Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti muslimov narzulla alixanovich
Kasbga yо‘naltirishning ijtimoiy va psixofiziologik asoslari
Yüklə 5,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Kasbga yо‘naltirishning ijtimoiy va psixofiziologik asoslari.
Kasbga yо‘naltirish ishini amalga oshirishning umumiy tizimida maktab tizimi dastlabki bosqich hisoblanadi. Kasbga yо‘naltirish ishi maktab tizimining vazifalari: - shaxsning yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlariga ega bо‘lgan fuqarolarni tarbiyalashdan; - politexnik va boshlang‘ich kasbiy malakalarning muayyan tizimini egallagan bо‘lg‘usi malakali mutaxassisni tayyorlashdan; - ham shaxsiy mehnat, ham jamoa mehnati muyyan tashkilotchilik malakalarini shakllantirishdan iborat. Kasb egallashgacha bо‘lgan tayyorgarlik maktab yoshlarini moddiy ishlab chiqarsh sohasida mehnatga hozirlashga umumiy qismi bо‘lib qoladi. Zarur politexnik tayyorgarlikni olgan yigit yoki qiz ishlab chiqarish kasbini tez egallaydi, bunda о‘rta maxsus yoki oliy ma’lumot olish jarayoni jadallashadi. 295 О‘quvchilarni kasb tanlashga tayyorlash - butun pedagoglar jamoasining, ota- onalar va zavod jamoatchiligining kо‘p yillik ta’lim-tarbiya ishidir. Yoshlarni ma’naviy -psixologik jihatdan mehnat faoliyatiga tayyorlashga shaxsni har tomonlama kamol toptirishning о‘zaro bog‘liq jarayoni deb qaraladi, bu jarayonda qobiliyat va e’tiqod bilan birga о‘smirning shaxsi harakatlantiruvchi kuch kuch sifatida namoyon bо‘ladi. Qobiliyat va qiziqishlarni shakllantirishning politexnik asoslari va maktab yoshlarni boshlang‘ich ishlab chiqarish tayyorgarligini kengaytirish bilan uzviy bog‘liq bо‘lishi ishchi kasblarini egallashga yо‘naltirishning hal qiluvchi shartidir. Mehnat tarbiyasi jarayoni birmuncha ilk bosqich amalga oshirilgan taqdirda bunga erishiladi. О‘rta va yuqori bosqich ta’limida davomiylik shu narsada ifodalanadiki о‘quvchilar muntazam prinsip asosida tuzilgan yagona dasturlar bо‘yicha ishlaydilar. Bunday dasturlar asta-sekin murakkablashtirilib borishni, bilimlarni, kо‘nikma va malakani, mehnatning muayyan usullarini egallashni ta’minlaydi. Ta’lim va kasbga yо‘naltirish bilan qо‘shilgan unumli mehnatda muntazam qatnashish eng kо‘p pedagogik samara beradi. О‘rta maktablarni tamomlab yoki kasb-hunar ta’limi tizimida, о‘quv kombinatlarida zarur tayyorgarlikdan о‘tib, xalq xо‘jaligining turli tarmoqlarida darhol ishlay boshlagan yoshlarning soni yil sayin kо‘payib bormoqda. Maktabda kasbga yо‘naltirish sohasidagi hamma ishlarning bir-biriga muvofiqlashtirilishini ta’minlash maqsadida maktab direktori raisligida kasbga yо‘naltiruvchi kengash tuziladi. Kengash tarkibiga maktab direktorining tarbiyaviy ishlar bо‘yicha muovini, kasbga yо‘naltiruvchi о‘quv-metodik kabinet mudiri, mehnat ta’limi, о‘quvchilarning ijtimoiy-foydali, unumli mehnatini kasbga yо‘naltiruvchi о‘qituvchi yoki tashkilotchi, bitiruvchi sinflarning minf rahbari, maktab kutubxonachisi, maktab о‘quvchilar tashkilotining vakillari, maktab vrachi, ota- onalar qо‘mitasining a’zolari, homiy korxona vakillari kiradi. 296 Kasbga yо‘naltiruvchi kengashning ish rejasi maktab kengashi kо‘rib chiqadi va tasdiqlaydi. Kasbga yо‘naltiruvchi kengashning vazifalari kasbga yо‘naltirish bо‘yicha umummaktab va sinflarning tadbirlarini rejalashitirish va tashkil qilishdan, kasbga yо‘naltirish ishiga oid ilg‘or tajriba ma’lumotlarini yig‘ish, umumlashtirish va ommalashtirishdan iborat. kasbga yо‘naltiruvchi kengash tuman maktablararo о‘quv-ishlab chiqarish kombinatlari, yoshlarni kasbga yо‘naltirish va ishga joylashtirish komissiyasi, kasb-hunar ta’limi tizimidagi ta’lim muassasalari, bazaviy korxonalar va tashkilotlar, о‘quvchilarning ota-onalari bilan aloqa bog‘lab turadi. Kasbga yо‘naltirish ishini rejalashtirilgan chog‘da kengash mahalliy sharoitlarni va maktab ishining о‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish lozim. Kengashning kasbga yо‘naltirish ish rejasi maktab ta’lim-tarbiya ishi umummaktab rejasining tarkibiy qismidir. Kasbga yо‘naltirish kengashining majlislariga muassasalar, homiy korxona, oliy о‘quv yurtlarining vakillari, balog‘atga yetmaganlar ishi bо‘yicha komissiya a’zolari mehnat resurslaridan foydalanish о‘rganlarining vakillari taklif qilinadilar. О‘quvchilarni kasbga yо‘naltirishishini о‘tkazgan chog‘da maktab xodimlari va maktab ma’muriyatining vazifalari о‘quvchilarni kasbga yо‘naltirishga oid yо‘riqnomalar, buyruqlar, qarorlar bilan tanishishdan, ilmiy-metodik adabiyotni о‘rganishdan, chiqarilgan metodik tavsiyanomalarni о‘rganish va о‘z ishlarida foydalanishdan iborat. Sinf rahbarining vazifalari avvalo о‘quvchining shakllanayotgan shaxsini, uning mayillari, qiziqishlari, qobiliyatlarini chuqur va har tomonlama о‘rganishdan iborat. Bu sohada unga fan о‘qituvchilari, ota-onalar bilan, savol varaqasini tо‘ldirish va о‘quvchining shaxsiy varaqacha-tavsifnomasini tо‘ldirgan holda uni muntazam ravishda kuzatish yordam beradi. Sinf rahbari о‘quvchining shaxsini о‘rganish negizida muayyan dastur asosida bir maqsadga qaratib kasbga yо‘naltirish ishini olib boradi. Bunda sinf soatlaridan, fakultativ mashg‘ulotlardan 297 va ekskursiyadan foydalaniladi. Kasbga yо‘naltirish ishi о‘quvchilarning ota- onalari bilan mustahkam aloqada о‘tkaziladi. О‘quvchilar yiliga bir marta savol varaqasini tо‘ldiradi. Bundan maqsad- о‘quvchilarning hayotiy rejalarini aniqlab olishdir. Sinf rahbarlari savol varaqasini asosida о‘quv yili oxirida kasbga yо‘naltiruvchi maktab kengashiga topshirish uchun u yoki bu kasbni ongli ravishda tanlagan yoki zarur malaka darajasi bо‘yicha kasb egallagan hamda о‘qish va ish xususidagi о‘z istaklarini bildirgan о‘quvchilarning rо‘yxatlarini tuzadilar. О‘quvchilar mehnat ta’limi darslarida mehnatning har xil turlariga oid bilimlarnigina olib qolmay, shu bilan birga о‘z faoliyatlari jarayonida maxsus malakalarga ham ega bо‘ladilar, о‘z qobiliyatlarini rivojlantiradilar, mehnatda о‘z kuchlarini sinab kо‘radilar. Shu boisdan mehnat ta’lim о‘qituvchisi mehnat darsini shunday tashkil qilishi kerakki, toki har bir о‘quvchi mehnatni sevishni о‘rganib olsin, odamlarga naf keltiradigan bо‘lsin, ish jarayonidan va uning natijalaridan zavqlansin. Mehnat о‘qituvchisi о‘z ishida bilim va malakani egallashda о‘quvchilarga eng kо‘p faollik va mustaqillikni ta’minlaydigan shakllari va metodlaridan foydalanishi lozim. Laboratoriya - amaliy, о‘quv-ishlab chiqarish ishlari, ishlab chiqarish ekskursiyalari, tajribasi shunday ish shakllari va metodari jumlasiga kiradi. bu ishlar mustaqil kuzatishlar, tajribalar, tahlillar, hisob-kitoblar, ishlab chiqarish va ijodiy vazifalarni hal qilishni hamda bevosita ijtimoiy-foydali, unumli mehnatni о‘z ichiga oladi. Mehnat ta’limi jarayonida о‘qituvchi kasb qilib olingan mehnat tо‘g‘risidagi ma’lumotlarni konkret mavzularni о‘rganish bilan mantiqiy bog‘lashi mumkin. Chunonchi, elektrotexnika fizikasi va bо‘limini о‘rgangan chog‘da о‘qituvchi xalq xо‘jaligada elektr quvvatining roli va ahamiyatini, uni ishlab chiqarish hamda iste’molchiga yetkazib berish usullarini kо‘rsatishi, shuningdek ushbu tarmoq kasblari uchta katta guruxda bо‘lishni tushuntirib berish mumkin. Birinchi guruxga elektrotexnika uskunalari, mashinalari, apparatlari va asboblarini ishlab chiqarish bilan bog‘liq kasblar (elektrotexnika mashinalarini yig‘uvchi slesar, sozlovchi 298 slesar о‘rovni elektromontyor, izolyatsiya qiluvchi va shu kabilar); ikkinchi guruxga elektr quvvati uzatish bilan bog‘liq kasblar (podstansiyalarning elektromantyori, elektr tarmoqlarini ishlatuvchi elektromontyor va shu kabilar); uchinchi guruxga elektr quvvatidan foydalanish bilan bog‘liq kasblar (elektromontajchi slesar, ta’mirchi elektromantyor va shu kabilar) kiradi. О‘quvchilarni kasbga yо‘naltirishda о‘qituvchining shaxsi juda katta rol о‘ynaydi. О‘qituvchining shaxsi - о‘qituvchining ijodiy rivojlanishini, yuksak pedagogik mahoratini, ishda doimiy novatorligini, omilkorligini, bolalarga nisbatan muhabbat va hurmatini belgilab beradigan xislatlar majmuidir. Ayni shunday о‘qituvchi о‘quvchilarda о‘ziga nisbatan hurmat-ehtirom, ishga havas tug‘diradi, о‘ziga о‘xshash bо‘lish, u bilan dо‘stlashish eng ezgu istaklar, istiqbol tо‘g‘risidagi, о‘z kasbi haqidagi orzularni baham kо‘rish ishtiyoqini yaratadi. Maktabda qiziqishlar bо‘yicha о‘tkaziladigan xilma-xil mashg‘ulotlar orasida tо‘garak ishi alohida ahamiyat kasb etadi. Maktabda tо‘garaklarning asosiy kо‘pchiligini mehnat ta’limi о‘qituvchilari olib boradi. Bular - ishlab chiqarish - texnika tо‘garaklaridir. О‘qituvchi bunday tо‘garaklarda о‘quvchilarda ixtirochilik, konstruktorlik singari maxsus qobiliyatlarni ijodiy rivojlantirish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratish imkoniyatiga ega. Mehnat ta’lim о‘qituvchisi о‘quvchi shaxsini о‘rgangan chog‘da kasbga yо‘naltirish maqsadida quyidagi qoidalarga: shaxs kamol topadigan konkret vaziyatda konkret jamoada shaxsning xulq-atvorini kuzatish; faoliyat orqali shaxsni о‘rganish; shaxsni qandaydir qotib qolgan narsa tariqasida emas, balki taraqqiyotda kо‘rib chiqish; shaxsning vaqtincha psixologik holatini, о‘rtoqlariga munosabatini hisobga olish kabi qoidalarga amal qilishi maqsadga muvofiqdir. Mehnat ta’limi о‘qituvchisining ishida psixologik diagnostikasiga katta о‘rin ajratiladi. Psixologik diagnostika jarayonida u maktab, kasb-hunar kolleji kasb maslaxatchisi bilan birgalikda har bir о‘quvchining kelgusidagi kasbni tanlashi jarayonida shaxsiy xususiyatlarini aniqlashi mumkin. 299 Shunday qilib, mehnat ta’limi о‘qituvchisi ishida quyidagi yо‘nalishlarni; - kasbga oid bilimlar - о‘quvchilarni mehnat faoliyati sohalari, xalq xо‘jaligining ayrim tarmoqlari, kasblar va mutaxassisliklar bilan tanishtirish; - psixologik pedagogik maslahat - mehnat faoliyatining turlari tо‘g‘risida, о‘quvchi xislatlari, bilimlari va mayllariga eng muvofiq bо‘lgan kasblar va mutaxassisliklar haqida о‘quvchiga gapirib berish; - kasb tarbiyasi - о‘quvchilarda u yoki bu kasbga nisbatan barqaror qiziqishlarini shakllantirish; - amaliy kasbiy kо‘nikish - mehnat faoliyatining turli sohalarida kuchlarni amaliy jihatdan sinab kо‘rish uchun shart-sharoitlar yaratish; - kasbga yо‘naltirish maqsadida о‘quvchining shaxsini о‘rganish, mehnatga bо‘lgan qiziqishlarni va kasbga qiziqishlarni shakllantirish kabi yо‘nalishlarni kо‘rsatib о‘tish mumkin. Mehnat ta’limi о‘qituvchisining kasbga yо‘naltirish ishi о‘zaro bog‘liq tarkibiy qismlarning butun bir kompleksi bilan, shu jumladan kasbga yо‘naltiruvchi о‘quv-metodik kabinet faoliyati, sinf rahbarining, fan о‘qituvchilarining ishi, ota-onalar va shu kabilar bilan mahkam bog‘langandir. Mehnat о‘qituvchisi bular bilan yaqindan aloqa bog‘lamay turib samarali ishlashi mumkin emas. Mehnat ta’limi darslarida kasbga yо‘naltirish ishini olib borgan о‘quvchilarni mehnat faoliyatiga tayyorlashdagi boshqa fanlar bilan о‘zaro aloqani ham hisobga olish lozim. Maktabda har bir о‘quv fani о‘quvchilarni kasbga yо‘naltirishni amalga oshirishdagi о‘ziga xos imkoniyatlariga ega, lekin u mehnat turlari, kasblarning xilma-xilligi va shu kabilar tо‘g‘risida о‘quvchilar bilimlarini shakllantirishning birdan bir manbai bо‘lishi mumkin emas. Shu sababdan ham kasbga yо‘naltirish ishida mehnat о‘qituvchisining faoliyatini sinf rahbarlari va fan о‘qituvchilari ishi bilan muvofiqlashtirish g‘oyat muhimdir. Tajriba shuni kо‘rsatadiki, о‘quvchilarda kasbga bо‘lgan barqaror qiziqishni shakllantirish ishlari samaradorligini oshirish uchun: 300 - fan asoslarini о‘qitishning, mehnat ta’limining va fakultativ mashg‘ulotlarning fanlararo aloqalarini, davomiyligini, politexnik va kasbga yо‘naltirish yо‘nalishini rо‘yobga chiqarish; - politexnik ma’lumot, mehnat ta’limi va kasbga yо‘naltirishning о‘quvchilar ijtimoiy-foydali, unumli mehnati bilann о‘zaro aloqasini ta’minlash; - о‘quvchilarning bir maqsadga qaratilgan ijtimoiy ahamiyatli о‘quv-ishlab chiqarish topshiriqlarni bajarishlari; - xalq xо‘jaligining turli sohalarida о‘quvchilarning qiziqishini rivojlantirishga shaxsiy, tabaqalashtirilgan yondashuvni amalga oshirish; - о‘quvchilarni kasbga yо‘naltirish sohasida maktab о‘qituvchilari bilan ishlab chiqarish jamoalarining birgalikda ish kо‘rishi; - sanoat qishloq xо‘jalik kasblarini targ‘ib qilish lozim. Tabiiy - matematik turkum fanlarni о‘rgangan chog‘da о‘quvchilar konkret iqtisodiy hududdagi yetakchi kasblar bо‘yicha mehnat mazmuni bilan tanishish, ana shu kasblarni muvoffaqiyatli egallash uchun zarur bо‘lgan bilim, kо‘nikma va malakalarni olish imkoniyatiga egadirlar. Maktab о‘quvchilari gumanitar fanlar bо‘yicha о‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda kasb tanlash masalalarida g‘oyaviy-axloqiy, dunyoqarashga oid bilim oladilar. Yüklə 5,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|