Мустягил тящсил сийасяти

təbiətə insani münasibətdir».² Bu fikri dəqiqləşdirərək demək olar ki, mə­dəniyyət insanın özünü təbiətdən ayrırmasından və ya təbiətə vasitəli münasibətindən başlanır. Bilavasitə əldə, əlin hə­rə­kət­lərində maddilə­şən şüur zaman keçdikcə, fəaliyyət coxpilləli qu­ru­luş kəsb etdikcə, va­sitələndirici mərhələlərdə maddiləşməyə baş­la­mışdır. Bu vasitə isə məhz texnikadır. Deməli, texnika tarixən elm­dən əvvəldir və sivi­lizasiyanın təməli məhz texnika ilə qo­yul­muş­dur.

Maraqlıdır ki, mədəniyyətin, sivilizasiyanın mənşəyini əmək alət­ləri, texnika ilə bağlamaq yalnız müasir nəzəri təhlilin gəldiyi qənaət deyil. Qədim adamlar özləri də texnikanın onların həya­tın­da oynadığı mühüm dəyişdirici rolu görmüş, özlərini vəhşilərdən yal­nız texnikaya malik olmaqla üstün tutmuşlar. Məsələn, b.e.ə. III minilliyə aid olan "Enki və kainat"³ adlı şumer poemasında «allah Enki əsas eti­barilə toxanı, kərpic ücün formanı – qəlibi ixtira edən, evləri, pə­yəni, arxacı tikən və cütcü kimi, bir sözlə şumer dünyasını ibtidai icma dün­yasından fərqləndirən "texniki" nailiyyətlərin yaradıcısı kimi göstəril­mişdir».⁴ Lakin şübhəsiz ki, qədim adamların özləri haqdakı fikirləri yalnız tarixi məlumat mənbəyi kimi əhəmiyyətlidir, nəzəri təhlil ba­xımından isə mötəbər mənbə sayıla bilməz. Kecmişin məlu­matları müasir məntiqin im­kanları mövqeyindən təhlil edilməlidir.

Tarixi keçmiş müasir intellektual səviyyədən təhlil olunarkən gö­rünür ki, doğrudan da, texnika insanla təbiət arasında qarşılıqlı mü­nasibəti (məhz qarşılıqlı münasibəti, çünki texnika həm də təbiətin insana təsirinə, başqa sözlə insanın təbiətdən informasiya al­masına xidmət edir; məsələn, gözlük, mikroskop, teleskop, loka­tor, rentgen qur­ğusu və s.) vasitələndirməklə yanaşı, nitqlə birlikdə həm də bilik­lərin maddiləşməsi və ötürülməsinə xidmət etmişdir. Biliklər çox vaxt sözlə ifadə edilməkdən daha çox əməli şəkildə nü­ma­yiş etdirilirdi. An­layışlar hələ kifayət qədər təkmilləş­mə­di­yin­dən, əməli biliklər isə fəa­liyyətdən tam ayrılmadığından ilk dövr­lər­də biliyin başqalarına əyani nümunə ilə ötürülməsi sözlə ötürül­mə­sindən asan idi. Söz daha çox dərəcədə koqnitiv biliklərin ifa­də­si ücün zəruri idi. Ona görə texni­kanın inkişafı ilə müqayisədə məhz elmin inkişafında sözün, dilin rolu böyük olmuşdur.

Texnika primitiv şəkildə də olsa, ilk insan qruplaşmaları za­ma­nından, birinin düzəltdiyi əmək vasitələrindən, digərlərinin də is­ti­fa­də etdiyi vaxtdan meydana gəlmişdir. Belə vasitələrin dü­zəl­dil­məsi də mü­əy­yən zəruri ictimai tələbin ödənilməsi – minimal sər­vət bollu­ğunun yaranması halında mümkün olmuşdur. S.Lilli ya­zır: «Yalnız öz əkin işlərinin öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gələn bəzi adamlar və ailələr əmək alətləri düzəltmək üçün sərbəst vaxt əldə edir və ya məhsulun artıq hissəsini verib sənətkarlardan müa­sir əmək alətləri alırdılar»¹. İnsanlarda şüurluluq və ictimailəşmənin zəif inkişaf etdiyi dövrlərdə – sabahkı həyata inam hissinin azlığı şəraitində əsas məq­­səd gündəlik yem tədarükü görməkdən, öz başına çarə qıl­maq­dan ibarət olub. Ona görə də, yalnız öz maddi ehtiyacını kifa­yət qədər ödəmiş olan adamlar başqa işlə məşğul olmaq üçün sər­bəst vaxt əldə edə bilərdi... Belə bir dövrdə elm və texnikanı so­sial sis­tem kimi qəbul etmək mümkün­dür­mü? Əsla yox. Əvvəla, ona gö­rə ki, həmin dövrdə spesifik əmək böl­güsü yox idi; yəni tex­ni­ki va­sitələrinin hazırlanması ilə məşğul olan adamlar hələ əkin­çi­lik­dən tamamilə ayrıla bilməzdilər, zira bu halda onların şəxsi həyatı şüb­hə altına düşə bilərdi. İkincisi, müxtəlif ərazi­lərdəki insan qrup­la­rı arasında əlaqələrin zəif olması nəticəsində bir yerdə istifadə olunan texniki vasitələr başqa yerlərə ötürülə bilmirdi və s. Bü­töv­lük­də cəmiyyət miqyasına uyğun gələn, daxili tamlığa ma­lik olan vahid texnika sistemi hələ formalaşmamışdı. Texnikanın is­tehsal prosesinin ayrılmaz tərkib hissəsi və özünəməxsus daxili tam­lığa malik olan bir tərəf kimi formalaşması yalnız kapitalizmin inki­şafı sayəsində mümkün olmuşdur və eyni zamanda bu inkişafın özünə böyük təkan vermişdir.

Elmin bir sosial sistem kimi formalaşması da məhz bu dövrə tə­sadüf edir. Nə zaman ki, informasiyanın ötürülməsi vasitələrinin inki­şaf səviyyəsi elmi nailiyyətlərin bütün cəmiyyət miqyasında ya­yıl­ma­sına imkan vermişdir, nə zaman ki, elmi yaradıcılıqla isteh­sa­lın qoy­duğu tələblər arasında müntəzəm qarşılıqlı əlaqə ya­ran­mış­dır, o vaxt­dan başlayaraq elm də qlobal miqyas kəsb etmiş, bir so­sial sistem ki­mi formalaşmışdır.

 Àíëàéûøëàðäàí, äàùà äîüðóñó, ñþçëÿðäÿí (÷öíêè ñþçëÿð, ùÿì äÿ ìÿ­æà­çè, ðÿìçè ìÿíàëàðäà èøëÿíÿ áèëèð) èñòèôàäÿ åäÿðÿê éåíèäÿí ùèññè îáðàç­ëàð éà­ðàòìàã âÿ èíñàíû äöøöíäöðìÿêëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ òÿñèðëÿíäèðìÿê õöñóñè éà­ðàäûæûëûã ñàùÿñè îëàí áÿäèè ÿäÿáèééàòûí ôóíêñèéàñûäûр.

1 К.Маркс. Капитал. 1-жи жилд, Азярняшр, 1969, сящ. 375

1 Анчишкин А.И. Наука – Техника – Экономика. М., 1986, стр. 165

1 Дж. Бернал. Наука в истории общества. М., 1956, стр. 61-62.

2 В.М.Межуев. Культура в истории. М., 1977, стр. 107.

3Бах: С.Н. Крамер. История начинается в Шумере. М., 1965, стр. 116 -дан сонра.

4 И.П. Вейнберг. Человек в культуре древнего Ближнего Востока. М., 1986, стр. 23-24.

1 С.Лилли. Люди, машины и история. М., 1970, стр. 21.