Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti p a r a z I t o L o g I ya
-rasm. Odamlarning limfa yo„llarida parazitlik qiluvchi nematoda
Yüklə 3,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Diktiokaulyuslar ( Dictyocaulus )
- 65-rаsm. Diktiоkаulаlar ( Dictyocaulus filaria ) ning rivоjlаnish sikli sхеmаsi: 1 - erkаgining dum qismi;
- Onxoserkalar ( Onchocerca ) dan
- Qoramol onxoserkalari.
- 67-rasm. Otlar terisida parazitlik qiluvchi Onchocerca reticulata nematodasi
|
63-rasm. Odamlarning limfa yo„llarida parazitlik qiluvchi nematoda (Wuchereria bancrofti) qo„zg„atadigan fil kasalligi. Kasallikning yashirin (inkubatsion) davri 3-18 oy davom etishi mumkin. Kasallikning belgilari: avvalo, allergik holatlar yuzaga keladi, keyin tana harorati ko„tariladi, to„qimalarda shishlar paydo bo„ladi.
64-rasm. Bankroft ipchasi (Wuchereria bancrofti) ning rivojlanish sikli: 1,2-jinsiy yetuk erkak va urg„ochi parazit; 3-asosiy xo„jayini-odam; 4-6-bemor organizmida mikrofilyariylarning rivojlanish davrlari; 7-periferik qon tomirlaridagi mikrofilyariy; 8-parazitning oraliq xo„jayinlari-Culex va Aedes avlodiga mansub chivinlar; 9-chivinlar xartumidagi invazion(yuqumli) lichinka.
Voyaga yetgan parazitlar limfa tomirlarida tiqilib qolishi natijasida limfa yo„li berkilib, limfa suyuqligi to„xtab qoladi, bunda zararlangan joylar, ya‟ni tana qismlari, shu jumladan, qo„l va oyoqlar juda yo„g„onlashib ketadi. Bu kasallik fil oyog„i deb ataladi. MDH da bu kasallik deyarli uchramaydi. Vuxererioz bilan kasallangan odamlar dietilkarbamazin, ditrazin kabi dorilar bilan davolanadi. Profilaktik chora-tadbirlar- odamlarni vuxererioz tashuvchisi bo„lmish qon so„ruvchi chivinlar chaqishidan himoya qilishdir. Diktiokaulyuslar (Dictyocaulus) qo„y, echki, qoramol, tuya va yovvoyi kavsh qaytaruvchi hayvonlarning o„pkasi, bronxlari va traxeyasida parazitlik qiladi. Har bir hayvonning o„ziga muvofiqlashgan diktiokaulyus turi bor. Masalan, qo„y va echkilarda-
kabi turlari parazitlik qiladi. Shularning orasida O„zbekistonda qo„y va echkilarda parazitlik qiladigan
ko„rinishdagi ingichka nematodadir. Urg„ochisining uzunligi 5–15 sm, erkaginiki esa 3– 8 sm keladi. Erkagining dum qismida qovurg„ali bursasi va sarg„ish rangli ikkita spikulasi bor. Urg„ochisining vulva teshigi gavdasining o„rtasida yoki boshiga yaqin qismida joylashgan bo„lib, tashqariga ochiladi. Diktiokaulyus geogelmint. Bu parazit bilan ko„proq qo„y va echkilar zararlanadi. Parazit qo„y va echkilaming bronxlarida yashab, urg„ochilari erkaklari bilan juftlashib, traxeya va bronxlar bo„shlig„iga tuxum qo„yadi (65-rasm).
1 - erkаgining dum qismi; 2 – I bоsqich lichinkаsi; 3 – II bоsqich lichinkаsi; 4 - yuqumli holаtdаgi III-bоsqich lichinkаsi. Tuxumlar ichida lichinkalar bo„ladi. Hayvon yo„talgan vaqtida parazit tuxumlari bronxial shilliq bilan og„iz bo„shlig„iga keladi va hayvon bu tuxumlarni qaytadan yutib yuboradi. Ovqat hazm qilish organlaridan o„ta turib, ichak bo„shlig„ida parazit tuxumlaridan lichinkalar chiqadi va hayvon tezagi bilan tashqariga yerga tushadi. Tashqi muhitda qulay sharoitda lichinkalar ikki marta po„st tashlab, 6–7 kun ichida yuqumli holatga aylanadi. Agar tashqi muhitda harorat past bo„lsa, lichinkalarning rivojlanish muddati uzayadi. Invazion lichinkalar tashqi muhit sharoitlariga ancha chidamli, ular qurg„oqchilikda 30 kungacha, muzlatilganda esa 15 kun davomida tiriklik qobiliyatini saqlab qoladi. Namlikda lichinkalarning faolligi yanada ortadi. Yomg„irdan keyin lichinkalar o„tlar bo„ylab tik harakat qiladi, natijada mollarning diktiokaulyuslar bilan zararlanishi ortadi. Qo„y va echkilar parazitning invazion lichinkalarini o„zlariga ko„katlar, yem- xashaklar va suv orqali yuqtiradi. 4 1 3 2 3 4 1
Hayvon organizmiga tushgan lichinkalar ingichka ichak shilliq qavati devorini teshib, limfa tugunlariga o„tib rivojlanadi va oxirgi marta po„st tashlab, limfa tomirlari orqali qon tomirlariga va qon oqimi bilan o„pkaga keladi. Lichinkalar o„pka qon tomirlari va parenximasini teshib bronxlarga o„tadi, bu yerda rivojlanishni davom ettirib, 1-2 oydan keyin jinsiy voyaga yetadi. Qo„y va echkilar organizmda 5-6 oydan 1,5-2 yilgacha parazitlik qiladi. Diktiokaulyuslar keltirib chiqaradigan kasallik diktiokaulyoz deyiladi. Bu kasallikning tarqalishiga yil fasllari, hayvonlarning yoshi, tabiiy iqlim sharoit muhim ro„l o„ynaydi. O„zbekistonda qo„y va echkilar diktiokaulyus lichinkalari bilan sug„oriladigan hududlarda asosan, kuz va bahor oylarida, dasht va yaylovlarda kuz oylarida, tog„ va tog„oldi hududlarida esa, bahor va kuz oylarida hamda qish oylarining boshlarida zararlanadi. Kasallangan qo„y va echkilarda kasallik yuqqandan 15–20 kundan keyin yo„tal paydo bo„ladi.
Keyinchalik ular o„sishdan orqada qoladi, oriqlab ketadi, junlari siyraklashadi. Burun teshigidan suyuqlik oqadi. Darmonsizlanib joyidan tura olmaydigan bo„lib qoladi. Agar davolanmasa, kasallangan hayvonlarning 10-70 % nobud bo„ladi. Kasallangan mollarni davolash uchun ularni muntazam ravishda degelmintizatsiya qilib turish lozim. Qo„y va echkilar diktiokauloziga qarshi panakur, nilverm, rintal, ditrazin, loksuran va boshqa preparatlar ishlatiladi. Kasallikni yuqtirmaslik uchun esa mol boqiladigan yaylovlarni tez-tez almashtirib turish, qo„ton va molxonalami sanitariya- gigiyena tomonidan toza tutish lozim. Telyaziyalar sutemizuvchilar va qushlar ko„zida parazitlik qiladi. Ular ayniqsa, qoramollar orasida keng tarqalgan bo„lib, telyazioz kasalligini keltirib chiqaradi. Telyazioz qo„zg„atuvchilari asosan, Thelazia rhodesi, Th. gulosa va Th. skrjabini turlari hisoblanadi. Telyazioz O„zbekiston sharoitida yoz va kuz oylarida uchrab, chorvachilik xo„jaliklariga katta iqtisodiy zarar keltiradi. Bu kasallik bilan kasallangan qoramollar ko„r bo„lib qolishi ham mumkin. Suti va vazni kamayadi. Respublikamizning turli mintaqalarida qoramollarning telyazioz bilan umumiy zararlanishi 5,8 % dan 31 % gacha boradi. Qoramollarning telyazioz bilan zararlanishi yil fasllariga va Respublikamiz landshaftlariga qarab o„zgarib turadi. Telyaziylar orasida-Thelezia rhodesi turi eng ko„p tarqalgan bo„lib, xavfli turlardan biri hisoblanadi. Erkaklarining uzunligi 5-16 mm, spikulalarining kichikligi hamda kutikulasining arra tishchali shaklida ko„ndalang chizilmaganligi bilan boshqa ikki turdagi telyaziylardan farq qiladi. Urg„ochilarining uzunligi 11–19 mm. Og„iz kapsulasi orqa tomoniga nisbatan bir muncha kengaygan. Yuqoridagi uch tur telyaziylar faqat qoramollarda parazitlik qiladi. Thelezia rhodesi kon‟yuтktiv xaltachasiga va uchinchi qovoq ostida joylashadi. Qolgan ikki tur telyaziyalar esa ko„z yoshi bezlarining yo„lida va uchinchi qovoq ostida parazitlik qiladi. Telyaziylar oraliq xo„jayinlar-pashshalar ishtirokida rivojlanadigan biogelmintlar hisoblanadi (66-rasm). O„zbekistonning turli mintaqalarida qoramollarda uchrovchi telyaziyalarning oraliq xo„jayinlari sifatida pashshalardan-Musca larvipara va M. domestica turlari ishtirok etishi aniqlangan. Respublikamizning ayrim hududlarida pashshalar telyaziylar 8 9
5 6 7 lichinkalari bilan 0,2 % dan 1,6 % gacha zararlangan. Telyaziylar kasallikka moyil hayvonlar organizmiga kuchli patogen ta‟sir ko„rsatib har xil mikroblarni ko„zga tushib rivojlanishiga sabab bo„ladi. Chunki qoramolning kon‟yuktiv shilliq pardasi telyaziylar tomonidan qitiqlanib jarohatlanishi mikroblarning rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratadi.
66-rasm. Qoramollar ko„zida parazitlik qiluvchi Thelazia rhodesi nematoda turining rivojlanish sikli sxemasi.
Telyaziylar kon‟yuktivda harakat qilib, tishchalar kabi ko„ndalang chizilgan kutikulasi bilan ko„zning shox va shilliq pardalarini jarohatlaydi. Buning natijasida 2–3 kun davomida mol ko„zidan yosh oqib turadi. Ko„zning muguz qatlami sekin-asta g„uborlanadi. Yallig„langan konyuktivi shishib, ko„z qovoqlari ko„zni bekitib qo„yishi mumkin. Ko„z qovoqlarining tagidan yiringli suyuqlik oqib kipriklarga yopishgan holda quriydi.
qo„zg„atadigan telyazioz hayvon kon‟yuтktivasining alternativ yallig„lanib epiteliy va uning atrofidagi to„qimalarida quruq nekroz rivojlanishi bilan xarakterlidir. Ko„zning muguz pardasida degenerativ jarayonlar rivojlanib eroziylar, yarachalar paydo bo„ladi. Muguz qatlami teshilib ko„z gavhari ham zararlanishi mumkin. Kelgusida ko„zning kuchli xiralashgan muguz pardasi bir oz qizarib, ko„z olmasi bo„rtadi, qon tomirlari gipermiyalashadi. Ko„z muguz qatlami to„qimalari parchalanib oval yoki dumaloq shaklda tekis qirrali yara hosil qiladi. Telyazioz bilan xastalangan qoramol bezovtalanadi, yorug„likka qaray olmaydi. Kon‟yuktivi yallig„lanadi, ko„zidan yosh oqadi, hatto qovoqlar yopishib qoladi, ayrim hayvonlarning ko„z muguz pardasi yallig„lanib yarachalar ko„payadi, hayvon ko„r bo„lib qoladi. Kasallik odatda 4–8 hafta davom etadi. Telyazioz ayniqsa buzoqlarda og„ir kechadi.
Qoramollar orasida ko„z kon‟yuktivi va muguz pardalarning surunkali yallig„langanligi sezilsa bunday mollar telyazioz deb gumon qilinadi. So„ngra qo„zg„atuvchilari topilib tasdiqlanadi. Bu maqsadda barmoq bilan ko„zning ichi eziladi, pintset yoki qovoq ushlagich bilan uchinchi qovoq ko„tariladi, nam paxta tampon bilan ko„zning ichki burchagidan shilliq olinadi yoki ignasiz shpris bilan ko„zga bor kislotasining 2–3 % li eritmasi purkalib yuvindi to„planadi. Ko„zdan olingan yuvindi va shilliq qora rangli kyuvetaga solinib yaxshilab ko„zdan kechiriladi. Bunda oq rangli parazit nematodalar ko„zga tashlanadi. Xo„jalikni telyaziozdan sog„lomlashtirish uchun hamma kasal va sog„lom qoramollarni davolash taklif etiladi. Buning uchun 2–3 % li bor kislotasi yoki yodning suvdagi (1:2000) eritmalari bilan molning ikkala ko„zi yuviladi, 0,5 % li lizol eritmasi bilan yuvish ham yaxshi natija beradi. Ko„zni ichi rezinkali sprinsovka yordamida yuvish qulay. Birinchi marta yuvishdayoq telyaziyning ko„pchiligi yuvilib chiqadi, ammo ko„z yosh kanalchasida 2 % ga yaqin telyaziylar qolishi mumkin. Ko„zda telyaziy qolmasligi uchun 5-6 kun o„tkazib yana ikki marta yuviladi, bir hayvon ko„zini bir marta yuvish uchun o„rtacha 50-75 ml eritma tayyorlanadi. Kasal hayvonlar maxsus ajratilgan joyda davolanadi. Davolash ishlari tugagach o„sha joyga so„ndirilmagan ohak sepiladi. Kasallik birmuncha rivojlanganda dezinfektsiya qiladigan nordon dorilardan tayyorlangan malhamlar ishlatiladi. Bu maqsadda pinitsillin, sulfamid preparatlaridan foydalaniladi. Telyaziylarni tarqatuvchi oraliq xo„jayinlari-pashshalarga qarshi kurashish lozim. Buning uchun hayvonning ko„z atrofiga degat yoki kreolindan tayyorlangan malham surtiladi, boshiga esa geksaxlorandan tayyorlangan 0,5 % li kraxmal suspenziyasi sepiladi. Urg„ochi telyaziylar tirik lichinka tug„adi. Bu lichinkalarni oraliq xo„jayini pashshalar qoramolning ko„z yoshi bilan yutib zararlanadi. Lichinkalar pashshaning ichida yashab bir oy davomida tullaydi, so„ngra rivojlanib yuqumli, ya‟ni invazion davriga o„tadi. Invazion lichinkalar pashshaning oshqozoniga tushib, keyin uning xartumiga qarab harakat qiladi. Bunday pashshalar yana qaytib qoramolning ko„zi atrofiga qo„nganda xartumidan invazion lichinkalar chiqib qoramolning ko„ziga kiradi va telyazioz bilan zararlaydi. Hayvon ko„ziga tushgan lichinkaning uzunligi 6 mm bo„lib, 15–20 kunda voyaga yetgan erkak va urg„ochi telyaziylarga aylanadi. Telyaziylar qoramollar ko„zida bir necha oy yashaydi. Ayrim nusxalari hatto bir yildan ko„proq parazitlik qiladi. Qoramollar asosan yozda yaylovda suv manbalarida oraliq xo„jayin pashsha orqali telyazioz bilan zararlanadi. Telyaziylardan eng ko„p tarqalgani Thelazia rhodesi, ammo Sibir va Uzoq Sharqda uchta turning hammasi keng tarqalgan. Telyazioz mavsumiy kasallik bo„lib, yoz oylarida va qishda uchraydi. Qoramol ko„zidan va burnidan yil davomida telyaziy topilib turadi. Ammo yozda iyul, sentyabr oylarida ko„proq bo„ladi. MDHda telyaziy shimoliy mintaqalardan tashqari hamma joyda tarqalgan, ammo Ukraina va MDHning Janubiy hududlarida ko„proq
uchraydi. Teyaziylar oraliq xo„jayini –- pashshalar yaylovdagi qoramol tezagiga tuxum qo„yganda rivojlanadi. Iyun oyidan to sentyabr oyigacha qanotli pashshalarga aylanadi.
nematodalar bo„lib, tanasi ipsimon, ikki tomonga ingichkalashib ketgan. Uzunligi 2 sm dan 11 sm gacha boradi. Ularning rivojlanishi ikkita xo„jayinda ketadi. Asosiy xo„jayinlari odam, qoramol, ot va eshaklar hisoblansa, oraliq xo„jayinlari qon so„ruvchi chivinlardir. Onxoserkalar asosiy xo„jayinlari organizmida teri ostida, paylar, taloq pardasi ostida va boshqa organlarda parazitlik qiladi. Parazitlar atrofida biriktiruvchi to„qimali yo„llar hosil bo„ladi. Odamlarda bu yo„llar tanasining turli qismlarida, ko„pincha bo„g„imlar, qo„1-oyoq va boshida to„planadi. Lichinkalar mikrofilyariyalar teri qatlamida yashab, terining ichida yara hosil qiladi va pigment ajralishini buzadi. Ba‟zan parazit lichinkalari ko„zni ojizlantirib, hatto ko„r bo„lishiga olib keladi. Odam va hayvonlarda uchrovchi onxoserkoz kasalligini yuqtiruvchilar mayda chivinlar bo„lib, parazit lichinkalarini qon so„rganda kasallangan hayvonlardan sog„lom mollarga yuqtiradi. Odamlarga ham xuddi shu tarzda yuqtiradi. Odamlarda onxoserkoz kasalligi, asosan, Afrika mamlakatlarida va Amerikada tarqalgan. Odamlarda uchrovchi onxoserkalarning oraliq xo„jayinlari Simulium urug„iga kiruvchi chivinlar hisoblanadi. Hayvonlarda onxoserkozlar yer yuzida, jumladan, O„zbekistonda ham keng tarqalgan. Ulardan, ayniqsa, otlar va qoramollar ko„p zararlanadi. Onxoserkalar xalq xo„jaligiga juda katta zarar keltiradi. Onxoserkalar O„zbekistonda qoramol terisini zararlashi tufayli teri sifatini pasaytirib yuboradi va natijada teri zavodlari har yili bir necha millionlab so„mdan mahrum bo„ladi. Bundan tashqari, kasallangan hayvonlarning boshqa mahsuldorligi ham keskin kamayib ketadi. Qoramol onxoserkalari. Yuqorida ta‟kidlanganidek, qoramollarda onxoserkalarning ikkita turi: Onchocerca gutturosa va Onchocerca lienalis parazitlik qiladi. Birinchi tur parazit bo„yin payida, ikkinchisi esa gastrolienal bog„lag„ichda parazitlik qiladi. Onxoserkalarning ingichka ipsimon, tanasaning uzunligi erkaklarida 28,3–33,8 mm va urg„ochilarida 100 mm dan ortiq bo„ladi. Urg„ochilarining kutikulalari yo„g„on halqalar bilan qoplangan. Erkaklarida esa ingichka chiziq ko„rinishida. Erkaklarida ikkita ko„payishga yordam beradigan spikulasi bor. Urg„ochisining vulvasi tanasining oldingi qismiga ochiladi. Lichinkalarining uzunligi 0,17-0,249 mm va eni 0,029–0,0043 mm keladi. Onxoserkalarning oraliq xo„jayinlari, Simulida oilasiga kiruvchi mayda chivin- Simulium arnotum orqali rivojlanadi. Onxoserkalarning urg„ochilari tirik lichinka tug„adi. Ular keyinchalik terida harakatlanadi. Mayda chivinlar qon bilan oziqlanayotib parazit lichinkalarini ham yutib yuboradi. Mayda chivinlar qoramollarga hujum qilib onxoserka lichinkalarini ham yutib yuboradi. Mayda chivinlar qoramollarga hujum qilib onxotserka lichinkalarini yuqtiradi, qoramol organizmida lichinkalar voyaga yetadi. Onxoserka lichinkalarining rivojlanish muddati tashqi muhit haroratiga bog„liq bo„lib, 19-35 kunga to„g„ri keladi. Qoramol ko„pincha yozda simulidlar uchish davrida zararlanadi. Teridagi onxoserka lichinkalarini topib kasallik aniqlanadi. Buning uchun qoramol qorin terisi kesib olinib, fiziologik eritma tomdirilgan buyum oynasi ustiga qo„yiladi va yaxshilab parchalanadi. 10-15 minut o„tgach teri tolalari olib tashlanadi, so„ngra fiziologik eritma mikroskopda tekshiriladi. Onxoserkoz bilan asosan, ikki yoshdan katta bo„lgan qoramollar kasallanadi. Onxoserkoz bilan kasallagan qoramollarni ditrazinning suvdagi eritmasi (1; 1,5) teri ostida 1 kg tirik vazniga 0,1 mg dan yuboriladi. Bir sutkada to„rtta in‟ektsiya o„tkaziladi. Onxoserkozga qarshi kurashish va oldini olish uchun birinchi navbatda qoramol qornining pastki devori son va boldirning ichki yuzasi yon tomirlari, ko„krak va qorin insektitsidlar bilan changlantiriladi. Mayda chivinlar uchadigan paytda hayvonlarga har uch kunda, uchish o„rtalarida esa har 10 kunda bir marta dori sepiladi. Qoramol yaylovda boqilganda soyabonli bostirmalar quriladi. Simulidlarning hujum qiladigan paytida mollarni molxonalarda boqish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida ta‟kidlanganidek, onxoserkozning qo„zg„atuvchilari uzun ingichka nematodalardir. Jinsiy yetilganlari hayvonning chandir va paylariga, lichinkalari esa teri orasiga kirib oladi. Onxoserkozga chalingan qoramollarda yaqqol ko„zga tashlanadigan kasallik alomatlari sezilmaydi va harom o„lish hollari ro„y bermaydi, lekin kasallik iqtisodiy jihatdan katta zarar yetkazadi. Teri zavodlarida, onxoser-kozdan zararlangan mol terilaridan past sifatli mahsulot olinadi. Qoramollarda onxoserkozdan zararlanish respublika bo„yicha 13,5 % dan 26,8 % gacha, ot va eshaklarda esa 68,8–70 % gacha boradi. Kasallikning yuqishi ko„pincha Toshkent, Samarqand, Jizzax, Surxondaryo viloyatlari xo„jaliklarida, shuningdek, Qoraqalpog„iston Respublikasida uchraydi. Eng ko„p zararlanish yoz oylarida kuzatiladi.
qiladi. Bu turdan tashqari otlarda Onchocerca reticulata turi ham uchraydi. Onxoserkoz otlarda keng tarqalgan bo„lib oyoq, bo„yin, ensa yag„rinining pay va bo„g„inlari ko„proq shikastlanadi. Kasallangan otlarning yag„rini, bo„yni, ensasi va boshqa organlari yiringlaydi.
uzunligi 1 m, erkaklariniki 25–30 sm ga yetadi. Bu nematoda ko„rinishidan ingichka oq ipni eslatadi. Kutikulasi qalinlashgan va kichkina taroqcha ko„rinishida. Urg„ochilari tirik tug„adi, lichinkalarining uzunligi 0,22–0,25 mm, eni esa 0,004–0,005 mm, bigizsimon shaklda. Lichinkalarining bosh tomoni yumaloq bo„lish bilan xarakterlanadi. Parazitlar ko„pincha trapetsiyasimon muskulning pay bog„ichlarida, kurak usti bog„lamida, ensa bog„lagichining kapyushonsimon kengaygan yerida joylashadi, ba‟zan muskul to„qimalarida, tog„aylarda va charvi asosida, shuningdek, ko„krak umurtqalarning o„simtalarida va kurak suyagining tog„ay qismida joylashadi.
farqlanadi. Bu nematodalar tushov bo„g„imida, bukuvchi paylarda, oyoqlarning pay sohasidagi teri osti to„qimalarida joylashadi (67-rasm). Onxoserkalar hamma filyariylar kabi oraliq xo„jayinlar-qon so„ruvchi chivinlar ishtirokida rivojlanadi. Onchocerca cervicalis ning oraliq xo„jayini Culicoides zaxkash chivinlar avlodi hisoblanadi. Onxoserkalar bilan zararlangan otlardan parazit lichinkalari tashqi muhitga chiqa olmaydi. Parazit lichinkalari terining chuqur qatlamidagi hujayra o„rtasida, shuningdek, bo„g„inlarning sinovial suyuqliklarida va pay qillarida uzoq muddat saqlanadi.
67-rasm. Otlar terisida parazitlik qiluvchi Onchocerca reticulata nematodasi: 1-erkak nematodaning bosh tomoni; 2-erkak nematodaning dum tomoni; 3-nematoda tanasining bir qismi; 4- otning onxotserkoz bilan zararlangan payi; 5-teri onxotserkozi bilan zararlangan otning bo„yni.
Zaxkash chivinlar qon so„rish uchun otlarga hujum qiladi, natijada terida joylashgan onxotserka lichinkalarini yutib zararlanadi. Bu lichinkalar chivin tanasida rivojlanib 24 kundan so„ng invazion bosqichga aylanadi. Chivinlar sog„lom otlarni chaqqanda zararlaydi. Bu faqat yoz faslida, ya‟ni chivinlarning uchish davrida ro„y beradi. Otlar asosan yaylovda zararlanadi. Chivinlarning uzunligi 3 mm keladi. Ular hamma joyda tarqalgan va otlarga erta tongda, iliq tinch kechalari, yomg„ir yog„ish oldidan yopishib bo„yni, yag„rin orqasi yoli orasiga joylashib oladi. Shunisi qiziqki, qon va limfani faqat urg„ochi chivinlar so„radi. Onxotserka bilan ko„pincha 8–10 yoshdagi otlar zararlanadi. Parazitning patogenli ta‟siri invaziyalanishi darajasi organizmning umumiy holatiga bog„liq. Qator tumanlarda onxotserkalar otlarning deyarli hammasida uchraydi, biroq onxotserkozning aniq klinik belgilari kuzatilmaydi. Ba‟zi bir otlarda onxotserkoz yuqumli nekroz bilan og„ir kasallanadi. Parazitlar ensa, bo„yin bilan kurakni biriktiruvchi to„qimalariga joylashib, u yerni jarohatlaydi va yallig„laydi, ya‟ni bu joylarda ko„pincha yelka qismining ikkinchi va uchinchi ko„krak umurtqalarning qiltiqli o„simtalarigacha, mayda va qattiq shishlar 2 3 4 1 5 paydo bo„ladi. Bu shishlar sekin-asta kattalashadi. Bu hodisa 1-2 oy davom etib sog„ayshi yoki onxotserkozning patogenli ta‟sirada yiring hosil qiluvchi infektsiya bilan og„irlashishi mumkin. Natijada yiringli nekrotik manbalar paydo bo„ladi. Onxotserkozlar teri usti va teri osti to„qimalariga joylashib, diametri 2 sm dan 9 sm gacha qattiqlashgan joylar (100 gacha) kuzatiladi. Bu joyning juni to„kilib sezgirligi pasayadi. Onchocarca reticulata ta‟sirida paylar yallig„lanadi va ot oqsoqlay boshlaydi. Kasallik surunkali shaklda kechadi. Kasallikning boshlanishida yag„rin, bo„yin va orqa, ba‟zan kurak va tananing yon tomonlarida hajmi tovuq tuxumidek, deyarli og„riqsiz shishlar paydo bo„ladi. Oqma yaralardan parazit qismlari bilan aralashgan shilliqlarning suyuqligi oqadi. Oqma teshigining atrofi odatda qadoqlashadi. Tirik ot onxoserkozining yashirin formasini kichik teri bo„lakchalarini dermolyarvoskopiya usulida tekshirish natijasiga qarab aniqlash mumkin. O„lgan otlarni yorib qaraganda ayniqsa, yag„rin, bo„yin, ensaning bog„lagich qismlaridan, payli to„qimalari va oyoqlarning bukuvchi paylaridan parazitlar va ularning lichinkalari topilishi kuzatiladi. Onxoserkozdan odam va hayvonlar kasallanishining oldini olish choralaridan eng asosiysi parazit tashuvchilarini yo„qotishdir. Buning uchun esa chivinlar ko„payadigan joylarga insektitsidlardan foydalanish kerak. Kasallangan odamlarni dietilkarbamazin, ditrazin, suramin kabi dorilar bilan davolashadi. Qoramol onxoserkoziga qarshi esa faskoverm va ivomek preparatlaridan foydalaniladi. Yüklə 3,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|