından şikəst olan, barmaqları kə­si­lən çoxlu Xocalı cavanları yatır. 13 yaş, 15 yaş, 16, yaş, 18 yaş... Ömrün şikəstlik adına uyğun olmayan bir iş­gən­cə­li dövrünü yaşayır bu cavanlar.

Qarayev Vüqar. 18 yaşında. Hər iki ayağını şaxta vu­­rub. 6 gün meşədə qalıb. - Gecə saat 11-də evdən çıx­dıq. Me­şədə çoxlu adam vardı. Uşaqlar ağlaşır, qış­qı­rı­şır­dılar. Ar­vadlar uşaqların ağzına dəsmal tıxayırdılar ki, səs­ləri eşi­dil­məsin. Sonra ermənilər mühasirəyə alıb ço­xu­nu girov tut­dular. Babək adlı bir oğlan vardı. Yolu gedə bil­mir­di, təng­nəfəs olurdu. 3 kilometrə qədər onu mən apar­dım. Son­ra qüvvəm çatmadı. Ayaqlarımı şaxta vurmuşdu. Bə­dənim heç elə bil ki, mənim deyildi. Düz iki gün sürün­mü­şəm. Mə­nə elə gəlirdi ki, erməninin üstünə gedirəm. Am­ma mə­nim üçün daha heç bir fərqi yox idi. Onsuz da tam hal­dan düşmüşəm. Xoşbəxtlikdən döyüşçülərimizin pos­tuna gə­lib çıxdım. Məni tez içəri aparıb çay-çörək ver­dilər...

Şikəst xocalılarla hər görüşə gedəndə qorxu hissi və qə­ri­bə həyəcan keçirirdim. Onların bu faciəsində nədənsə özü­mü günahkar sayırdım. Doğrudanmı biz bu faciədə gü­nah­ka­rıq? Onların dünyada insandan ötrü ən böyük fəlakət olan şikəstliyinə bais bizik? Bu doğrudurmu, həqiqətdirmi? Ne­cə olur ki, onların bu fəlakətinə indi ağrıyır, yanıb alov­la­nı­rıq. Göz yaşı içində ürəyimiz hıçqıra-hıçqıra bu za­va­l­lı­­la­rın acı taleyinin qəminə bürünürük. Hə, niyə məhz edi­rik bu "canıyananlığı"? Niyə indi xocalılara qardaş deyirik, ba­cı deyirik, ata anamız sayırıq? Bəs o qanlı faciədə harda idik? Meşənin soyuğunda, düzlərin palçığında, dağların qa­rın­da bu zavallılar vurnuxanda, həyatla ölüm arasında da­ya­nanda harda idik? Günlərlə kolun-kosun arasında ya­zıq xocalılar gizlənib ümid baxışlarıyla yollara boylananda ni­yə səsimiz çıxmırdı? Xocalılar danışır ki, on iki gün ac-susuz meşələrdə qalıb donmuşuq. Bu on iki gündə on­la­rı xilas etməyə niyə cəhd göstərməmişik? Laqeydlik, bi­ga­nə­lik, soyuq ruhla yanaşmışıq xocalıların taleyinə. İn­san­lar qırılandan, şikəstlik toruna düşəndən sonra göz yaşı axı­dırıq, düşməni lənətləyirik. Düşmən düşməndir, söy­mək­lə, döyməklə öz düşüncəsini dəyişməyəcək!

Erməni bütün əsrlər boyu türkə düşmən olub və çə­tin ki, ürəyindəki kini silib atsın. Çünki o kin-küdurət er­mə­ni­yə ulu babalarından miras qalıb. Ermənidə türkə nifrət his­si bir günün, iki günün bitirdiyi hiss deyil, bu neçə əsrin qi­sas vulkanıdır ki, xain erməni onun püskürəcəyini sə­bir­siz­lik­lə gözləyir.

...İndi şikəst xocalıların acı taleyini gördükcə bu xəya­nətkar varlıq haqqında - erməni haqqında yalnız bir sö­zü deyə bilirəm: Kafir! Erməni kafirdir! Kafiri isə ən bö­yük cəzalar gözləyir...

KAFİR ERMƏNİ!

Erməni kafirdir! Erməni zülmkardır! Erməni insan qanı içəndir! Kafir erməni aydınlıqları qaranlıqlara dön­də­rən­dir! Kafir erməni yer üzündə zalımlıq, işgəncə və ağrı biti­rəndir! Kafir erməni insanların xoş gününü qılınclayıb cə­hənnəmə döndərəndir! Böyük Allah adına, müqəddəs in­san adına ləkədir kafir erməni! O cinayətlərinə və Allah kə­lamını eşitmədiyinə görə yer üzündən silinib atılmalı, cə­hənnəm odunda qalanıb yanmalıdır.

Ey yer üzünün haqsevər, həqiqətpərəst insanları! Bu vəh­şiliyin, zülmün qabağında ermənini cəzasız qoymayın! Bü­tün qəlbinizlə bu dəhşətli faciəyə ağrıyıb zülmkar er­mə­ni­ni, kafirlik libasına bürünmüş bu qorxunc varlığı yaşa­dığınız hər yandan qovub uzaqlaşdırın! Qoy o tənhalıq səh­ra­sında yanıb-yanıb külə dönsün! Kafir ermənidən qo­ru­nun, özünüzü gözləyin ey insanlar! Ey adı nurlu Mə­həm­mədin övladları! Kafir ermənidən həmişə ehtiyatlanın! Ka­fir erməni insan qanı içəndir!

Müqəddəs "Quran" kitabı kafirlərin cəzası haq­da: "Kafirlər cəhənnəmə girdikdə Allah onlara belə bu­yu­rar: Bu günə yetişəcəyinizi unutduğunuza görə indi əzabı da­dın! Biz də sizi unutduq! Cəhənnəmdə köməksiz bu­rax­dıq. Etdiyiniz əməllərin cəzası olaraq dadın əbədi əzabı!" Əs-Səcdə ["Səcdə"] surəsi.

Fevralın 25-dən 26-na keçən gecə XX əsrin ən bö­yük faciəsi - Xocalı qırğını baş verdi. Yüzlərlə günahsız in­sa­nın qanı axıdıldı o gün. Ağbirçək anaların ağ saçı qır­mı­zı qana boyandı. İgid oğulların diri-diri başı kəsildi. Dil­siz körpələrin bədəni güllələrlə deşik-deşik edildi. Pak və çiçək qızlarımızın namusuna toxunuldu o qanlı gecədə...

MƏHKƏMƏ-TİBB EKSPERTİNİN RƏYİNDƏN

Orucov Telman Ənvər oğlu, 36 yaşında. - Başın kə­sil­­­miş yarası, döş qəfəsinin zədələnməsi, döş qəfəsinin gül­lə yarası.

Hüseynov Həbib Həmzə oğlu, 54 yaşında. - Aşağı ət­raf sümüklərinin qəlpəli, açıq sınıqları.

Şükürov Vaqif Rəsul oğlu, 24 yaşında. - Döş qəfə­sinin güllə yarası.

Əliyeva Səhər Çərkəz qızı, 60 yaşında. - Kəllənin qəl­pə yarası.

Babayeva Aqibə Xasay qızı, 34 yaşında. - Baş və döş qəfəsinin güllə yarası.

Hüseynova Maral Kamil qızı, 6 yaşında. - Qarnının ön səthinin güllə yarası.

Naməlum qız uşağı. Atasının adı Muraddır, 3 ya­şın­­da. - Döş qəfəsinin və qarnının ön səthinin güllə ya­ra­la­rı.

...Beləcə insanlar qətlə yetirilir, işgəncə əzabı ilə dün­­yalarını dəyişirdilər. Ermənilər həmin gecə insanları di­­ri-diri yandırır, başlarını kəsir, gözlərini çıxarır, dərilərini so­­yur­dular... Məhkəmə-tibb ekspertinin rəyi ilə tanış ol­duq­ca onları, o qanlı gecənin şahidlərini soraqlayıram. So­ra­qlayıb tapdığım adamlar göz yaşı içində başına gələn fa­ciə­lə­ri danışır. Düçar olduqları zülmün, sitəmin ölçü­süz­lü­yün­dən sızlayırdılar. Özü də qəribə təəccüb içində bu vəh­şi­lik­ləri sadalayırdılar. İnsanın bu qədər zülmkar və quduz xis­lə­tli olduğuna xocalılar inana bilmirdilər. Erməninin hər vəh­şi­liyini gözləri ilə görsələr də, hələ də çaşqınlıq içində ya­nırdılar.