Noorganik moddalar

4 . 8 . M E T A N K O N V E R S I Y A S I K A T A L I Z A T O R L A R I
M e t a n n i suv b u g ‘i b il an konversiyaisi a m a l i y o t d a j u d a sekin b o ­
radi. Bu h o l a t esa v o d o r o d ishlab c hi qa r i s h u n u m d o r l i g i n i pasa yib 
ketishiga olib keladi. S h u n i n g u c h u n h a m m e t a n konversiyasi tezligini 
o s h i r i s h ga x i z m a t q il ad i ga n ijobiy k a t a l i za t o r l a r qoMlash m a q s a d g a
mu v o fi q di r .
M c t a n n i suv b u g ‘i b i lan konver siya si u c h u n b i r q a t o r m o d d a l a r
k a t a l i z a t o r sifcitida o ‘rga nil ib, s a n o a t u c h u n t a k l i f e t il gan. B u n d a y
m o d d a l a r i c h i d a m e t a n konver siyasi u c h u n e n g yaxshi k a t a l i z a t o r ­
lar sifatida o ‘zi g ‘ovak, qat ti q, nisbiy u c h r a s h i s h yuzasi kat t a, yuqori 
t e m p e r a t u r a l a r g a c h i d a m l i , a r z o n va k i my o vi y i ne r t m o d d a l a r g a
s hi m d i r i l g a n nikel b i ri k ma l ar i d i r . K o b a l t , t e m i r , x r o m , m o l i b d e n va 
v o l f r a m l a r h a m k a t a l i z a t o r si fat ida t ek s hi ri b k o ‘ril gan, a m m o ul ar -
n i n g kat al it ik faolligi n i k e l n i k i d a n past ekanli gi a n i q l a n g a n .
K a t a l i z at o r l a r n i n g , s h u j u m l a d a n nikel ka t al i za to ri ni h a m sifatiga 
t a ’sir e t u v c h i asosi y o m i l l a r d a n biri — k a t a l i z a t o r u c h u n yetarli 
d a r a j a d a m e x a n i k m u s t a h k a m l i k va yu qo ri g ‘o v a k l i kk a ega b o ' l g a n
asosni t a n l a b ol ishdir . A n a s h u n d a y asosl ar sifatida a l u m i n i y oksidi 
( g l i n o z y o m ) , s h a m o t , p er i k l a z ( e ri ti lgan m a g n i y oksidi) va kizel- 
g u r l a r e n g k o ‘p q o ‘l lanadi.
A l u m i n i y oksi di sirtiga j oyl asht ir il ga n nikel k a t a l i za t o r i n i p r o m o -
t orl ari ( a k ti va to r l a r i ) sifatida m a g n i y oksidi, a l u m i n i y oksidi , x r o m
oksi di , t o ri y oks id l a r i ishlatiladi.
M D H davlatlari, s hu j u m l a d a n , 0 ‘zbekist on Respublikasi b o g ‘lan- 
g an azot ishlab chi qar ish korxonalaridagi m e t a n konversiyasi sexlarida 
m e t a n n i suv b u g ‘i b il an kon v er si y a la sh q u r i l m a l a r i d a G I A P ( Г о с у ­
д а р с т в е н н ы й н а у ч н о - и с с л е д о в а т е л ь с к и й и п р о е к т н ы й и н с т и ­
тут а з о т н о й п р о м ы ш л е н н о с т и и п р о д у к т о в о р г а н и ч е с к о г о с и н ­
т е з а ) t o m o n i d a n y ar at ilga n b ir q a t o r G 1 A P - 3 , G I A P - 8 , G I A P - 14, 
G I A P - 16, K S N - 2 h a m d a c h e t e l l ar da ishlab c h i q a r i l a d i g a n C - H -
2S ( C G I f i r ma s i , A Q S H ) , C - I I - 9 ( C C I f irmasi, A Q S H ) , 57-1 ( I C I
firmasi, Angl iya) , R K S - I ( H . T o p s o e firmasi, D a n i y a ) t urdagi nikelli 
k a t a l i z a t o r l a r ishlatilib k e l i n m o q d a . B u n d a y k a t a l i z a t o r l a r q o ‘llani- 
lish s oh as i g a q a r a b ikki asosiy g u r u h g a b o ‘linishi m u m k i n . Bi rinchi
g u ru h g a quvurli o ‘c h o q l ar d a ama l g a oshiriladigan e n d o t e r m i k ko nv er ­
siya katal izatorl ari ; i kkinchi g u r u h g a esa shaxtali r e ak t o r l a r d a amal ga 
o sh i r i l ad ig an a v t o t e r m i k k on ve r s i ya k a t a l i za t o r l a r i kiradi.
10
-
145

---

A v t o t e r m i k k onver siya k a t a l i z a t o r l a r d a n e n g k o ‘p q o ‘l l a n a d i g a n -
lar i da n biri — G I A P - 3 kat al iza tor i dir . G I A P - 3 tipidagi ka t al i za to rn i
t a y y o r l a s h 10 t a b o s q i c h d a n i b o r a t . D a s t l a b t e x n i k g l i n o z y o m
(Al20 3)ni oMchami 5 —40 m k m g a c h a m a y d a l a b , hosil boMgan k u k u n
20%li n i t r a t kislotasi b i lan b i r xildagi pl ast ik m as sa o l gu n g a q a d a r
aralashtiriladi. Hosil qilingan m as sa s h n e k - p r e s s d a n kolbasa shakl ida 
filera orqali itarilib chiqaziladi. Bu kolbasalar keyi ncha l ik h a l q a s i mo n
yoki silindrik shaklidagi g r a n u l a hol i da kesiladi. G r a n u l a l a r k e y i n c h a ­
lik 1573 К d a n yu qo ri t e m p e r a t u r a d a q u r i t i l a d i va kuydi ri ladi .
Bir n e c h a m a r o t a b a s h i m d i r i s h h a m d a 723 К d a o ra li q kuydi ri sh 
b i lan g r a n u l a l a r g a asosiy faol k o m p o n e n t — nikel h a m d a p r o m o -
t o r l a r y et ka z ila di va t u z l ar n i oksi dl ar ga a yl a n t i r i s h u c h u n 723 К da 
uzil-kesil kuydiriladi.
Asosiy k at a l i za t o r vazifasini met al l holidagi nikel bajarishi m u n o ­
sabati bi lan, yu qo ri da k o ‘rsatilgan y o ‘llar bilan hosil qilingan katalitik 
m as s a k o n t a k t a p p a r a t i d a yu qo ri t e m p e r a t u r a d a t a r k i b i d a v o d o r o d i
b o ‘lgan g a z a r al a s hm as i yoki m e t a n va suv b u g h d a n ibor at re aksi on 
a r a l a s hm as i bilan qaytariladi. Bu j a r a y o n d a ishtir ok et ay o tg an a l u m i ­
niy oksidi a kt i va t o r vazifasini baj ar adi . T a y y o r k a t a l i z a t o r silindr ik 
s h a k l d a d i a m e t r i 8 m m , b a l andl igi esa 9 m m , yoki d i a m e t r i h a m ,
bal andl igi h a m 12 m m d a n boMgan h a m d a h a l q a s ha kl ida gi ichki 
d i a m e t r i 3 — 11 m m , t a s h q i d i a m e t r i 8 — 20 m m , b a l a n d l i g i esa 
o ‘s h a n c h a d a n boMgan h o l d a ishlab c h i q a r i l a d i.
B u n d a y nikelli k at al i za to r l ar ga b i r q a t o r n o o r g a n i k va o r g a n i k 
m o d d a l a r ( H , S , C S 2, C O S , C 4H 4S va b o s h q a l a r ) z a h a r l i m o d d a l a r
s i f at i d a t a ’sir k o ‘r satishi m u m k i n . B u n d a y z a h a r l i m o d d a l a r d a n
v o d o r o d sulfid k a t al iz a tor da gi nikel b i lan q u yi da gi reaksiya b o ‘yi cha 
t a ’sir k o ‘rsatishi m u m k i n :
x N i + H 2S = N i xS + H 2 
(4. 22)
T a r k i b i d a o l t i n g ug ur t boMgan b i r i k m a l a r n i n g nikelli k a t a l i z a t o r ­
l a r g a b o M g a n z a h a r l i t a ’si ri n i s b a t a n p a s t r o q t e m p e r a t u r a l a r
873 К — 1073 К d a a n c h a g i n a k a t t a boMib, y u q o r i r o q t e m p e r a t u r a ­
lar 1273 К — 1373 К d a a k s i n c h a , a n c h a g i n a ki ch ik di r. 973 К d a n
y u q o r i t e m p e r a t u r a d a o l t i n g u g u r t l i a r a l a s h m a l a r b i l a n f a olligi 
p a s a y g an k a t a l i za t o r l a r n i faolligi m a ’l um d a r a j a d a y a n a q a y t a tikla- 
nishi m u m k i n , a g a r d a b u n d a y k a t a l i z a t o r l a r t o z a g a z d a ishlatilsa. 
A m a l i y o t d a nikelli k at al i za to r l ar ni aktivligini p as ay i sh i ga oli b k e l a ­
di ga n salbiy j a r a y o n l a r d a n y a n a biri — bu k a t a l i z a t o r sirtini quyidagi 
reaksiya b o ' y i c h a e l e m e n t a r ug le r o d b i lan q o p l a n i s h i di r :
C H 4 = С + 2 H 2 - Q ? 
(4.21)
146

---

B u n d a y h o l a t g a y o ‘l q o ‘ym a s l i k u c h u n m e t a n va u n i n g g o m o ­
loglarini k onve r siya si j a r a y o n i n i suv b u g ‘i ni ng ikki m a r o t a b a or t i q-
c ha l i gi da a m a l g a oshi ri ladi.
4.9. M E T A N VA U G L E R O D M O N O O K S I D I K O N V E R SI Y A S I
J A R A Y O N L A R I N I N G T E X N O L O G I K T A S VI R LARI
S a n o a t m a q s a d l a r i u c h u n ka t t a m i q d o r d a v o d o r o d ishlab c h i q a ­
r ishning ki myoviy usul larini ng eng progressiv t ur l ar i da n biri — m e t a n '
va u g l e r o d m o n o o k s i d i n i b o s i m o s t i d a suv b u g ‘i, ki sl or od va a t m o ­
sfera havosi a r al as hma s i yoki ul ar ni ng ayrimlari ishtirokida katalizator 
q o ‘llab yoki q o ‘l l a m a y k on v e r s i ya j a r a y o n i n i a m a l g a os hi ri shdi r.
C h u n k i 1 m o l e k u l a m e t a n n i t o ‘liq k onver siya la sh nat ij asi da 4 m o l e -
kula v o d o r o d ( konve r si ya suv b u g ‘i i s ht ir okida a m a l g a oshirilsa) yoki 
3 m ol e k u l a (k on ve rs iy a kislorod isht ir oki da a m a l g a oshirilsa) olinishi 
m u m k i n . S h u n i n g u c h u n h a m h oz i rgi v a q t d a s a n o a t d a , a s o s a n ,
t ar ki bi da u g l e r o d m o n o o k s i d i n i konver siyasi b o r boMgan tabiiy gazni 
yuqori b o s i m l a r d a k on ve r s i ya la sh t ex n o l o g i k tasvirl ari q o M l a n m oq -
d a, c h u n k i O ‘z b e k i s t o n Respubl ikasi k o n l ar i d a g i tabiiy g a z la r n i n g
9 5 —99 ( h) % ini m e t a n tashki l etadi. Past b o s i m d a , aniqrogM a t m o ­
sfera b o s i m i g a ya q i n b o s i m d a i shlaydi gan m e t a n va uglerod m o n o o k ­
sidi konver siya si q u r i l m a l a r i n i n g u n u m d o r l i g i k i c h i k va u l ar t exni k 
j i h a t d a n m u k a m m a l e m a s .
Yuqori b o s i m d a ishlaydigan konversiya q ur i lmal ar i bir q a t o r afzal- 
liklarga ega. X u s u s an , das tl abki ga z a r a l a s h m a s i d a n haj mi j i h a t d a n
a n c h a g i na kat ta boMgan konver ti rl angan gazni siqish u c h u n sarflangan 
energiya sarfini k a m boMishi, a p pa r at lar , k o mm un i k a t s i y a l a r va a r m a -
t u r a l a r o Mc h a m l a r i n i n g ki chi kl as hu v i, n a m ga z la r issiqligi toMiqroq 
r e k u p e ra t s i y a qi lini shi ( c h u n k i b u n d a y q u r i l m a l a r d a suv bugMning 
k o ndensa tsi yal anishi t e m pe r at u ra l a r i koMariladi), a z o t o v o d o r o d k o m -
pressor i ning konst ruksiyasi soddal asha di va h ok az o . Bular esa e n e r g o­
t exnol ogi k tasvirlarni qoMlay oladigan, b i rl amchi quvvati yirik boMgan 
agregatlarni b a r p o qilish u c h u n shar oit lar yaratadi. Bu nd ay agregatlar- 
d a ma h s ul ot t an n ar x i va kapital sarflarni pasaytirishga, m e h n ^ t u n u m ­
dorli gi ni esa, keski n o sh i r i s h ga ka t t a s h a r o i t l a r yar at adi .
4. 10. M E T A N N I N G B I R B O S Q I C H L I B U G ‘- K I S L O R O D L I
K O N V E R S I Y A S I TASVI RI
M e t a n va u g l e r o u m o n o o k s i d i n i 2 M P a b o s i m o s t i d a i shlaydi gan 
b i r b o s qi chl i b u g ‘- ki sl or odl i kat al it ik konver siyasi s a n o a t q u r i l m a ­
s i ni n g t e x n o l o g i k tasviri 4 . 1 - r a s m d a k o ‘rsatilgan.
147

---