Nisa Surəsi 77-80

"İçlərindən inkar edənlərə də acı/ağrılı bir əzab hazırladıq." Bu ifadə,

"təmiz şeyləri onlara qadağan etdik." ifadəsinə bağışlanılmışdır. Buna

görə, Yəhudilər işlədikləri zülmlərdən ötəri, uca Allahdan iki

cəzanı birdən həkk etmişlər: Biri daha ümumi olan dünyəvi cəza,

yəni təmiz şeylərin haram qılınması; digəri də daha xüsusi və yalnız

kafirlərə istiqamətli olan əzab verici ührəvi əzabdır.

"Lakin içlərindən elmdə dərinləşənlər və möminlər... sənə endirilənə

və səndən əvvəl endirilənə inanarlar." Ehlikitabın ümumisindən bir istisnadır

bu. Əvvəlki mənfi xüsusiyyətli qrupun yerinə, müsbət qrupun

varlığına diqqət çəkmə məqsədli bir ifadədir. "er-Rasihun=

dərinləşənlər" və ona ətf edilən ifadə [elmu'minun=

möminlər] müpteda, "yu'minun=inanırlar" də xəbərdir.

"Minhum=içlerinden" ifadəsi "elmdə dərinləşənlər"lə elin idilidir. Ifadenin

orijinalındakı "min" ədatı isə tabıq yəni qisim, parça və bəzilik

ifadə edər.

Bura açıqdır ki, "möminlər" sözü "içlərindən" sözüylə

elin idili olmaq baxımından "elmdə dərinləşənlər" sözüylə ortaq

bir məna ifadə etməkdədir.

Buna görə belə bir məna əldə ediyo-

Nisa Surəsi 153-169 ....................................................... 239

ruz: "Lakin Ehlikitapdan elmdə dərinləşmiş olanlar və [yenə

Ehlikitapdan] gerçək möminlər, sənə və səndən əvvəl endirilən kitablara

inanarlar." Aşağıdakı səbəbləndirmə cümləsi də bu mənas(n)ı

dəstəklər mahiyyətdədir:

"Çünki biz Nuha və ondan sonra gələn peyğəmbərlərə

vahyettigimiz kimi, sənə də vəhy etdik." Çünki bir az sonra açıqlayacağımız

kimi, ayənin zahiri bunu ifadə edir: Onlar sənə inanırlar.

Çünki sənin peyğəmbərliyini və sənə lütf etdiyimiz vəhyin, əvvəlki

zamanlarda gəlib keçən Allahın peyğəmbərlərinə yəni, Hz.

Nuha və ondan sonra gələn peyğəmbərlərə, İbrahim soyundan gələn

peyğəmbərlərə, Yaqub soyundan gələn peyğəmbərlərə və sənə,

arada bir fərq güdmədən adlarını zikr etmədiyimiz digər

peyğəmbərlərə gələn vəhyə bənzədiyini görürlər.

Görüldüyü kimi bu məna, "Ataları uyarılmadıgından qafil

qalmış bir cəmiyyəti xəbərdar etməyin üçün..." (Yasin, 6) şəklində xarakterizə etdiyi

Ərəb mənşəli möminlərdən çox Ehlikitap mənşəli möminlərə daha

uyğun bir xarakterizə etmədiyər.

"namazı edənlər" ifadəsi, "elmdə dərinləşənlər" sözünə

ətf edilmişdir və orijinalı, tərif xüsusiyyətli olması baxımından

mansuptur. "və zəkatı verənlər" ifadəsi də eyni yerə ətf edilmişdir.

"Allaha və axirət gününə inananlar..." ifadəsi müpteda, "İşdə onlara

böyük bir mükafat verecegiz." ifadəsi də xəbəridir. Əgər

"namazı edənlər" ifadəsinin orijinalı, Ibni Məsudun müqəddəs kitabından

nəql edildiyi kimi "merfu" olsaydı, bu ifadə və buna ətf edilən ifadə

["zəkatı verənlər"] müpteda, "ulai-ke=işte onlar" ifadəsi də xəbəri

olardı.

Mecma-ul Bəyan adlı təfsirdə belə deyilir: "Mukimin'es-salah

=namazı edənlər" sözünün nasb oxunması ilə əlaqədar olaraq fərqli

görüşlər irəli sürülmüşdür. Sibeveyh və Basra zəifçiləri, sözün

tərifləmə məqsədli mansup olduğunu söyləmişlər. Onlara görə də ifadənin

təqdiri; 'Namaz qılanları nəzərdə tuturam.' şəklindədir. Demişlər

ki: 'Merertu bi-Zeyd'ini-l kerim=cömert olan Zeydə uğradım.'

dediyin zaman, məqsədin comərd bir Zeydi, comərd olmayan bir

240 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Zeyddən ayırmaqsa, sözü mecrur [yəni, 'merertu bi-Zeyd'ini-l

kərimi' şəklində] oxumağın lazımdır. Amma tərifləməyi nəzərdə tutursansa, o

zaman diləsən sözü mansup oxuya bilərsən və 'merertu bi-

Zeydini-l kerim-e=cömert olan Zeydə uğradım' dərsin/deyərsən. Bunu deyərkən

də sanki "Comərd olanı xatırlayıram" demiş kimi olarsan. Diləsən

merfu oxucusan və 'merertu bi Zey-d'ini-l kerim-u=cömerttir.' dərsin/deyərsən.

Bu vəziyyətdə 'hüve=o' əvəzliyi təqdirdə tutularaq belə bir məna əldə

edilər: O comərddir."

"Kesai isə, 'mukimine' sözünün mecrur olduğunu söyləmişdir.

Ona görə ifadə, 'bimə unzile ileyke=sana endirilənə' ifadəsinin

başındakı 'ma' ədatına ətf edilmişdir. Yəni, və namazı edənlərə..."

"Bəziləri də demişlər ki: Ifade, 'minhum=içlerinden' sözünün

orijinalının sonundakı 'ha' və 'mim' hərflərinə ətf edilmişdir.

Bu təqdirdə belə bir məna əldə edirik: 'Lakin içlərindən və

namaz qılanlardan elmdə dərinləşmiş olanlar.' Bəziləri də sözün

'kablike=senden əvvəl' ifadəsinin sonundakı 'qaf' hərfinə ətf edildiyini

irəli sürmüşdür. Buna görə, 'səndən və namaz qılanlardan

əvvəl endirilənə' şəklində bir məna əldə edilər."

"Bəzilərinə görə də, 'sənə' ifadəsinin orijinalı olan 'ileyke' sözünün

sonundakı 'qaf' hərfinə və ya 'səndən əvvəl' sözünün

orijinalı olan 'kablike' sözünün sonundakı 'qaf' hərfinə ətf edilmişdir.

Təqdim etdiyimiz bu son görüşlər, yalnız Basra zəif alimləri

tərəfindən doğru qəbul edilən görüşlər. Çünki onlara görə, cer

hərfi təkrar edilmədikcə zahir ad mecrur əvəzliyə atfedilemez."

"Ürvenin Aişədən köçürdüyü rəvayətə gəlincə, Ürve belə deyir:

Aişəyə, 'vəl mukimin-es salah' [Nisa, 162], 'ves-sabiun' [Maidə, 69] və

"en həzzəni" [Taha, 63] sözlərini soruşdum. [Çünki Ərəb ədəbiyyatına

görə, vəziyyətləri baxımından bu sözlərin 'mukimun-es salah, vessabiine

və en hazeyni' şəklində oxunmaları lazım idi.] Mənə dedi

ki: 'Ey bacımın oğulu! Bu, kitabı yazarkən səhv edən katiblərin

işidir.' Bəzilərindən də belə rəvayət edilmişdir: 'Allahın kitabında

bəzi yazım səhvləri vardır. Ərəblər dilləriylə bunları düzəldəcəklər.'

Bəziləri də demişlər ki: 'Ibni Məsudun Müqəddəs kitabında

Nisa Surəsi 153-169 .................................................... 241

'vəl-mukimun-es salah' şəklində yazılmışdır.' Ancaq bunlar diqqətə

dəyər rəvayətlər deyil. Əgər elə olsaydı, səhabələrin bu sözü

səhv bir şəkildə insanlara öyrətmələri düşünülə bilməzdi. Çünki onlar,

Quranı doğrudan Rəsulullahdan (s. a. a) öyrənən qabaqcıllar idi.

(Mecma-ul Bəyan təfsirindən al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.)

Yekunlaşdıracaq olsaq; "Lakin içlərində elmdə dərinləşənlər..."

Ehlikitap hissəsindən bir istisnadır və bu, Peyğəmbərimizdən

(s. a. a) göydən bir kitab endirməsini istəmiş olmalarının tələb etdiyi

bir şərhdir. Daha əvvəl də vurğuladığımız kimi, belə bir istəkdə

ol/tapılmış olmaları, Peyğəmbərimizə (s. a. a) enən və daha əvvəl Allah

tərəfindən nəbilərə və rəsullara göndərilmiş olan kitabları təsdiq

edən Kitab (Quran) və hikmətin gəlişini, haqq çağırışını qəbul

etmələri üçün kafi görmədiklərinin ifadəsidir. Halbuki Hz. Peyğəmbər

(s. a. a) özündən əvvəlki peyğəmbərlərin onlara gətirdiyinin

bənzəri bir kitab gətirmişdir. Əvvəlki peyğəmbərlərdən fərqli bir

tərzdə aralarında yaşayıb əlaqə yaratmış deyil.

Uca Allah bu mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Də ki: Mən

peyğəmbərlərin ilki degilim." (Əhqaf, 9) "Biz, səndən əvvəl də, özlərinə

vahyettigimiz adamlardan başqasını elçi olaraq göndərmədik.

Eger bilmirsinizsə zikr əhlinə problem/sualın. Biz onları yemək

yeməz bir (cansız) etmədik. Onlar, ölümsüz də degillerdir...

And olsun sizə, içində şanınız (şərəfiniz) olan bir kitab endirdik.

Hələ akletmiyorsunuzmu?" (Ənbiya, 7- 10)

Uca Allah, ayələrin bir hissəsində qısaca bu mesajı verir:

Bu Ehlikitapdan olub da belə bir istəkdə ol/tapılanların [Peyğəmbərin,

özlərinə göydən bir kitab endirməsini istəyənlərin] haqqa

təbii/tabe olmaq, haqq üzrə stabillik göstərmək, qərarlı olmaq və haqq əsaslı

bir görüşə sahib olmaq kimi bir xarakterləri yoxdur. Onlar nə qədər

açıq-aşkar ayəyə qarşı haqsızca davrandılar, zülmə sapdılar. Nə qədər haqq

iddiadan üz çevirdilər, qarşısında set meydana gətirdilər. Ancaq içlərindən

elmdə dərinləşmiş olanlar, məlumatlarına bağlı qaldıqları və mənimsədikləri

haqqdan uzaqlaşmadıqları üçün, eyni şəkildə içlərindəki gerçək

möminlər də, haradan və kimdən gəlirsə gəlsin haqqa təbii/tabe

242 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

olma xarakterinə sahib olduqları üçün, sənə və səndən əvvəl endirilənlərə

inanarlar. Çünki sənə enən vəhyin, səndən əvvəl Nuh və ondan

sonrakı digər peyğəmbərlərə enən vəhyin eynisi olduğunu görürlər.

İndiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən sırasıyla bu xüsuslar

ortaya çıxır:

1- Ehlikitapdan Peyğəmbərimizə (s. a. a) təbii/tabe olanların, elmdə

dərinləşənlər olaraq vasfedilişlerinin mahiyyəti... Çünki əvvəlki ayələrdə,

onların bildikləri şeylərdə dərinləşmədiklərindən, ən qəti

andlaşmalarla əhdləri alınmış olsa belə, haqq üzrə sabitlikli bir

tutum sərgiləmədiklərindən, Allahın ayələrinə inanmadıqlarından,

özlərinə açıq-aşkar ayələr gəlmiş olmasına baxmayaraq Allahın

ayələrindən üz çevirmələrindən və bunlara qarşı maneə meydana gətirdiklərindən

danışılır. Bu səbəbdən, uca Allahın bu ayədə istisna

etdikləri, elmdə dərinləşmiş olanlar və ya gerçək möminlərdir.

2- "Sənə endirilənə və səndən əvvəl endirilənə inanarlar." ayəsində

daha əvvəl endirilən kitabların Quranla birlikdə zikrediliş səbəbi.

Çünki ayələrin axışı, vəhy alan/sahə peyğəmbərlərlə kitablar arasında

fərq olmadığını vurğulama məqsədinə istiqamətlidir.

3- Bu ayədən sonra gələn, "(Çünki) biz Nuha və ondan sonra

gələn peyğəmbərlərə vahyettigimiz kimi sənə də vəhy etdik." ayəsinin,

Ehlikitabın bütünündən istisna tutulanların imanlarını səbəbləndirər

mahiyyətdə olması. "(Çünki) biz Nuha və ondan sonra gələn peyğəmbərlərə

vəhy etdiyimiz kimi, sənə də vəhy etdik." Bu ifadə, az əvvəl də vurğuladığımız

kimi, "sənə endirilənə və səndən əvvəl endirilənə inanarlar."

ifadəsinin səbəbli şərhi xüsusiyyətindədir. -Hərçənd Allah doğrusunu

hər kəsdən daha yaxşı bilər; amma- mənanın özü budur: Onlar sənə

endirilənə inanırlar; çünki biz, sənə əvvəlki peyğəmbərlərin heç birində

bərabər/yoldaşına rast gəlinməyən, törədi, özünə xas, dəyişik bir şey

vermədik. Əksinə, vəhy hadisəs(n)i eyni üsulla eyni tərzdə sürüyür və

arada heç bir ixtilaf, heç bir fərqlilik yoxdur.

Biz sənə, Nuha və ondan sonrakı peyğəmbərlərə vəhy etdiyimiz

Nisa Surəsi 153-169 ............................................. 243

kimi vəhy etdik. Nuh, bir kitab və bir şəriət gətirən ilk peyğəmbərdir.

Biz, Ibrahimə və ondan sonra soyundan gələn başqa peyğəmbərlərə

də vəhy etdik. Onlar [Ehlikitapdan elmdə dərinləşənlər] bu

peyğəmbərləri, göndərilişlərinin xüsusiyyətini və dəvətlərinin mahiyyətini

bilirlər. Bu peyğəmbərlərdən kimisinə kitab verilmişdir. Davud

kimi... Ona nəbəvi bir vəhy olan Zəbur verilmişdir. Yenə Musaya nəbəvi

bir vəhy olaraq ilahi danışmağa həmsöhbət meydana gəl bəxş edilmişdir.

Bunların arasında, Ismail, Ishak və Yaqub kimiləri də bir kitabla

birlikdə göndərilməmişlər isə də ilahi vəhyə həmsöhbət olmuşlar

və nəbəvi bir vəhy üzrə [yəni, kitab sahibi olan peyğəmbərlərin

xəbər verməsiylə] göndərilmişlər.

Bütününün ortaq xüsusiyyəti, Allahın savabını müjdələyən və ONun

əzabıyla qorxudan elçilər olmalarıdır. Uca Allah, onları insanlara

hüccet (dəlil və dəlil) tamamlansın deyə göndərmişdir. Ki onlara

dünya və axirət baxımından faydalarına olan şeylərlə zərərlərinə olan

şeyləri açıqlasınlar. Ta ki peyğəmbərlərdən sonra, insanların Allah-

'a qarşı irəli müddət biləcəkləri bir bəhanələri olmasın və özlərini

müdafiə edəcək bir dəlilləri qalmasın.

"nəvələrə" Daha əvvəl, "Yaqub və nəvələrə" (Al/götürü Imran, 84) ayəsini

araşdırarkən, ayənin orijinalındakı "esbat" sözünün Yaqub

(ə.s) soyundan gələn peyğəmbərlər və ya Israiloğulları boyları olduqlarını

ifadə etmişdik.

"Davuda da Zəburu verdik." Bir görüşə görə "Zəbur", mektup=

yazılmış deməkdir. Çünki Ərəblər "yazdı" mənasında "zebere"

hərəkətini istifadə edərlər. Bu səbəbdən "Zəbur" sözü, "mezbur=yazılmış"

deməkdir.

"(Onları) elçilər, müjdələyicilər və xəbərdarlıqçılar olaraq göndərdik." Bu

üç söz, cümlə içində hal mövqesindədirlər. Ya da birinci

(rusulan) hal, digər ikisi də onun sifətləridir. [Yəni, onları müjdələyici

və xəbərdarlıqçı elçilər olaraq göndərdik.] Daha əvvəl elçilərin göndərilişlərinin

və Allahın insanlara qarşı hüccetin və dəlilin tamamlanmasının

ifadə etdiyi mənas(n)ı irdələmişdik. Təfsirimizin ikinci dərisində,

"Insanlar bir tək ümmət idi." (Bəqərə, 213) ayəsini təfsir edər-

244 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ken də ağılın, peyğəmbərlər vasitəsilə göndərilən ilahi şəriətlər

olmadan tək başına kafi ola bilməyəcəyini vurğulamışdıq.

"Allah üstün və güclüdür, hikmət sahibidir." Mütləq üstünlük və

mütləq hikmət sahibi olma xüsusiyyəti ONA aid olduğuna görə, hər hansı

bir kimsənin bir dəlil irəli sürərək ONU alt etməsi qeyri-mümkündür.

Əksinə nəticəyə çatdırıcı və qarşı qoyula bilməz üstün dəlil və dəlil

ONundur. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Də

ki, üstün dəlil Allahındır." (Ən'am, 149)

"Lakin Allah, sənə endirdiyinə şahidlik edər; onu öz məlumatıyla endirmişdir.

Mələklər də (buna) şahidlik edərlər." Peyğəmbər əfəndimizdən

(s. a. a) göydən üzərlərinə bir kitab endirməsini istəmələriylə əlaqədar

rədd cavabından edilən munkatı yəni bütündən qopuq istisnanın

mənas(n)ı çərçivəsindəki səhv bir qəbul etməyi rədd etməyə istiqamətli bir

digər şərhdir bu. Çünki uca Allah, onların istəklərinə rədd cavabı

verərkən, "Musadan bundan daha büyügünü istəmişlər idi."

buyurur. Bunun qaçınılmaz bir gərəyi də istəklərinin geri çevrildiyidir.

Çünki Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) Rəbbindən gətirdiyi vəhy,

növ olaraq digər peyğəmbərlərin gətirdikləri vəhydən fərqli deyil.

Bu səbəbdən əvvəlki peyğəmbərlərin gətirdiklərinə inandığını

söyləyən bir kimsənin, onun tərəfindən təqdim edilən vəhyə də inanması

lazımdır.

Sonra bunun yanında, bir dəfə daha mövzuya açıqlıq gətirilir və

uca Allahın Peyğəmbərinə endirdiyinə şahidlik etdiyi, mələklərin

də şahidlik etdikləri ifadə edilir. Və şahid olaraq Allah yetər.

Uca Allahın şahidliyinin məzmunu, "öz məlumatıyla endirmiş" ifadəsindən

ibarətdir. Çünki söz mövzusu iddiada sırf endirilmiş olması

(nüzul) kafi olmaz. Çünki şeytanların vəhyləriylə enənlər də bir

növ nüzuldur. Şeytanın ilahi hidayəti ifsat etməsi, Allahın haqq yolunun

yerinə batil bir yol qoyması ya da haqq vəhyə batil bir şeylər

soxuşdurması, beləcə zehinləri bulandırması da bir növ indiriliştir.

Necə ki uca Allah mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurmuşdur: "O

qeybi biləndir. Öz qeybinə (görülməz məlumatına) kimsəni muttali

etməz. Ancaq peyğəmbərlərindən razı oldugu bunun xaricindədir.

Nisa Surəsi 153-169 .................................................. 245

Çünki O, bunun qarşısından və ardından gözçülər salar. Ki beləcə

onların (peyğəmbərlərin), Rəblərinin göndərdiklərini haqqıyla

teblig etdiklərini bilsin. Allah, onlarda olan hər şeyi (məlumatıyla)

əhatə etmişdir və hər şeyi bir-bir saymışdır." (Cin, 26-28) "Dogrusu şeytanlar...

dostlarına vahyederler (pıçıldayarlar)." (Ən'am, 121)

Qısacası, nüzula (indirilişe) və ya inzale (endirməyə) istiqamətli bir

şahidlik, iddianı bağlılıqdan, mübhəmlikdən qurtara bilməz. Ancaq ifadənin

"öz məlumatıyla" sözüylə qeydli qılınması, məqsədi

tamamilə ortaya qoymaqdadır. Bundan bunu anlayırıq: Uca Allah,

elçisinə vəhyi endirərkən, ona nə endirdiyini bilir, onu əhatə edir və

onu şeytanların tələlərinə qarşı qoruyur.

Yuxarıda işarə etdiyimiz kimi, şahidlik vəhyin endirilməsiylə əlaqədardır.

Vəhysə, ancaq mələklər vasitəsilə endirilməkdədir. Necə ki

Allah buna bu ifadələrlə işarə etmişdir: "Də ki: Cəbrayıla kim düşmən

olsa, (bilsin ki) Quranı sənin ürəyinə... o endirmişdir." (Bəqərə,

97) Ayrıca uca Allah, bu ilahi ikrama məzhər olmuş mələyi

təriflərkən belə buyurur: "O Quran) degerli bir elçinin (Cəbrayılın)

getirdigi sözdür. O (elçi) güclüdür. Ərşin sahibi (Allah) qatında

ucadır. Orada özünə itaət edilən, güvəniləndir." (Təkvir, 19-

21) Bu da göstərir ki, Cəbrayılın əmri altında başqa mələklər də

vardır. Bunlara da bu ayədə işarə edilir: "Xeyr, o bir ögüttür.

Diləyən onu düşünüb ögüt al/götürər. O (ögüt) degerli, ucaldılmış, tərtəmiz

səhifələr içindədir. Degerli, yaxşı yazıçıların əllərindədir." (Əbəsə,

11-16)

Qısacası, mələklər də vəhyin indirilişinde vasitəs(n)i olduqları üçün,

uca Allah şahidlikdə ol/tapıldığı kimi, onlar da şahidlikdə ol/tapılırlar.

Əslində şahid olaraq Allah kifayətdir.

Uca Allahın şahidliyinin dəlili, müxtəlif surələrdə endirmiş olduğu

bu meydan oxuma ayələridir: "Də ki: And olsun eger insanlar

və cinlər bu Quranın bir bənzərini gətirmək üzrə toplansalar və

bir-birlərinə arxa olub kömək etsələr, yenə onun bənzərini gətirə bilməzlər."

(Isra, 88) "Bibi/hələ Quran (ayələri) üzərində dayanıb

düşünmürlərmi? Eger o, Allahdan başqası tərəfindən gəlmiş

246 ...........................................əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

olsaydı, onda bir-birini tutmaz bir çox şeylər tapardılar." (Nisa, 82)

"Haydı onun bənzəri bir surə gətirin və Allahdan başqa çagırabildiklerinizi

də çagırın." (Yunus, 38)

"İnkar edən və Allahın yolundan saxlayanlar, şübhəsiz uzaq (tünd)

bir pozğunluğa düşmüşlər." Uca Allah, peyğəmbərlərin peyğəmbərliyinin

və qatından enən kitabın şəxsində konkretləşən qəti dəlildən

danışıb onun əvvəlki peyğəmbərlərə enən vəhylə eyni növdən

olduğunu, buna Allahın və mələklərin şahidliyinin yoldaşlıq etdiyini ifadə edərək

Allahın şahidliyinin kafi olduğunu vurğuladıqdan sonra,

Ehlikitapdan bunu inkar edən və üz çevirən kimsənin kim olsa

olsun, pozğunluğu qazanmış olduğunu təsdiqləyir.

Bu ayədə, Allah tərəfindən indirilişinden danışılan kitabın yerinə

"Allah yolunda" ifadəsi gətirilir və "Allah yolundan üz çevirənlər"

ifadəsi istifadə edilir. Burada dəqiq bir icaz (qısaltma) sənətinə

baş vuru-luyor. Sanki deyilmək istənən budur: Inkar edənlər

və bu kitabla onu əhatə edən vəhydən üz çevirənlər, şübhəsiz kafir

və Allahın yolundan üz çevirmiş olarlar. Inkar edənlər və Allahın

yolundan üz çevirənlər də...