Nizami SÜleymanov

§ 4.3. I Şah Abbasın islahatları 
 
I Şah Abbasın hakimiyyətə gəlməsi, osmanlılarla 1590-
cı il barışığı. Xarici yürüşlərin, daxili çəkişmələrin Azərbaycan 
Səfəvi dövlətini sarsıtdığı bir vaxtda Abbas Mirzə Mürşüdqulu 
xan başda olmaqla, türk-qızılbaş əmirlərinin köməyi sayəsində 
şahlıq taxtına oturdu (1587). I Şah Abbasın hakimiyyətinin ilk 
günlərində dövlətin həm daxili, həm də xarici vəziyyəti çox 
ağır idi. Hələ 1568-ci ildə I Şah Təhmasib Gilanda Biye Pişi 
Əmir Dibacın oğlu Cəmşid xana qaytarmaq istədikdə Biye Piş 
hakimi Əhməd xan şaha qarşı çıxmışdı. I Şah Təhmasib Ə hməd 
xanı məğlub etmiş və onun özünü də ələ keçirib İstəxr 
həbsxanasına saldırmışdır. Şah oğlu Mahmud Mirzəni Gilana 
yerli hakim təyin edib, bu vilayəti isə türk əmirləri arasında 
ulkalara bölmüşdü. Şah Məhəmməd Xudabəndə dövründə 
həbsdən azad edilən Ə hməd xan 1590-cı ildə Səfəvi dövlətinin 
daxili və xarici durumundan istifadə edərək, açıq şəkildə 
şahlıqdan ayrıldığını elan etmiş, Osmanlı Sultanı ilə danışıqlara 
başlamışdı. Gilan, Luristan, Mazandaran, Astrabad, Kaşanda 
baş qaldırmış separatizm də mərkəzləşmə siyasətinin qarşısında 
ciddi çətinliklər yaradırdı. Elə buna görə də I Şah Abbas bu 
bölgələrə qoşun yeridib məhəlli əmirliklərini, yerli sülalələri 
devirib Gilan (1592) və Mazandaranı (1596) xassə əmlakına 
çevirdi. Şah separatizmin qarşısmı aldıqdan sonra gələcək 
mərkəzdənqaçma hərəkatlarının qarşısını almaq üçün Gilan, 
Luristan, Mazandaran, Astrabad, Kaşanın məhəlli əsilzadələ-
rinə hakimiyyətdə yer versə də, bu vilayətlərin hamısına yeni 
hakimlər türk-qızılbaş əmirləri arasından təyin olundular. 
Mürşüdqulu xan Ustaclı və Əliqulu xan Şamlının Abbas 
Mirzə ilə Xorasandan Qəzvinə getməsindən Özbək Abdullah 
xan istifadə edib, 1587-ci ildə Heratı, ardınca da Məşhədi 
tutmuşdu. Bu xəbəri alan I Şah Abbas Xorasana hərəkət edir. 
Bundan istifadə edən Fərhad Paşa Gəncəni (1588), Bağdaddakı 
Osmanlı valisi Cığılzadə Sinan Paşa isə Nihavəndi (1588) ələ 

---

78 
keçirir. Səfəvi dövlətini şərqdən Özbək, qərbdən isə Osmanlı 
ordusu sıxışdırırdı. Daxildə isə əmirlər arasında çəkişmələr hələ 
də gedirdi. I Şah Abbas ölkə daxilindəki dartışmaları aradan 
qaldırmaq üçün Osmanlı hökuməti ilə barışmağa məcbur oldu. 
Eyni zamanda Osmanlı dövləti üçün də müharibəni davam 
etdirməyin bir çox çətinlikləri var idi. Bir tərəfdən uzun sürən 
müharibələr Osmanlı dövlətində maliyyə çətinlikləri yaratmışdı 
və digər tərəfdən tutulan torpaqları əldə saxlamaq üçün çoxlu 
güc tələb olunurdu. Hər iki tərəfın barışığa çox ehtiyacı var idi. 
İlk addımı I Şah Abbas atdı. O, 1590-cı ildə Həmzə Mirzənin 
oğlu Heydər Mirzəni İstanbula göndərdi. 1590-cı ildə tərəflər 
arasında müqavilə imzalandı. Barışığa əsasən məzhəb ayrılığına 
görə insanlar incidilməməli, Peyğəmbərin xələflərinə qarşı hər 
cür pis hərəkətə yol verilməməli, 22 mart 1590-cı ilə qədər hər 
iki tərəfın əllərindəki torpaqlar özlərində qalmalı, sülh əhdna-
məsinə ciddi əməl olunmalı idi. Belə ki, Təbriz, Qərbi Azərbay-
canın bir sıra bölgələri, Çuxur-Səd, Şirvan, Gürcüstan, Qarabağ 
və Luristan, Nihavənd, Şəhrizor Osmanlı dövlətinə verildi. 
I Şah Abbas dövlətə qarşı baş qaldıran əmirləri sa-
kitləşdirib, Osmanlı dövləti ilə barışıb, özbəkləri Xorasandan 
uzaqlaşdırdıqdan sonra ölkəni sabitliyə qovuşdurdu. Dövlətin 
mərkəzini 1598-ci ildə Qəzvindən daha qorxusuz yer olan 
İsfahana köçürdü. Yeni paytaxtın və onun ətraf bölgələrinin 
əhalisinin xeyli hissəsini hələ vaxtı ilə I Şah İsmayıl tərəfındən 
burada dayaq yaratmaq məqsədi ilə köçürülüb yerləşdirilmiş 
Təklə türkləri təşkil edirdi. I Şah Abbas da bura Təbrizdən xeyli 
əhali gətirib, onlara Zayəndərud çayının sahilində Təbrizabad 
(Abbasabad) adlı məhəllə saldırıb, orada məskunlaşdırdı. O 
cümlədən, I Şah Abbas zamanı Təbrizdən İsfahana 200 sənət-
kar ailəsi də köçürülmüşdü. Beləliklə, dövlətin yeni mərkəzində 
türk-qızılbaşlardan özünə güclü dayaq yaradan I Şah Abbas 
Avropa və Şərq ölkələri ilə əlaqələri artırmaqla, daxildə iqtisadi 
islahatlar keçirib, ölkədəki geriliyi yavaş-yavaş aradan qaldırdı. 
O, məmləkətlə yanaşı, onun ordusunu da möhkəmləndirməyə 

---

79 
başladı. I Şah Abbas Səfəvi imperatorluğunu möh-
kəmləndirməklə osmanlılar tərəfindən tutulan torpaqları geri 
qaytarmaq flkrində idi. O, eyni zamanda Bəsrə körfəzindən 
yavaş-yavaş ölkənin içərilərinə doğru irəliləyən Qərb dövlət-
lərinin işğalçılıq siyasətinin mahiyyətini başa düşür, Səfəvi 
imperatorluğunu onlara qarşı dura biləcək bir duruma gətir-
məyə çalışırdı. 
Dövləti möhkəmləndirmək üçün imperiya ərazisindəki 
mərkəzdənqaçma hərəkatlarının qarşısını almaqla paralel, 
əmirlər arasında davam edən çəkişmələr də aradan qaldırılmalı 
idi. I Şah Abbas hakimiyyətə gəldiyi gündən idarəçiliyə yeni 
əmirlər gətirdi. Ancaq onlar da özlərindən əvvəlkilərin yolu ilə 
getməyə başladılar. Elə buna görə də, onların da çoxu haki-
miyyətdən uzaqlaşdırıldı. I Şah Abbas hakimiyyətə keçməsində 
Mürşüdqulu xana borclu idi. Ancaq 1589-cu ildə onun göstərişi 
ilə Mürşüdqulu xan öldürüldü. I Şah Abbas nüfuzlu əmirləri 
aradan götürməklə həm ara çəkişmələrini azaltdı və həm də 
hakimiyyətini möhkəmləndirdi. Onların yerinə isə daha gənc və 
az tanınan əmirləri gətirdi. Şah bu gənc əmirlərdə qüsur 
gördükdə onları da aradan götürdürdü. Ancaq I Şah Abbas 
həyata keçirdiyi bu cəza tədbirləri ilə hakimiyyətinin möhkəm-
ləndirilməsinə tam müvəffəq ola bilmədi. Ona görə ki, bu za-
man Gilanda, Astrabad, Kaşan, Luristanda baş qaldırmış sepa-
ratizm dövlətin möhkəmləndirilməsi qarşısında ciddi çətinliklər 
yaradırdı. Elə buna görə də, I Şah Abbas əhalisinin çoxu türk 
olmayan bu vilayətlərdə məhəlli sülalələri və bir çox senyor 
mülklərində hakimlərin irsi hüquqlarını ləğv etdi. Hakimiyyətə 
imperatorluğun tərkibindəki başqa xalqların əsilzadələri, eyni 
zamanda kiçik yaşından saraya gətirilib burada böyüdülən 
çərkəz, gürcü qulamları da cəlb olundu. Onların idarəçiliyə 
gətirilməsi qızılbaşların hakimiyyətdəki mövqeyini azaltmaq 
məqsədini güdmürdü. Şah Abbas bununla imperatorluğun 
tərkibindəki başqa xalqların mərkəzdənqaçma meyllərinin qar-
şısını alırdı. Yeni əsilzadələrin hakimiyyətə gətirilməsi dövlətin 

---

80 
milli mahiyyətini dəyişə bilməzdi. Ona görə ki, I Şah Abbas öz 
daxili siyasətində dövlətin milli mahiyyətini dəyişmək fıkrində 
olmamış və əslində onun möhkəmləndirilməsi tədbirlərini 
həyata keçirmişdir. Bu dövləti quran da, yaşadan da türklər idi. 
Beləki, 1628-ci ildə dövlət quruluşunda müxtəlif vəzifələrdə 
olan 92 əmirdən 54 nəfəri türk, 15 nəfəri türklüyü qəbul etmiş 
və türk dilindən savayı ayrı dil bilməyən qulam və qalanı isə 
qeyri-türklərdən ibarət olmuşdur. 
I Şah Abbas hərbi islahatında Osmanlı dövlətinin yeniçəri 
hərbi institutunu örnək kimi qəbul edərək, qulam, tüfəngçi 
nizami alaylarını yaratmış və bir qədər sonra isə topçu takımını 
da təşkil edib, əsgəri təşkilatı təkmilləşdirərək, dövləti hərbi-
siyasi baxımdan gücləndirməyə müvəffəq olmuşdur. I Şah 
Abbasın hərbi islahatları nəticəsində aşağıdakı qoşun növləri 
yarandı:
1. Qızılbaşlar (Qorçilər) XVII əsr boyu Səfəvi ordusunda 
üstünlük təşkil etmişlər. I Şah Abbas ordunun bu növünü 
aradan götürüb onların yerində qulamları yerləşdirmək istəsə də 
buna nail ola bilməmişdir. Q ızılbaşlar türk tayfalarından təşkil 
olunurdu. Bu hərbi hissəyə hər tayfanın içərisindən başçı 
seçilirdi. 
2. Qulamlar öz valideynləri və dini ilə əlaqəsini itir- miş 
şah sarayında tərbiyə almış gürcü, çərkəz mənşəli gənclərdən 
təşkil olunmuşdu. Osmanlı yeniçərilərinə bənzər nizami hərbi 
hissə idi. Qulamların başında qullarağası dururdu. 
3. Tüfəngçilər. Bu qoşun növünə müxtəlif vilayət-lərdən 
çağrılan əhalinin aşağı təbəqəsi cəlb olunurdu. Tüfəngçilər şaha 
məxsus qoşun növü idi. Tüfəngçilərə digər xalqların nümayən-
dələri cəlb olunsa da əsas hissəsini azərbaycan türkləri təşkil 
edirdi. 
4. Topçular. Səfəvi ordusunda topdan əsasən düşmənin 
möhkəmləndirilmiş mövqeyinə zərbə vurmaq və qala mühasi-
rəsi zamanı istifadə edilirdi. 

---

81 
I Şah Abbasın dövründə daimi nizami hissələr yaradıldı, 
odlu silahdan geniş istifadə edildi. 
Beləliklə, I Şah Abbas islahatlaı və daxili siyasətindəki 
uğurları sayəsində bir tərəfdən bürokratik dövlət aparatını 
genişləndirmiş, digər tərəfdən mərkəzi hakimiyyəti möhkəm-
ləndirməyə müvəffəq olmuş və onun türk əmirlərindən ibarət 
olan mərkəzi və yerli idarələrə qeyri-türk elementlərini də 
qismən cəlb etməsi dövlətin cənub, cənub-şərq bölgələrindəki 
mərkəzdənqaçma hərəkatlarının qarşısının alınması işinə 
xidmət etmişdir. Ö lkə miqyasında mərkəzdənqaçma hallarının, 
əmirlər arasındakı çəkişmələrin qismən aradan qaldırılması iqti-
sadiyyatın təkamülünə, məhsuldar qüvvələrin inkişafına müsbət 
təsirlər göstərmişdir. Daxili və xarici ticarətin inkişafında şahın 
karvan yollarını abadlaşdırması, yolboyu karvansaralar inşa 
etdirməsi, yollardakı təhlükəsizlik tədbirləri də az rol oynama-
mışdır. 
I Şah Abbasın vergi islahatı, yəni ayrı-ayrı bölgələr, 
şəhərlər üzrə vergilərin azaldılması, yaxud müəyyən müddət 
ərzində ləğvi ölkənin iqtisadi həyatındakı geriliyin aradan 
qaldırılması və dövlət büdcəsinin gəlir qaynaqlarının bərpası ilə 
bağlı olub, itirilmiş torpaqların geri qaytarılması, mərkəz-
ləşdirmə siyasətinin uğurla həyata keçirilməsi, dövlətin hərbi-
siyasi qüdrətinin artırılması işinə xidmət edirdi. Şahın fərmanı 
ilə 1598-1599-cu ildə Əcəm İraqında heyvandarlıq təsərrüfa-
tından alınan çobanbəyi vergisi ləğv edildi, bəzi vergilər isə 
azaldıldı. İsfahan şəhəri və mahalı qeyd olunan fərman əsasında 
bir il müddətində və 1613-cü ildə isə üç il ərzində bütün 
vergilərdən azad edildi. Artıq burada göstərilən zaman kəsiklə-
rində divan və xassə torpaqlarındakı icarədarlar da icarə 
haqqını ödəməkdən azad idilər. Ölkənin şimal-qərb torpaqları 
osmanlılardan geri alındıqdan sonra vergi imunitetləri bu böl-
gələrə də aid edilirdi. Belə ki, Ordubad, Dərbənd və 1615-ci 
ildə Təbriz şəhər əhalisi mal- xərac vergisindən azad olundular. 
Bu, zaman Təbrizdə garuğəgi və ehdas vergisi də ləğv edilir. I 

---

82 
Şah Abbasın vergi islahatına uyğun olaraq bu tədbirlərin bütün 
ölkə miqyasında həyata keçirilməsi az vaxtda iqtisadiyyatın 
bərpasına qismən də olsa, zəmin yarada bilmişdi. 
I Şah Abbasın dövründə sikkələr qızıl, gümüş, misdən 
ibarət olub, qızıl sikkə ancaq yeni şah hakimiyyətə keçdikdə 
zərb edilir və bu sikkələr dövriyyəyə az buraxılır, alqı-satqıda 
ondan çox nadir hallarda istifadə olunurdu. I Şah Abbas 
dövründə qızıldan zərb olunmuş sikkələrin vəzni də dəqiq mə-
lum deyildi. Bu zaman dövriyyədə I Şah Abbasın sikkə islahatı 
və fərmanı əsasında abbası adı ilə gümüşdən zərb edilən 
sikkələr üstünlük təşkil edirdi. Abbasının rəsmi çəkisi bir mis-
qal, yəni 4,64 qram idi. Sikkələrin dinarla dəyərinə gəldikdə isə 
1 abbası 200, 1 şahı 50, 1 bisti 20, 1 kasbeki 5 dinar olub, 1 tü-
mən isə 10000 dinara, yaxud 50 abbasıya bərabər idi.