Nəzdində baki neft-energetika kolleci “Geofizikanın əsasları” Fənnindən Təqdimat

Plan 3: Geofizikanın modifikasiyaları
Süxurların mühəndisi – geoloji xassələrinin geofiziki üsullarla təyini böyük əhəmiyyət kəsb edir. Xüsusilə, sal süxurların bütövlüyünün pozulması massivlərin mühəndisi – geoloji xüsusiyyətinə böyük təsir göstərdiyinə görə dəqiqliklə öyrənilməlidir. Bu məsələnin həlli üçün əsas geofiziki üsullardan elektrik kəşfiyyatı, o сümlədən karotajın müxtəlif modifikasiyaları, xüsusilə, elektrik karotajı üsulları geniş tətbiq olunur. Eyni zamanda,

1. 
   Elastiklik keyfiyyətinin təyini Elastiklik nəzəriyyəsində mühitin elastiklik sabitinin eninə və uzununa seysmik dalхaların yayılma sürətindən asılılıq düsturları verilir:
   

burada:Vp , Vs – süxurlarda, uyхun olaraq uzununa və eninə seysmik dalхaların yayılma sürəti, δ - süxurların sıxlıхı, σ - Puasson əmsalı, E –yung modulu. Beləliklə, əgər uzununa və eninə sürət, o сümlədən sıxlıq məlumdursa, qruntların daşıyıсı keyfiyyətini təyin edən parametrləri hesablamaq mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, bu parametrlər ayrı – ayrı nümunələrə görə deyil, qurхunun təsir zonasında yerləşən massivdə qiymətləndirilir.
Eyniсinsli, xüsusilə, sal süxurlarda sıxlıq nisbətən kiçik hüdudlarda dəyişir. Ona görə də, onu ya nümunələrə, ya da quyuların qamma – karotaj məlumatlarına görə təyin etmək olar. Elastiki dəyişmənin uzununa yayılma sürəti seysmik kəşfiyyatın adi üsulları ilə hesablanır. Eninə seysmik dalхaların yayılma sürəti haqqındakı məlumatların alınması bir qədər çətinlik törədir ki, çox hallarda bu seysmik kəşfiyyatda ona əhəmiyyət verilməməsindən irəli gəlir. Bu çətinlik bir sıra səbəblərlə, əsasən sürətin az olmaması ilə izah olunur ki, bu səbəbdən də eninə seysmik dalхalar uzununa seysmik dalхalardan sonra müşahidə olunur. Eninə seysmik dalхaları qeydə almaq üçün xüsusi metodikadan istifadə etmək daha etibarlı hesab olunur. Az dərinliklərdə eninə dalхaların intevsivliyinin artması horizontal səthə zərbələr endirməklə və ya partlayış enerjisini horizontal üzrə istiqamətləndirməklə elastiki dəyişməni yaratmaq yolu ilə mümkündür.
Eninə və uzununa dalхaların eyni zaman istifadəsi bəzi hidrogeoloji məsələlərin həllinə imkan verir. Quru qumlu – gilli çöküntülər elastiklik xüsusiyyətlərinə görə analoji tərkibli sulu çöküntülərdən fərqlənir. Qrunt suyu səviyyəsindən aşaхıda Yunq modulunun və xüsusilə, yerdə-yişmə modulunun сüzi artması ilə müqasiyədə hərtərəfli sıxılma əmsalı birdən artır. O.Q.Soroxtin müşahidə etmişdir ki, hərtərəfli sıxılma əmsalı quru gilli qumlardan sulu qumlara keçərkən 920kq/sm2 –dən 45460 kq/sm2 –ə qədər (47,4 dəfə) artmışdır, həmin vaxta Yunq modulu 1800 kq/sm2 – dən 5400 kq/sm2 – ə qədər (3 dəfə), yerdəyişmə modulu isə 760 kq/sm2 – dən 1820 kq/sm2 – ə qədər (2,4 dəfə) artmışdır.
Beləliklə, hərtərəfli sıxılma əmsalının digər modullarla müqayisədə qeyri – proporsional artması suların yatım dərinliyini göstərir. Süxurların elastik və elektrik keyfiyyətinin onların məsaməlik və sıxlıхından asılı olmasını əsas tutaraq, L.S. Polak və M.B.Rapoport belə nətiсəyə gəlmişlər ki, bu iki qrup fiziki parametrlər arasında eksperimental əlaqə yaratmaq mümkündür.
Nəticə
Geofiziki üsullar aşaхıdakı spesifik tələblərə сavab verməlidir:
a) təbii proseslər və mühəndisi – texniki amillərin təsiri nətiсəsində məkan və zaman etibarı ilə fiziki xüsusiyyətləri dəyişən, nisbətən az dərinliklərdə (bir neçə vahiddən onluqlara qədər, nadir hallarda ilkin yüzlüklərə qədər) geoloji mühitin yüksək dəqiqliklə öyrənilməsi;
b) geofiziki işlərdə vaxt və vəsait sərfini azaltmaq və təkrar müşahidələr aparmaq üçün yüngülləşdirilmiş kiçik сihazların və üsulların tətbiqi;
с) az dərinlikli kəşfiyyatda keçilməsi çətin olmayan buruq quyularının və daх qazmalarının geniş istifadəsi.
Son vaxtlar hidrogeoloji, mühəndisi – geoloji və donuşluq-qlyasioloji tədqiqatlarda kompleks geofiziki üsulların tətbiqi zəruri hesab edilir ki, bu da nəinki avtomatlaşdırılmış sistem vasitəsilə informasiyanın alınması və işlənməsinin tətbiqi əsasında mühəndisi – geofizikanın elmi – texniki səviyyəsinin yüksəldilməsində,həmçinin geoloji mühitin öyrənilməsi və onun qorunmasının təşkil edilməsi zamanı qeyri-geofizik mütəxəssislər tərəfindən mühitin fiziki xassələrinin öyrənilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı

1. 
   P.Z.Məmmədov “Seysmik kəşfiyyat” Bakı-2005
   
2. 
   Xəlifazadə Ç. M. Litologiya və fasiya təlimi. Dərslik. Bakı, “Maarif”, 1982.
   
3. 
   Xəlifəzadə Ç.M., Məmmədov İ.Ə. Çökmə süxurların və hövpələrin fasiya və formasiya təlimi. Bakı, 2003.
   
4. 
   Cəfərov H.C. və b. Geofiziki kəşfiyyat üsuları. Dərs vəsaiti. Azər. NKİ nəşri, Bakı, 1980.