Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti meliyeva shohida maksudovna

Mehnat tarbiyasi
. Ko‘pgina didaktik o‘yinlar bolalarda mehnat 
kishisiga hurmatni shakllantiradi, mehnatga qiziqish uyg‘otadi, kattalarga 
mehnatda yordamlashish va mustaqil mehnat qilish istagini paydo qiladi. Ayrim 
mehnat malakalarini bolalar didaktik o‘yinlar uchun material tayyorlash paytida 
egallaydilar. Bu dastlabki mehnatsevarlikni, mehnat mahsulotlariga ehtiyotkor 
munosabatni tarbiyalaydi. 

---

65 
3. 
Estetik tarbiya.
Didaktik material gigienik va estetik talablarga javob 
berishi lozim. Bu material guruh xonasida bolalar qo‘li yetadigan tayinli joyda 
saqlanadi. 
4. 
Jismoniy tarbiya.
O‘yin ijobiy emotsional ko‘tarinkilik yaratadi, yaxshi 
kayfiyat uyg‘otadi, biroq asab tizimining aniq yo‘naltirilishini talab qiladi. 
Bolalarning o‘yin paytidagi harakat faolligi bola miyasini rivojlantiradi. 
Didaktik o‘yinchoqlar bilan o‘tkaziladigan o‘yinlar ayniqsa, muhim. Bu 
jarayonda qo‘llarning kichik motorikasi mustahkamlanadi, bu ham bolaning 
aqliy rivojlanishida ko‘ngildagidek aks etadi, qo‘llarni rasm chizishga 
tayyorlaydi. Didaktik va harakatli o‘yinlar orasida syujetli o‘yinlar ham bo‘ladi, 
ularda o‘ynovchilar rollarni bajaradilar. Qoidali o‘yinlarda bolani o‘yin jarayoni 
o‘ziga jalb qiladi, o‘yin harakatlarini bajarish, natijaga erishish, yutish istagi 
kuchayadi. 
Maktabgacha ta’lim pedagogikasida didaktik o‘yinlarni predmetli, stol 
ustida yozma, og‘zaki o‘yinlarga an’anaviy ajratish shakllangan. 
1. Predmetli o‘yinlar o‘yin materialiga, mazmuniga o‘tkazishni tashkil 
etishga ko‘ra juda xilma xildir. Didaktik materiallar sifatida o‘yinchoqlardan va 
real buyumlardan (turmush buyumlari, mehnat buyumlari, dekorativ-amaliy 
san’at asarlari va h.k.), tabiat jismlaridan (sabzavot, mevalar, g‘umbaklar, 
barglar, urug‘lar) foydalaniladi. 
Predmetli o‘yinlar turli xil tarbiyaviy-ta’limiy vazifalarini xal qilish 
imkonini beradi. 
Kichik harakatlar koordinatsiyasini va ularni ko‘z bilan kuzatish nazoratini 
rivojlantirish uchun motor xarakteridagi didaktik o‘yinchoqlardan foydalanuvchi 
o‘yinlar tashkil qilinadi. Bunday o‘yinlarda ehtiyotkorlik, sabr-toqat, qat’iylik, 
ziyraklik tarbiyalanadi, joyda mo‘ljal olish mahorati rivojlanadi. 
2. Stol ustidagi yozuvli o‘yinlar mazmuniga, ta’limiy vazifalariga, 
jihozlanishiga ko‘ra turlichadir. Ular bolalarning atrofdagi olam haqidagi 
tasavvurlarini aniqlashtirish va kengaytirishga, bilimlarni sistemalashtirishga, 
fikrlash jarayonlarini rivojlantirishga yordam beradi. 

---

66 
Maktabgacha yoshdagilar uchun tavsiya qilingan didaktik o‘yinlar orasida 
o‘xshash suratlar juftligini tanlashga asoslangan o‘yinlar ko‘pchilikni tashkil 
qiladi. Shuningdek, loto o‘yinlar, domino, «Labirint» tipdagi o‘yinlar ham keng 
qo‘llaniladi. Tasvirlangan buyum yoki syujet bir nechta qismlarga bo‘lingan 
«kesilgan surat», «yeig‘iluvchi kubik» kabi stol ustidagi o‘yinlar keng tarqalgan. 
Bu o‘yinlar mantiqiy fikrlashda, diqqatni rivojlanishiga xizmat qiladi. 
3. Og‘zaki o‘yinlar shunisi bilan farqlanadiki, ta’lim vazifasini yechish 
jarayoni fikrlash tarzida, ko‘rgazmalilikka tayanmagan tasavvurlar asosida 
amalga oshiriladi. 
Bu o‘yinlar orasida topishmoqlar, jumboqlar, ermaklar bilan bog‘liq 
bo‘lgan xalq o‘yinlari ko‘proq. Ularning bir qismi kichik matabgacha 
yoshdagilarga ham to‘g‘ri keladi. Chunki ulardan nutqiy bezak obrazli, dialogga 
asoslangan, mazmunan bola tajribasiga yaqin. 
Nutqning rivojlanishidan, eshitish diqqatining shakllanishidan tashqari, 
og‘zaki o‘yinlar yordamida emotsional kayfiyat yaratiladi, tafakkur 
operatsiyalari takomillashadi, reaksiya tezligi qaror topadi, yumor hissi 
kuchayadi. 
A.A.Leontev haqli ravishda ta’kidlagandek:
«o‘yin qoidalarini egallash – 
o‘z xulqini egallash demak. Aynan, qoidali o‘yinlarda bola o‘z xulqini 
boshqarishni o‘rganish fakti ularning tarbiyaviy ahamiyatini belgilaydi»
34
. 
A.V.Mendjeritskaya fikriga ko‘ra, didaktik o‘yinlarning mohiyati shundaki, 
«bolalar ularda qiziqarli o‘yin shaklida taklif qilingan aqliy vazifalarni hal 
qiladilar, ma’lum qiyinchiliklarni yengib, o‘zlari yechim topadilar. Bola aqliy 
vazifani amaliy, o‘yin vazifasidek qabul qiladi, bu uning aqliy faolligini 
oshiradi». Didaktik o‘yinlarning zamonaviy sistemasini yaratishda 
E.I.Tixeevaning roli ulkan. U atrof muhit bilan tanishish va nutqini o‘stirish 
bo‘yicha bir qator o‘yinlarni ishlab chiqqan. E.I.Tixeevaning o‘yinlari hayotiy 
kuzatishlar bilan bog‘liq va doim so‘z bilan yo‘g‘rilgan. Bolalar nutqini o‘stirish 
34
Леонтьев А. Н. Психологические основы дошкольной игры // Психологическая наука и образование. – 
1996. – №3-25-27.

---

67 
muammosi, yoshidan qat’iy nazar, doimo maktabgacha tarbiya pedagogi 
E.V.Tixeeva diqqat markazida bo‘ldi. Shunisi qimmatliki, E.I.Tixeeva nutq 
o‘stirishni bola shaxsi shakllanishini boshqa tomonlari bilan chambarchas 
bog‘liq holda qaradi. 
Uning tasdiqlashicha nutq – bolaning barcha harakatlarida doimiy yo‘ldosh; 
so‘z bola o‘zlashtiradigan har bir harakat malakasini mustahkamlashi lozim. 
Bola nutqining ko‘rinishlari ayniqsa, o‘yinda va o‘yin orqali ko‘zga tashlanadi. 
O‘yin va nutq o‘rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud: bir tomondan, nutq 
o‘yinda rivojlanadi va faollashadi, boshqa tomondan o‘yinning o‘zi nutq 
rivojlanishi ta’sirida (rivojlanadi) jonlanadi. 
Ilk yoshdayoq, deya ta’kidlaydi D.V.Mendjeritskaya, bolada yangi so‘zlar 
paydo bo‘lishi bilan, buyumlarning nomini aytish, o‘z kechinmalari bilan 
o‘rtoqlashish ehtiyoji tug‘iladi va sekin-asta nutq o‘yinga ergasha boshlaydi, 
bolaning harakatlarini to‘ldiradi. Go‘daklarda nutqlar jo‘rligida tasavvurdagi 
buyumlar bilan o‘yinlar paydo bo‘ladi, bu obraz yaratilishiga yordam beradi. 
Kattaroq maktabgacha yoshda ba’zan butun boshli o‘yin epizodlari so‘zlar 
yordamida yaratiladi. Didaktik o‘yin – ta’lim vositasi, shuning uchun u har 
qanday dastur materialini o‘zlashtirishda qo‘llanilishi mumkin va 
mashg‘ulotlarda o‘qituvchi defektolog tomonidan ham, tarbiyachi tomonidan 
ham o‘tkazilishi, shuningdek, musiqa mashg‘ulotlariga ham kiritilishi, sayrda 
qiziqarli elementlardan biri bo‘lishi mumkin, faoliyatning alohida turi ham 
bo‘lishi mumkin. Didaktik o‘yinlarda shunday sharoitlar yaratiladiki, ularda har 
bir bola ma’lum bir vaziyatda, ma’lum bir buyumlar bilan o‘zining shaxsiy 
ta’sirli va hissiyotli tajribasini orttira borib mustaqil harakatlanish imkoniyatiga 
ega bo‘ladi. Bu ayniqsa, aqlan zaif bolalar uchun juda muhim, chunki ularda 
buyumlar bilan ishlash tajribasi juda qashshoq, mustahkamlanmagan va 
umumlashmagan. Aqlan zaif bolaning atrofdagilarga moslashish usullarini 
o‘zlashtirishga, buyumlarning xossalari va nisbatlarini ajratib olish va 
mustahkamlashiga, u yoki bu harakatni tushunishga normal rivojlanayotgan 
bolaga qaraganda ancha ko‘p takrorlashlar talab etiladi. Didaktik o‘yin 

---

68 
takrorlashlarning kerakli miqdorini turli materialda, topshiriqqa emotsional 
ijobiy munosabatni saqlagan holda ta’minlash imkonini beradi
35
. 
Didaktik o‘yinlarni tanlab olishda biz eng avvalo, korreksion maqsadlarni 
ko‘zladik, ilk va maktabgacha yoshdagi aqlan zaif bolaning rivojlanish 
xususiyatlarini hisobga oldik. 
Aqlan zaif bolada hissiy bilish maxsus korreksion ta’sirsiz sekin 
rivojlanadi. U faoliyat asosi bo‘ladigan darajaga erishmaydi. U yoki bu 
topshiriqni bajarayotib, bola topshiriq shartlarini aniqlay olmaydi, buyumlarning 
qaysi xossa va nisbatlariga tayanish kerakligini bilmaydi va shuning uchun 
ijobiy natijaga erisholmaydi. 
Sezgi va tasavvurlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladigan narsa shuki, 
aqlan zaif bolalar mo‘ljal olishning qidiruv usullariga ega emaslar. 
Ular yoki buyumning xossasini hisobga olmagan holda kuch bilan natijaga 
erishishni ko‘zlab, xaotik harakatlar qiladilar yoki faqat tanish harakatlarni 
tanish buyum yoki o‘yinchoqqa qo‘llaydilar, bu harakatlarni notanish buyumlar 
yoki notanish vaziyatlarda qo‘llay olmaydilar (xatto o‘xshash vaziyatlarda ham). 
Ba’zan aqlan zaif bola ham urinib ko‘rishlar metodidan foydalanadiganga 
o‘xshaydi. Aslida – bu variantlarni bir-bir ko‘rib chiqishdir. Axir, izlanish 
(qidiruv) tajribasi jarayonida bola omadsiz, natijasiz variantlarni tashlab 
yuboradi va ularga boshqa qaytmaydi. U go‘yo omadli urinishlarni 
mustahkamlaydi, ularni takrorlashga xarakat qiladi. Boshqacha aytganda, 
urinishlar – bu maqsadga yo‘naltirilgan, ijobiy natijaga erishishga qaratilgan 
harakatdir. Variantlarni ko‘rib chiqish esa aqlan zaif bolalarga xos bo‘lib, 
maqsadga yo‘nalmagan, tasodifiy xarakter kasb etadi va bolalarning tajribasida 
mustahkamlanmaydi. Shuning uchun aynan bitta bolaning o‘zi, odatda yangi 
ob’ektlar bilan xaotik yoki kuch ishlatib harakat qiladi va yangi vaziyatlarda 
notanish materialda darhol ko‘rinma taqqoslashga o‘ta olmaydi. Ko‘rinma 
taqqoslashni ham variantlarni ko‘rib chiqish kabi urinishlar metodiga qo‘shib 
bo‘lmaydi. Aqlan zaif bola tomonidan qo‘llanadigan ko‘rinma taqqoslash ham 
35
Менджерицкая Д. В. Воспитателю о детской игре / Под ред. Т. А. Марковой. – М., 1982-145

---

69 
aslida haqiqiy ko‘rinma taqqoslash bo‘lmaydi, chunki bola ushbu harakat uchun 
muhim, kerakli belgini ajrata olmaydi. Masalan, piramidachalarni taxlashda u 
xalqalar kattaligini ko‘rib chamalay olmaydi va sterjenga kichrayib borish 
tartibida kirita olmaydi. Aqlan zaif bola shunchaki o‘rganilgan harakatlarni 
takrorlaydi – sterjenga xalqalarni bir chetdan kiritaveradi. Tasodifan payqalgan 
xatoni u to‘g‘rilay olishga qodir emas. Shuning uchun odatdagi didaktik 
o‘yinchoqlar bilan, tanish sanoq materiali bilan qilinadigan, yodlangan harakat 
sezgining yoki tafakkurning rivojlanishiga ham, aqlan zaif bola faoliyatining 
rivojlanishiga ham olib kelmaydi. 
Shu tariqa, didaktik o‘yining maxsus maktabgacha ta’lim muassasasining 
ta’lim jarayonidagi alohida roli shu bilan belgilanadiki, o‘yin ta’lim jarayonining 
o‘zini emotsional, ta’sirchan qilishi, bolaga shaxsiy tajriba orttirish imkonini 
berishi lozim
36
. 
Me’yorida rivojlanayotgan bolada nutqning rivojlanishi erta boshlanadi. 
Chuldirash jarayonida fonematik eshitish qobiliyatiga zamin yaratiladi, 
artikulyatsiya apparati rivojlanadi. Katta odam bilan muloqot davomida passiv 
lug‘at boyib boradi. Bola bir yoshga yetganda, odatda dastlabki so‘zlar paydo 
bo‘ladi, ikki yoshda esa – jumlalar gapira boshlaydi. Aqlan zaif bola nutq 
rivojida – hayotining birinchi oylaridayoq go‘dakligidanoq orqada qoladi. 
Keyinchalik bu kechikish yanada o‘sib boradi. Natijada, maktabgacha yoshning 
boshida uning nutqiy rivojlanishdagi buyum faoliyati kabi zaminlar 
shakllanmagan bo‘ladi, atrofga qiziqish bo‘lmaydi, emotsiyalar yetarlicha 
namoyon bo‘lmaydi, fonematik eshitish qobiliyati shakllanmagan, artikulyatsiya 
apparati yomon rivojlangan bo‘ladi. Ko‘pgina aqlan zaif bolalar maktabgacha 
yoshning boshida emas, hatto 4-5 yoshda ham gapira olmaydi. 
Bolalar bir-biri bilan muloqot qilishni boshlashi uchun shunday vaziyat 
yaratish kerakki muloqot zarur shart bo‘lsin. Muloqot deganda yodlangan 
jumlalar bilan almashish tushunilmasligi lozim. Masalan, o‘yin mazmuni hali 
bolalarga unchalik tushunarli bo‘maganda ularda muloqot istagi tug‘ilmaydi. 
36
Аникеева Н.П. Воспитание игрой.-Новосибирск, 1994

---

70 
Odatda, bunday holda bolalar tarbiyachining ko‘rsatmasi bo‘yicha ish tutadilar 
va shu o‘yin uchun maxsus yodlangan jumlalardan foydalanadilar, go‘yo 
muloqot qilayotgandek. Bolalar muloqotga kirishishi lozim bo‘lgan didaktik 
vaziyatlar boshida juda sodda bo‘lishi kerak. Muloqot sof nutqli bo‘lishi shart 
emas, boshqacha aytganda muloqotni birgalikdagi harakatlar, imo-ishoralar 
asosida tuzish maqsadga muvofiq. Lekin bunda pedagog bolalarga kerakli 
so‘zlarni va ifodalarni aytib turishi lozim, bolalardagi paydo bo‘lgan muloqotga 
ehtiyojdan maksimal foydalanish kerak. Bolalar oldidagi vaziyatli masalalar 
sekin asta murakkablashtirib boriladi, shu bilan birga nutqiy material ham 
murakkablashtirib boriladi. 
Buning hammasi shunga olib keladiki, og‘zaki so‘zli muloqot endi imo-
ishoralar bilan almashtirila olmaydi
37
. 
Bu muammoga nazariy yondashuv maktabgacha yoshdagilar nutqining 
rivojlanish qonuniyatlari haqidagi tasavvurlarga asoslanadi, L.S.Vigotskiy, 
A.A.Leonteva, 
F.A.Soxina, 
A.M.Shaxnarovich, 
D.B.Elkonin 
ishlarida 
yoritilgan. 
Didaktik o‘yinlar – grammatik ko‘nikmalarni mustahkamlashning samarali 
vositasi. Harakatchanligi, o‘tkazishning emotsionalligi va bolalarning qiziqishi 
tufayli ular intellektual nuqsoni bor bolalarga ko‘p marta mashq qilish va kerakli 
so‘z shakllarini takrorlash imkonini beradi
38
. 
Har bir didaktik o‘yinda dasturiy mazmun belgilanadi. Didaktik vazifaga 
(dasturiy mazmunga) mos ravishda o‘yinchoqlar tanlanadi, ular bilan tegishli 
grammatik shakllarni hosil qilgan holda turli harakatlarni oson bajarish mumkin. 
Bu masalani to‘liqroq ko‘rib chiqamiz. Didaktik o‘yin ko‘p tarmoqli, 
murakkab pedagogik hodisa hisoblanadi. U o‘yin metodi ham, aqlan zaif 
maktabgacha yoshdagi bolani o‘qitish shakli ham, mustaqil o‘yin faoliyati ham, 
bola shaxsini har tomonlama rivojlantirish vositasi ham hisoblanadi. 
37
Д.Б.Эльконин. Психология игры, М., -1999
38
Сорокина А. И. Дидактические игры в детском саду: (Ст. группы). Пособие для воспитателей дет. 
сада. – М.: «Просвещение», 1982. – 96 с.

---

71