Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti meliyeva shohida maksudovna

 
 
 
 
 
 
 
 

---

61 
III bob. MAKTABGACHA YOSHDAGI TAYYORLOV 
GURUHLARDAGI AQLI ZAIF BOLALARDA O‘YIN FAOLIYATIDA 
NUTQIY MULOQOTNING FAOLLIGINI OSHIRISH 
1.
 
Didaktik o‘yin jarayonida aqli zaif bolalarning nutqiy muloqotini 
tashkil qilish 
O‘yin bola faoliyatining shunday turlaridan biriki, kattalar maktabgacha 
yoshdagilarni tarbiyalash maqsadida ularni buyumlar bilan turli xil harakatlarga, 
muloqot usullariga va vositalarga o‘rgatib foydalanadilar. O‘yindan bola shaxs 
sifatida foydalanadi. Unda psixikaning shunday tomonlari shakllanadiki, ularga 
kelgusidagi o‘quv va mehnat faoliyatining, uning odamlar bilan munosabatining 
muvaffaqiyati bog‘liq bo‘ladi. O‘yin rivojlanishning eng yaqin zonasini 
ta’minlovchi, aqli zaif bolaning psixologik qiyofasi shakllanishiga 
rivojlantiruvchi, ta’sir ko‘rsatuvchi yetakchi faoliyat bo‘lishi lozim. Aqli zaif 
bolaga o‘yinning mustahkam, izchil tashkil topishiga to‘sqinlik qiluvchi 
ko‘pgina sabablar orasida, eng avvalo bosh sababni – bosh miya po‘stlog‘i 
internativ faoliyatning rivojlanmaganligini ko‘rsatish mumkin. Bu statik 
funksiyalarni, nutqni egallashdagi, kattalar bilan mo‘ljal olish va buyumlar bilan 
faoliyat davridagi emotsional-ishchan muloqotni egallash muddatlarining 
kechikishiga olib keladi. Bolaning rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan pedagogik 
sharoitlarning yo‘qligi va aqlan zaif bolaning maktabgacha yoshda yopiq tipdagi 
muassasada bo‘lganligi o‘yinning tashkil etilishida og‘ir aks etadi. 
Zaruriy emotsional taassurotlar oqimidan mahrum bo‘lgan intellektual 
rivojlanmaganligi bor bola faqat tor doiradagi shaxslar, buyumlar haqida 
tasavvurga ega bo‘ladi; uning hayoti chegaralangan monoton sharoitlarda 
kechadi. Aqlan zaif bolalar rivojlanish xususiyatlari bilan bog‘liq holda normal 
rivojlanayotgan bolalardan ham ko‘proq kattalarning maqsadga yo‘naltirilgan 
o‘rgatuvchi ta’siriga muhtoj bo‘ladi. Jamoaviy tajribani shiddatli o‘zlashtirish, 
ayniqsa, ilk yoshda ularda deyarli kuzatilmaydi. Intellektida nuqsoni bor 
bolalarning rivojlanish xususiyatlarini tadqiq qiluvchi olimlar, ularda birinchi 
navbatda patologik inertlikni, atrofga qiziqish yo‘qligini ta’kidlaydilar. Shuning 

---

62 
uchun bu bolalarni o‘qitish va tarbiyalashni tashkil etish uchun ta’sir o‘tkazishni 
quyidagi usullari alohida o‘rin tutadi: bu nuqsonlarni bartaraf etishga qaratilgan, 
ularning bilish faoliyatini faollashtirishga yo‘naltirilgan. Shu tariqa boladagi 
organik nuqsonga atrof olamning qashshoq va ba’zan buzilgan obrazi qo‘shiladi. 
Maktabgacha ta’lim pedagogikasida o‘yinlarda, bolalarning mustaqilligi va 
ijodkorligi darajasiga asoslangan klassifikatsiyasi tarkib topgan. Shunday qilib 
bolalar o‘yinlari 2 guruhga bo‘linadi: Ijodiy o‘yinlar va qoidali o‘yinlar. Ijodiy 
o‘yinlarga bola topqirligini, tashabbuskorligini, mustaqlligini namoyon 
qiladigan o‘yinlar kiradi. O‘yinlarda bolalarning ijodiy namoyon bo‘lishi 
turlicha: Syujet va o‘yin mazmunini to‘qishdan hayolidagini yaxshiroq amalga 
oshirishdan tortib adabiy asarlardagi rollarni talqin qilishgacha. Ijodiy o‘yinlar 
quyidagilarga bo‘linadi: 
- rejissyorlik; 
- teatrlashgan; 
- syujetli-rolli; 
- qurilish materiali bilan o‘yinlar. 
An’anaviy pedagogikada rejissyorlik o‘yinlari syujetli-rolli o‘yinlar 
o‘zanida qaralganligini ta’kidlash lozim. 
Oxirgi paytlarda rejissyorlik o‘yinlarini syujetli rolli o‘yinlarning mustaqil turi 
sifatida xarakterlovchi tadqiqotlarning paydo bo‘lishi munosabati bilan 
rejissyorlik o‘yinlarini ajratish tendensiyasi yuzaga kelmoqda. Rejissyorlik 
o‘yinlarining asosiy farqi shundaki, bu ko‘proq individual o‘yinlar, unda bola 
xayolidagi vaziyatni to‘liq boshqaradi, bir paytda hamma ishtirokchi uchun 
harakat qiladi. Qoidali o‘yinlar, o‘yinlarning alohida guruhi hisoblanadi. Bu 
guruhdagi o‘yinlar ilmiy va xalq pedagogikasi tomonidan bolalarning ta’lim va 
tarbiyasidagi tayinli vazifalarni hal qilish uchun yaratilgan. Bu o‘yinlar tayyor 
mazmun bilan, o‘yinning qat’iy komponenti hisoblangan qoidalar bilan
qandaydir topshiriqni bajarish jarayonida ta’lim vazifalari bolaning o‘yin 
harakatlari orqali amalga oshadi. Qoidali o‘yinlar 2 ta katta guruhga bo‘linadi. 

---

63 
Didaktik o‘yinlar va harakatli o‘yinlar. Bular o‘z navbatida turli asoslarni 
inobatga olib klassifikatsiyalanadi. Didaktik o‘yinlar quyidagilarga bo‘linadi. 
1) mazmunga ko‘ra: 
- matematik o‘yinlar; 
- tabiatshunoslik o‘yinlari; 
- nutqiy va h.k. 
2) Didaktik materialga ko‘ra: 
- Buyumlar va o‘yinchoqlar bilan o‘yinlar. 
- Stol ustidagi – yozuvli. 
- Og‘zaki. 
Harakatli o‘yinlar quyidagicha klassifikatsiyalanadi: 
1)
o‘yinning harakatchanlik darajasi bo‘yicha: 
- kamharakatli; 
- o‘rtacha harakatli; 
- ko‘p harakatli; 
2) o‘yindagi ustuvor harakatlar bo‘yicha: 
- sakrashlar bilan; 
- yugurishlar bilan va h.k. 
3) o‘yinda foydalaniladigan buyumlar bo‘yicha: 
- to‘p bilan; 
- lentalar bilan; 
- obruchlar bilan. 
Didaktik o‘yinlar bola shaxsini har tomonlama rivojlantirish vositasi 
sifatida ham xizmat qiladi. 
1)