Noorganik moddalar

N A Z O R A T S A V O L L A R I
1. N i m a u c h u n fo sfo r kislo ta sin i konsentrats iyasi past bo'ladi?
2. Fto r ga zi qanday qilib ushlanadi?
3. Filtrdan ch iq q a n yu vin d i suvdan nim a m aqsadda foydalaniladi?
4. D egid rat rejiminin g afzalligi nim ad a?
5. Sulfat kis lo ta si n im a u ch u n qo'lla nadi?
6
. T erm ik kislotan in g afzalligi.
7. A rala shm aga q o ‘sh ilg an q u m n in g roli n im a d a n iborat?
8
. Sublim atsiy a ja rayoni deb nim aga aytiladi?
9. P olifosfat kislotasi nima?
10. T o s h q o ln i n g xususiyatlari.
344

---

4-BOB
AZOT 0 ‘G ‘ITLARI ISHLAB CHIQARISH NAZARIY
ASOSLARI VA TEXNOLOGIYASI
A z ot o ‘g ‘itla r i. T a r k ib id a a z o t b o ‘lgan m a ’lu m b ir ik m a la r n i az ot 
o ‘g ‘iti s i f a t i d a q o ‘ll a s h m u m k i n . M a s a l a n : N H 4C1, N H 4N 0 3, 
( N H 4) 2S 0 4, K N 0 3, N a N 0 3, C O ( N H 2) 2, N H 3 va b o s h q a la r . T a r k i ­
bidagi a z o t n i n g sh a k lig a q a r a b a z o t o ‘g ‘itlarini 3 g u r u h g a b o ‘lish 
m u m k in . 1- t a r k ib i d a a m m o n i y sh a k ld a g i a z o t b ir ik m a la r i, m a sa la n : 
N H 4C 1 , ( N H 4)2S 0 4 va b o sh q alar. 2 -n itr a t shaklidagi azot birikm alari: 
N a N 0 3, K N 0 3, C a ( N 0 3)2 va a m i n s h ak lid ag i a z o tg a ega b o ‘lgan 
birikm alar: C O ( N H , ) - k a r b a m i d . Agregat h o la tig a q a ra b az ot o ‘g ‘itlari 
q a ttiq va s u y u q b o ‘lishi m u m k in .
H o z ir g i d a v r d a q i s h l o q x o ‘ja l i g id a a s o s a n a m m o n i y se litra s i, 
k a r b a m i d , a m m o n i y sulfati va q is m a n a m m i a k n i n g suvdagi e ritm a si 
q o ‘llan ila d i.
4 .1 . A M M O N I Y S E L IT R A S I
A m m o n i y selitrasi 3 5 ,5 % a z o tg a bo y b o ‘lgan o ‘g ‘itla r t u r k u m ig a
kiradi. A m m o n i y selitrasi yaxshi e r u v c h a n , o ‘sim lik t o m o n id a n yaxshi 
o ‘z l a s h t i r i s h g a eg a . A m m o n i y s e litr a s i k r i s t a l l ik m o d d a b o ‘lib, 
t e m p e r a t u r a n i n g o ‘zga rish ig a q a r a b 5 kristallik s h a k l d a b o ‘ladi.
A ga rda t e m p e r a t u r a 169,3— 125,2 °C b o ‘lsa ku b ik shaklda, 125,2— 
8 4 ,2 °C d a t e t r a g o n a l s h a k ld a , 8 4 , 2 —3 2 ,3 °C r o m b i k sh a k ld a ; 3 2 , 3 — 
( - 1 7 ) °C r o m b ik , b ip ira m id a l va - 1 7 ° —( - 5 0 ) ° C d a te tra g o n a l s h a k l­
d a b o ‘ladi. B ir s h a k ld a n ik k in c h i s h a k lg a o ‘tish j a r a y o n i issiqlik 
c h iq is h i b ila n ketadi.
A m m o n i y se litra s in in g salbiy t o m o n l a r i d a n biri n a m n i n g o ‘ziga 
to rtish q o b iliy a ti, y a ’ni gigroskopikligidir. A y n iq sa a m m o n i y selitrasi 
o m b o r la r d a q o p d a tu rg a n h o ld a kristallarining y o p ish q o q lik qobiliyati 
tufayli u la rn i ish latish u c h u n q o 's h i m c h a ish ch i k u c h i ta la b qilishi 
salbiy x u s u s iy a tla rid a n b irid ir. Y o p is h q o q lik n in g sa b a b la rid a n biri 
u n in g g ig r o s k o p ik x u su siy a tg a ega b o 'lis h lig i b o ‘lsa, ik k i n c h i d a n
a m m o n i y se litra tu z la r i t e m p e r a t u r a 3 2 ,3 °d a n o ‘z g a r g a n d a so lish tir- 
m a sig‘im i (z ic h lig i) o ‘zgarib tu r a d i. Bu h o d isa kristallar jip s la s h i-
345

---

shiga olib keladi. N a m n i o ‘ziga tortm aslig i u c h u n k o ‘p qavatli q o g ‘oz 
q o p d a s a q la sh lik tavsiya etilad i.
Y o p is h q o q lik xusu siy atin i k a m a y tiris h u c h u n se litra g r a n u l s h a k ­
lida ishlab c h iq a r ila d i va tu rli q o ‘s h i m c h a l a r q o ‘sh ilad i. Q o ‘s h im -
c h a la r sifatida m ag n iy n itrati, d o lo m itn in g az ot kislotasidagi eritm asi, 
fosforit v a a p a ti t n i n g a z o t kislotasi e ritm a s i q o ‘llan ish i m u m k in .
H o z irg i d a v r d a A C —72 q u r i l m a s i d a o z m i q d o r d a su lfat va fosfor 
kislotasi e r itm a s id a n foydalaniladi. Y u q o r id a k o ‘rsatilgan q o 's h i m c h a
m o d d a l a r b i r m o d if ik a ts iy a d a n (kristall s h a k l d a n ) ik k in c h i sh ak lg a 
o ‘tis h j a r a y o n i n i s e k in la s h tir a d i va m a y d a k r is ta lli z a r r a c h a g a ega 
b o ‘lgan m u s t a h k a m g r a n u l hosil b o ‘lishiga y o r d a m b e r a d i.
A m m o n i y selitrasi o d d iy s h a r o itd a t u r g ‘u n m o d d a b o ‘lib 169, 6°C 
eriydi. A m m o t e m p e r a t u r a n i o sh ish i b ila n a m m o n i y selitrasi t e m p e -
r a tu r a g a q a r a b turli y o ‘nalish b o ‘y ic h a p a r c h a l a n a d i , m a sa la n : 1 10°C 
d a r a j a d a n y u q o r i t e m p e r a t u r a d a N H 4N 0 3^ N H 3(g) + H N 0 3( g ) — 
1 7 4 ,4 k J , t e m p e r a t u r a 2 0 0 — 2 7 0 ° C b o ‘l g a n d a e s a : N H 4N 0 3^
N 20 ( g ) + 2 H 20 ( g ) + 36,8 kJ.
A g a rd a 4 0 0 —500°C selitra t e z q izd irilsa p a r c h a l a n i s h p o rtla s h
b ila n k e tish i m u m k in .
N H 4N 0 3- » N 2 + 2 H 20 + 0, 502 + 118 kJ.
A m m o n i y selitrasi 300°C d a p o r tla s h x u su siy a tig a ega.
Y u q o r i t e m p e r a t u r a d a a m m o n i y selitrasi k is lo ro d a jra tib c h i q a r -
g a n i u c h u n p o rtlo v c h i m o d d a sifa tid a h a m k e n g k o ‘l a m d a qoM lani­
ladi. B u n in g u c h u n a m m o n i y selitrasin i y o g ‘o c h q ip ig ‘i yoki b i r o n t a
o r g a n ik m o d d a l a r b ila n a r a la s h tiris h kerak. S h u sab a b li a m m o n i y
selitrasin i m o y li la tta la r b ila n b irg a s a q la s h m u m k i n em as.