Nitq məDƏNİYYƏTİNİn təDQİQİ, İNKİŞafi və

Ekran nitqi. Buna telenitq də deyilir. Ekran nitqi kütləvi informasiya vasitələrindən ən dəyərlisidir. Bu nitq həm yazılı, həm də şifahi nitqin xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir. Telenитг monoloji və dialoji formalarda olur. Telenitqdə məzmun, hərəki təsvir və səs ifadəsi ilə dinləyiciyə çatdırılır. Televiziya verilişləri zamanı bəzən təsvir, bəzən də sözün rolu ön plana çəkilir. Şübhəsiz ki, hər bir halda sözün, nitqin publisistik funksiyası daha geniş olur.

Çoxmilyonlu auditoriya üçün səsləndirilən bu nitqdə ədəbi dilin normalarına ciddi bir şəkildə riayət olunur. Danışan fikrini çatdırmaq üçün münasib formalaр tapmağa, dilin sinonimik vasitələrindən yerli-yerinda istifadə etməyə, cümlələri düzgün qurmağa çalışır. Burada orfoepik normaları, ədəbi tələffüz qaydalarını gözləmək daha vacib sayılır. Teleekran ədəbi dilin, xüsusilə orfoepik tələffüzün təbliğatçısı, yayıcısı, tənzimləyicisi olduğundan bu verilişlərdə həmiн qaydalara xüsusi qayğı və tələbkarlıqla yanaşılır, əməl edilir və tələb olunur ki, danışanın nitqi diksiya baxımından aydın olsun, səslər öz məxrəcində deyilsin. Hər bir söz, söz qrupu ədəbi tələffüz qaydalarına uyğun, aydın, emosional və təsirli bir şəkildə tələffüz edilsin.

Ədəbi tələffüz təkcə səs və sözlərin düzgün deyiliş qaydalarından ibarət deyildir. Vurğu, ritm, tembr, pauza kimi ünsürlər də bu anlayışa daxildir. Bu mənalı səslənmə vasitələrindən düzgün istifadə telenitqin gözəlliyi, təsir effekti baxımından olduqca əhəmiyyətlidir.

Məktəblilərimizdə teleekranda səsləndirilən nitqdən, aktyor və ya diktor oxusundan xarakter parçaları lentə köçürülərək nitq inkişafı məqsədilə aparılan məşğələlərdə nümunəvi səsli vəsait kimi istifadə olunur. Həmin məşğələlərdə səsli nitq nümunələri təhlil edilir, onların ədəbi dil, о cümlədən orfoepik tələffüz, intonasiya normalaрыnın gözlənilməsi baxımından məziyyəti göstərilir. Belə vəsaitlər üzrя aparılan iş məktəblərimizdə ədəbi dilimizin öyrənilməsinə əhəmiyyətli bir dərəcədə kömək edir.

Çox təəssüf ki, teleekranlarda (xüsusən özəl kanallarda) çıxış edənlərin nitqində ədəbi dildən, onun normalarından uzaqlaşma halları da müşahidə edilir. Bu daha çox ədəbi tələffüz normalaрынын pozulmasında özünü göstərir. Danışanlaрын nitqində yerli şivəyə xas olan qüsurlara (məsələn: qabul, münasibat, aвam, məhşur, həmmişə, sanaye, təyyin, məsəlçin, belənçik, nərazılıq, gorə və s.) yol verilir. Belə qüsurların bir qismi söz vurğusunun qüsurlu deyilməsindən irəli gəlir. Məsələn: şu'ra, si'pər, peda'qoq, mü'xtəlif, dü'nya, psixolo'ji və s.

Ekran nitqində müşahidə olunan digər qüsur orfoqrafiyadan fərqli olan söz və qrammatik formaların yazılışı kimi deyilməsi və ya oxunmasıdır. Məsələn: yarpaгlar (yarpa[x]lar), vətəndən (vətənnəн), alırlar (alıllar), qanlı (qannı) və s.

Bir sözlə, televiziya verilişlərində (eləcə də radio verilişlərində) qüsursuz, təmiz, etalon səviyyəli, canlı Azərbaycan dili səslənməlidir. Lakin bu tələbə həmişə riayət olunmur. Ədəbi dilimizin, mədəni nitqin tənzimləyicisi, yayıcısı olan ekran nitqində qüsurlara yol verməmək üçün televerilişlər tələffüz baxımından da ciddi redaktə dunmalıdır. Verilişin hansı kanalda getməsindən asılı olmayaraq, orada ədəbi dilimizin qaydalaрыna, о cümlədən orfoepik normalarına ciddi şəkildə riayət олунмалыдыр.