9.10. Torpaqların monitorinqi
Torpaqların çirkl
ԥnmԥdԥn mühafizԥsi istiqamԥtindԥ
f
ԥaliyyԥt “Ԥtraf mühitin mühafizԥsi haqqında”, “Dövlԥt
torpaq kadastrı, torpaqların monitorinqi v
ԥ yer quruluúu
haqqında” Az
ԥrbaycan Respublikasının Qanunları vԥ bu
qanunların icrası il
ԥ ԥlaqԥdar hazırlanmıú “Ԥtraf mühit vԥ
t
ԥbii ehtiyatların monitorinqinin aparılması qaydaları
haqqında”
Ԥsasnamԥ (Nazirlԥr Kabinetinin 1 iyul 2004-cü
il tarixli, 90 saylı q
ԥrarı ilԥ tԥsdiq edilmiúdir) ilԥ hԥyata
keçirilir.
Torpaqların çirkl
ԥnmԥsinin monitorinqinin ԥsas
v
ԥzifԥlԥri torpaqların tԥbii vԥ antropogen tԥsirlԥr
n
ԥticԥsindԥ çirklԥnmԥsinin qarúısının alınması mԥqsԥdi
il
ԥ torpaqlara atılan (axıdılan) tullantılara nԥzarԥtin elmi
v
ԥ qanuni ԥsaslarla hԥyata keçirilmԥsindԥn, torpaqların
çirkl
ԥnmԥ sԥviyyԥsi haqqında mԥlumatların ԥldԥ
edilm
ԥsindԥn, ondan sԥmԥrԥli istifadԥ üzrԥ layihԥlԥrin
hazırlanması v
ԥ proqnozların verilmԥsindԥn ibarԥtdir.
Torpaqların monitorinqi — torpaqların münbitlik
xass
ԥlԥrini sԥciyyԥlԥndirԥn ayrı-ayrı göstԥricilԥrdԥ baú
ver
ԥn dԥyiúikliklԥrin vaxtında aúkara çıxarılması,
qiym
ԥtlԥndirilmԥsi, mԥnfi proseslԥrin qarúısının alınması
389
v
ԥ nԥticԥlԥrinin aradan qaldırılması üçün torpaq fondunun
v
ԥziyyԥtinԥ müntԥzԥm müúahidԥ sistemidir.
Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları
Az
ԥrbaycan Respublikası Nazirlԥr Kabinetinin 1999-cu il
7 iyun tarixli, 94 nömr
ԥli qԥrarı ilԥ tԥsdiq edilmiú
“Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları
haqqında
Ԥsasnamԥ” ilԥ müԥyyԥn edilir.
“Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları
haqqında
Ԥsasnamԥ” torpaqların çirklԥnmԥsinin
monitorinqinin aparılması qaydalarını tam
ԥhatԥ
etm
ԥdiyindԥn, bu qaydalar aúa÷ıdakı kimi müԥyyԥn
olunur:
Torpaqların çirkl
ԥnmԥsinin monitorinqi — onların
t
ԥbii vԥ antropogen tԥsirlԥr nԥticԥsindԥ çirklԥnmԥsinin
qar
úısının alınması mԥqsԥdi ilԥ torpaqlara atılan -
axıdılan tullantılara k
ԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt cԥhԥtdԥn
n
ԥzarԥtin elmi ԥsaslarla hԥyata keçirilmԥsindԥn ibarԥtdir.
Torpaqların çirkl
ԥnmԥsinin monitorinqi aúa÷ıdakı
qaydada h
ԥyata keçirilir:
k
ԥnd tԥsԥrrüfatı ԥrazilԥrinin torpaqlarının mineral
gübr
ԥlԥr, pestisid vԥ herbisidlԥrlԥ çirklԥnmԥsi üzrԥ;
390
iri s
ԥnaye úԥhԥrlԥri vԥ müԥssisԥlԥrinin ԥrazi vԥ ԥtraf
torpaqlarının texnogen tullantılarla (a
÷ır metallar, neft,
civ
ԥ vԥ s.) çirklԥnmԥsi üzrԥ;
respublikanın müxt
ԥlif co÷rafi zonalarının torpaqlarının
fon t
ԥrkibi üzrԥ müúahidԥlԥr tԥúkil edilir vԥ aparılır.
K
ԥnd tԥsԥrrüfatı torpaqlarının çirklԥnmԥsinin
monitorinq m
ԥntԥqԥlԥrindԥ müúahidԥlԥr il ԥrzindԥ iki dԥfԥ
aparılır:
yazda: mineral gübr
ԥlԥr, pestisid vԥ herbisidlԥrin
istifad
ԥsindԥn qabaq;
payızda: k
ԥnd tԥsԥrrüfatı mԥhsullarının yı÷ımından
sonra.
Monitorinq m
ԥntԥqԥlԥri kԥnd tԥsԥrrüfatının ԥkin
sah
ԥlԥrindԥ - pambıqçılıq, üzümçülük, taxılçılıq, meyvԥçi-
lik, t
ԥrԥvԥzçilik, yem bitkilԥri altındakı torpaq sahԥlԥrindԥ
yerl
ԥúdirilir. øri sԥnaye úԥhԥrlԥri vԥ müԥssisԥlԥrinin ԥrazi
v
ԥ ԥtraf torpaqlarının texnogen tullantılarla çirklԥnmԥsi
üzr
ԥ müúahidԥlԥr úԥhԥr (müԥssisԥ) ԥtrafında dörd
istiqam
ԥtdԥ (úimal, cԥnub, qԥrb, úԥrq), müxtԥlif
m
ԥsafԥlԥrdԥ ilin yaz vԥ payız fԥsillԥrindԥ aparılır.
Respublikanın müxt
ԥlif co÷rafi zonalarının torpaqlarının
fon t
ԥrkibi üzrԥ müúahidԥlԥr ilin hԥr fԥslindԥ bir dԥfԥ vԥ
güclü atmosfer ya
÷ıntılarından (leysan) sonra aparılır.
391
10. Daxili su tutumlarının çirkl
ԥnmԥ mԥnbԥlԥri vԥ
çirkab suların t
ԥmizlԥnmԥ üsulları.
10.1. Daxili su tutumlarının çirkl
ԥnmԥ mԥnbԥlԥri
Su – çox qiym
ԥtli tԥbii ehtiyatdır. Bütün canlı
orqanizml
ԥr üçün su yaúayıú mühitidir. Onun insan,
heyvan v
ԥ bütün bitkilԥrin mԥiúԥt ehtiyaclarında zԥruri
oldu
÷u hamıya mԥlumdur. Su, hԥyatın ԥsasını tԥúkil edԥn
madd
ԥlԥr mübadilԥsi prosesindԥ müstԥsna rol oynayır.
Su s
ԥnaye vԥ kԥnd tԥsԥrrufatı istehsalatında böyük
ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Zavod vԥ fabriklԥrdԥ, kԥnd tԥsԥrrü-
fatının suvarma sistemind
ԥ çoxlu miqdarda su iúlԥdilir.
ùԥhԥrlԥrin böyümԥsi, sԥnayenin sürԥtli inkiúafı, kԥnd
t
ԥsԥrrufatının intensivlԥúdirilmԥsi, suvarılan torpaq
sah
ԥlԥrinin xeyli geniúlԥndirilmԥsi, mԥdԥni-mԥiúԥt úԥraiti-
nin yax
úılaúdırılması vԥ bir sıra digԥr faktorlar su tԥchizatı
probleminin daha çox ç
ԥtinlԥúmԥsinԥ sԥbԥb olur. Suya
olan t
ԥlԥbat böyükdür vԥ hԥr il artır. Yer kürԥsindԥ bütün
su t
ԥchizatı növlԥrindԥ suyun illik sԥrfi 3300-3500 ɤm
3
t
ԥúkil edir. Bu halda cԥmi su istehlakının 70%-i kԥnd
t
ԥsԥrrufatında istifadԥ olunur. Kimya vԥ sellüloza-ka÷ız
s
ԥnayesi, qara vԥ ԥlvan metallurgiya sahԥsindԥ çoxlu su
istifad
ԥ olunur. Habelԥ, energetikanın inkiúafı da suya
t
ԥlԥbatın kԥskin artmasına sԥbԥb olur. Suyun xeyli
392
hiss
ԥsi maldarlıq sahԥsindԥ, hԥmçinin dԥ ԥhalinin mԥiúԥt
ehtiyaclarına s
ԥrf olunur. Mԥiúԥt-tԥsԥrrufat sahԥlԥrindԥ
istifad
ԥ olunan suyun böyük bir hissԥsi iúlԥndikdԥn sonra
çaylara v
ԥ su hövzԥlԥrinԥ çirkab sular kimi qaytarılır. ùirin
suyun defisit olması artıq indi dünya problemi olmu
údur.
Ölk
ԥlԥrin sԥnaye vԥ kԥnd tԥsԥrrufatı sahԥlԥrindԥ suya
t
ԥlԥbatının getdikcԥ artması dünya alimlԥrindԥn bu
problemin h
ԥlli üçün müxtԥlif vasitԥlԥrin axtarılmasını
t
ԥlԥb edir. Müasir dövrdԥ su ehtiyatlarından sԥmԥrԥli
istifad
ԥ istiqamԥti dԥ müԥyyԥn edilir: úirin su
ehtiyatlarından daha tam istifad
ԥ vԥ geniú tԥkrar istehsal;
su tutumlarının çirkl
ԥnmԥsinin qarúısını alma÷a vԥ tԥmiz
su s
ԥrfinin minimuma çatdırılmasına imkan yaradan yeni
texnoloji prosesl
ԥrin iúlԥnib hazırlanması. Su tutumlarına
b
ԥrk, maye vԥ qazúԥkilli maddԥlԥrin atılması nԥticԥsindԥ
suyun fiziki, kimy
ԥvi vԥ bioloji xassԥlԥrinin hԥr hansı
d
ԥyiúikliyi nԥticԥsindԥ su ehtiyatlarının çirklԥnmԥsi baú
verir. Bel
ԥ çirklԥnmiú sular xalq tԥsԥrrüfatına, ԥhalinin
t
ԥhlükԥsizliyinԥ vԥ sa÷lamlı÷ına zԥrԥr verir.
S
ԥth vԥ yeraltrı suların çirklԥnmԥsinin aúa÷ıdakı
növl
ԥri mövcuddur:
393
Mexaniki çirkl
ԥnmԥ – ԥsasԥn sԥthi çirklԥnmԥ
növl
ԥrinԥ xas olub, suyun tԥrkibindԥ mexaniki qatıúıqların
artması il
ԥ yaranır;
Kimy
ԥvi çirklԥnmԥ - suyun tԥrkibindԥ toksiki vԥ
qeyri-toksiki t
ԥsirԥ malik üzvi vԥ qeyri-üzvi maddԥlԥrin
mövcud oldu
÷u zaman yaranır;
Bakterioloji v
ԥ bioloji çirklԥnmԥ - suyun tԥrkibindԥ
müxt
ԥlif patogen mikroorqanizmlԥrin, göbԥlԥklԥrin vԥ
xırda yosunların mövcud olması il
ԥ yaranır;
Radioaktiv çirkl
ԥnmԥ - yeraltı vԥ sԥth sularında
radioaktiv madd
ԥlԥrin olması ilԥ yaranır;
østilik çirklԥnmԥsi – istilik vԥ atom elektrik
stansiyalarından qızdırılmı
ú suların su tutumlarına
axıdılması il
ԥ yaranır.
Su tutumlarının zibill
ԥnmԥ vԥ çirklԥnmԥlԥrinin ԥsas
m
ԥnbԥyi sԥnaye vԥ kommunal tԥsԥrrüfat müԥssisԥlԥrinin,
böyük heyvandarlıq kompleksl
ԥrinin kifayԥt dԥrԥcԥdԥ
t
ԥmizlԥnmԥyԥn çirkab suları, yer altından çıxarılan filiz
yataqlarının i
úlԥnmԥsi zamanı ԥmԥlԥ gԥlԥn tullantılar;
m
ԥdԥn, úaxta vԥ meúԥ materiallarının ԥridilmԥsi vԥ emal
olunması zamanı
ԥmԥlԥ gԥlԥn sular; su vԥ dԥmir yol
n
ԥqliyyatı tullantıları; kԥtan, pestisidlԥr vԥ sairԥnԥn ilkin
emalı zamanı yaranan tullantılardır. Çirkl
ԥndirici
394
madd
ԥlԥr tԥbii su hövzԥlԥrinԥ düúԥrԥk suyun keyfiyyԥt
d
ԥyiúmԥlԥrinԥ sԥbԥb olur – bu adԥtԥn, xoúagԥlmԥyԥn
qoxuların, dadların v
ԥ s., meydana çıxması ilԥ tԥzahür
edir; suyun kimy
ԥvi tԥrkibinin dԥyiúmԥsi, adԥtԥn, su
s
ԥthindԥ zԥrԥrli vԥ üzԥn maddԥlԥrin olması vԥ onların su
hövz
ԥlԥrinin dibindԥ toplanması ilԥ meydana gԥlir.
S
ԥnaye çirkab suları ԥsasԥn istehsal tullantıları ilԥ
çirkl
ԥnir.
Çirkab suları s
ԥnaye sahԥlԥri vԥ onların texnoloji
prosesl
ԥrindԥn asılı olaraq kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt
t
ԥrkiblԥrinԥ görԥ müxtԥlif olur. Çirkab sularını iki ԥsas
qrupa bölürl
ԥr:
1) T
ԥrkibindԥ qeyri üzvi qatıúıqlar vԥ o cümlԥdԥn dԥ
toksiki madd
ԥlԥr saxlayan çirkab suları;
2) T
ԥrkibindԥ zԥhԥrli maddԥlԥr olan çirkab suları.
Birinci qrup çirkab sularına t
ԥrkiblԥrindԥ turúu,
q
ԥlԥvi, a÷ır metalların ionlarını vԥ s. saxlayan, soda,
sulfat tur
úusu, azot-tuk (mineral gübrԥ) zavodlarının,
qur
÷uúun, sink, nikel vԥ digԥr filizlԥrin zԥnginlԥúdirilmԥsi
fabrikl
ԥrinin çirkab suları aiddir. Bu qrupun çirkab suları
ԥsasԥn suyun fiziki xassԥlԥrini dԥyiúdirir.
økinci qrup çirkab suları neft emalı, neft-kimya
zavodları, üzvi sintez, koks-kimya v
ԥ s. müԥssisԥlԥri
395
t
ԥrԥfindԥn atılır. Bu qrupun çirkab sularının tԥrkibindԥ
müxt
ԥlif neft mԥhsulları, ammonyak, aldehidlԥr, qԥtranlar,
fenollar v
ԥ digԥr zԥrԥrli maddԥlԥr olur. Bu qrup çirkab
sularının z
ԥrԥrli tԥsiri ԥsasԥn suda oksigenin miqdarının
azalmasına s
ԥbԥb olan oksidlԥúmԥ proseslԥri ilԥ ba÷lıdır.
Bunun n
ԥticԥsindԥ dԥ oksigenԥ biokimyԥvi tԥlԥbat artır,
suyun orqanoleptik göst
ԥricilԥri pislԥúir.
Müasir etapda daxili su tutumlarının, dünya okeanının,
göl, çay v
ԥ dԥnizlԥrin ԥsas çirklԥndiricilԥri neft vԥ neft
m
ԥhsulları hesab olunur. Su hövzԥlԥrinԥ düúԥrԥk onlar
müxt
ԥlif növ çirklԥnmԥlԥr ԥmԥlԥ gԥtirirlԥr: suda hԥll olan
v
ԥ ya emulsiya yaradan, su üzԥrindԥ üzԥn nazik neft
t
ԥbԥqԥsi (plyonkası), neft mԥhsulları, dib hissԥsinԥ
çökmü
ú a÷ır neft fraksiyaları vԥ s. Bu halda suyun
qoxusu, dadı, r
ԥngi, sԥthi gԥrilmԥ qabiliyyԥti, özlülüyü
d
ԥyiúir, oksigenin miqdarı azalır, zԥrԥrli üzvi maddԥlԥr
meydana çıxır, su toksiki xass
ԥ ԥldԥ edir vԥ tԥkcԥ
insanlara deyil, h
ԥm dԥ bütün dünyaya tԥhlükԥ yaradır.
12 qr neft bir ton suyu istifad
ԥyԥ yararsız hala salır.
S
ԥnaye sularının olduqca çox zԥrԥrli çirklԥndiricilԥrindԥn
biri fenoldur. O, bir çox neft-kimya mü
ԥssisԥlԥrinin çirkab
sularının t
ԥrkibindԥ olur. Bu halda su tutumlarının özü-
özünü t
ԥmizlԥmԥ vԥ bioloji proseslԥri kԥskin surԥtdԥ
396
azalır, su spesifik karbol tur
úusunun qoxusunu ԥldԥ edir.
Kimy
ԥvi birlԥúmԥlԥr vԥ digԥr hԥll olmayan maddԥlԥr suyu
çirkl
ԥndirir vԥ onun fiziki-kimyԥvi xassԥlԥrini pislԥúdirirlԥr.
Q
ԥtranlar vԥ digԥr ekstraktiv mԥhsullar parçalanır vԥ
çoxlu miqdarda oksigen udurlar, kürül
ԥrin, xüsusԥn dԥ
g
ԥnc balıqların mԥhv olmasına sԥbԥb olurlar.
Atom elektrik stansiyaları radioaktiv tullantıları il
ԥ
çayları çirkl
ԥndirirlԥr. Radioaktiv maddԥlԥr xırda plankton
mikroorqanizml
ԥri vԥ balıqları ilԥ qatılaúdırılır, sonra qida
z
ԥnciri ilԥ digԥr heyvanlara ötürülür. Sübut olunmuúdur ki,
plankton sakinl
ԥrinin radioaktivliyi onların yaúadıqları
suyun radioaktivliyin
ԥ nԥzԥrԥn min dԥfԥ yüksԥkdir.
Yüks
ԥk radioaktivliyԥ malik olan (bir vԥ daha çox litrԥ 100
ɤüri hesabı ilԥ) çirkab suları, axarı olmayan yeraltı
hovuzlarda v
ԥ xüsusi rezervuarlarda basdırılmalıdır.
Ԥhalinin artması, köhnԥ úԥhԥrlԥrin geniúlԥndirilmԥsi
v
ԥ yeni úԥhԥrlԥrin meydana gԥlmԥsi daxili su tutumlarına
xeyli miqdarda m
ԥiúԥt tullantı sularının daxil olmasını
artırır. Bu axıntı suları çayların v
ԥ göllԥrin xԥstԥliktörԥdԥn
bakteriyalar v
ԥ helmintozlar (parazit qurdların insan vԥ
heyvanlarda
ԥmԥlԥ gԥtirdiyi xԥstԥlik halları) ilԥ
çirkl
ԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur. Su hövzԥlԥrini daha artıq
m
ԥiúԥtdԥ geniú istifadԥ olunan sintetik yuyucu vasitԥlԥr
397
çirkl
ԥndirir. Sintetik yuyucu vasitԥlԥr hԥm dԥ sԥnaye vԥ
k
ԥnd tԥsԥrrüfatında da geniú tԥtbiq olunur. Onların
t
ԥrkibindԥ olan kimyԥvi maddԥlԥr çirkab suları ilԥ çay vԥ
göll
ԥrԥ axıdılır, su hövzԥlԥrinin bioloji vԥ fiziki rejiminԥ
böyük t
ԥsir göstԥrir. Nԥticԥdԥ suyun oksigeni udma
qabiliyy
ԥti azalır, üzvi maddԥlԥri minerallaúdıran
bakteriyaların h
ԥyat fԥaliyyԥti zԥiflԥyir.
Su hövz
ԥlԥrinin pestisidlԥr vԥ mineral gübrԥlԥrlԥ
çirkl
ԥndirilmԥsi ciddi narahatçılı÷a sԥbԥb olur. Tԥdqiqatlar
n
ԥticԥsindԥ, sübut edilmiúdir ki, suda suspenziya halında
olan insektisidl
ԥr neft mԥhsullarında hԥll olaraq çay vԥ
göl sularının çirkl
ԥnmԥsinԥ sԥbԥb olurlar. Bu qarúılıqlı
t
ԥsir su bitkilԥrinin oksidlԥúdiricilik funksiyasının xeyli
z
ԥiflԥmԥsi ilԥ nԥticԥlԥnir. Su hövzԥlԥrinԥ düúԥrԥk,
pestisidl
ԥr plankton, bentos vԥ balıqlarda toplanır, qida
z
ԥnciri ilԥ insan orqanizminԥ düúԥrԥk onun bütün
orqanlarına pis t
ԥsir göstԥrir. Maldarlı÷ın intensivlԥúdiril-
m
ԥsi ilԥ ԥlaqԥdar olaraq kԥnd tԥsԥrrüfatı sahԥlԥrindԥ dԥ
çirkab suları
ԥmԥlԥ gԥlir. Tԥrkibindԥ bitki liflԥri, heyvan vԥ
bitki ya
÷ları, nԥcis kütlԥsi, meyvԥ vԥ tԥrԥvԥz qalıqları,
gön-d
ԥri vԥ sellüloza – ka÷ız sԥnayesi, úԥkԥr vԥ pivԥ
zavodları, süd-ya
÷, konserv vԥ yeyinti sԥnayesi su
hövz
ԥlԥrinin üzvi maddԥlԥrlԥ çirklԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur.
398
Çirkab suları t
ԥrkibindԥ adԥtԥn 60%-ԥ qԥdԥr üzvi mԥnúԥli
madd
ԥlԥr olur ki, bu kateqoriyalı üzvi maddԥlԥrԥ
kommunal-m
ԥiúԥt, tibbi-sanitar suları, gön-dԥri vԥ
yunyuyan mü
ԥssisԥlԥrin tullantılarında olan bioloji
(bakteriyalar,viruslar, göb
ԥlԥklԥr, yosunlar) çirklԥnmԥlԥri
aid edirl
ԥr.
østilik elektrik stansiyalarının vԥ digԥr istehsal
sah
ԥlԥrinin isidilmiú çirkab suları “istilik çirklԥnmԥlԥrinԥ”
s
ԥbԥb olur ki, bu da çox ciddi tԥhlükԥlԥrlԥ nԥticԥlԥnԥ
bil
ԥr: isidilmiú sularda oksigenin miqdarı az olur, suyun
termiki rejimi k
ԥskin dԥyiúikliyԥ u÷rayır ki, bu da su
tutumlarının flora v
ԥ faunasına pis tԥsir göstԥrir, bu halda
su anbarlarında “r
ԥngli su” adlanan göy-yaúıl yosunların
kütl
ԥvi inkiúafına sԥmԥrԥli úԥrait yaranır.
10.2. Çirkab sularının t
ԥmizlԥnmԥsi üçün üsullar vԥ
avadanlıqlar
Çaylarda v
ԥ digԥr su hövzԥlԥrindԥ suyun tԥbii yolla öz
– özünü t
ԥmizlԥmԥ prosesi baú verir. Lakin bu proses
yava
ú-yavaú gedir. Nԥ qԥdԥr ki, sԥnaye-mԥiúԥt tullantıları
o q
ԥdԥr dԥ çox deyildi, çaylar öz-özünԥ tԥmizlԥnmԥ
prosesinin öhd
ԥsindԥn gԥlԥ bilirdi. Bizim sԥnayelԥúmԥ
ԥsrindԥ tullantıların artması ilԥ ԥlaqԥdar olaraq su
399
hövz
ԥlԥri bu qԥdԥr böyük miqdarda tullantıların
öhd
ԥsindԥn gԥlԥ bilmir. Odur ki, çirkab sularının
t
ԥmizlԥnmԥsi, zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi vԥ ayrılan tullantıların
istifad
ԥ edilmԥsi vacib bir mԥsԥlԥ kimi meydana
çıxmı
údır.
S
ԥnaye texnologiyası ilԥ tullantı sularının tԥmizlԥnmԥ-
si zamanı filtrl
ԥmԥ, çökdürmԥ, flotasiya, koaqulyasiya,
neytralla
úma vԥ s. üsullardan istifadԥ olunur. Bu üsullar
iç
ԥrisindԥ membran texnologiyası, elektrokoaqulyasiya,
ozonla
údırma, bioloji tԥmizlԥmԥ proseslԥrindԥn istifadԥ
ed
ԥn üsullar daha perspektiv hesab olunur.
Qatı
úıqların tԥrkibinԥ görԥ çirkab sularını aúa÷ıdakı
qruplara ayrırlar:
1) t
ԥrkibindԥ, hissԥciklԥrinin ölçülԥri 10
−5
–10
−4
mm–d
ԥn
böyük olan, h
ԥll olmayan qatıúıqlar saxlayan sular;
2) kolloid
m
ԥhlullardan ibarԥt olan sular;
3) t
ԥrkibindԥ hԥll olmuú üzvi vԥ qeyri-üzvi maddԥlԥr olan
sular;
4) t
ԥrkibindԥ dissosiasiya olunmuú ionlar olan sular.
S
ԥnaye çirkab sularının tԥmizlԥnmԥ üsullarını faza,
dispers v
ԥ kimyԥvi tԥrkibinԥ görԥ tԥsnif edirlԥr. Bu
üsulların
ԥsas növlԥrini nԥzԥrdԥn keçirԥk. Sԥnaye çirkab
400
sularının t
ԥmizlԥnmԥ üsullarının tԥsnifatı úԥkil 10.1-dԥ
göst
ԥrilmiúdir.
ùԥkil 10.1. Sԥnaye çirkab sularının tԥmizlԥnmԥ üsullarının
t
ԥsnifatı.
Sԥnaye çirkab suları
Suspenziya vԥ emulsi-
yalardan tԥmizlԥnmԥ
Hԥll olmuú qatıúıqlardan
tԥmizlԥnmԥ
Aradan qaldırılma
vԥ ya mԥhv edilmԥ
Qatıúıqlardan
mexaniki
tԥmizlԥnmԥ
Xırda dispers vԥ
kolloid hissԥcik-
lԥrdԥn tԥmizlԥn-
mԥ
Mineral
qatıúıqlardan
tԥmizlԥnmԥ
Üzvi qatıúıq-
lardan tԥmiz-
lԥnmԥ
Çökdürmԥ
Filtrlԥmԥ
Flotasiya
Asılqan
çöküntü
layında
durultma
Mԥrkԥz-
dԥnqaçma
üsulları
Koaqul-
yasiya
Flokul-
yasiya
elektrik
üsulları
Kԥnar
edilmԥ
Basdırılma
Termiki
yandırılma
Menbran
üsulları
Ion
dԥyiúmԥ
Elektrik
üsulları
Reagent
üsulları
Regenerativ
üsullar
Destruktiv
üsullar
Adsorbsiya
øon flotasiyası
Bioloji üsullar
Ozonlaúdırma
Xlorlaúdırma
Elektrik
oksidlԥúmԥsi
401
10.2.1. Çirkab sularının mexaniki üsulla t
ԥmizlԥnmԥsi
Çirkl
ԥnmiú suların bütün müasir tԥlԥblԥrԥ cavab verԥ
bil
ԥn universal tԥmizlԥmԥ üsulu hԥlԥki yoxdur. Çirkab
suların bütün m
ԥlum tԥmizlԥnmԥ üsullarını aúa÷ıdakı
qruplara ayırırlar: mexaniki, kimy
ԥvi, fiziki-kimyԥvi,
termiki, bioloji (biokimy
ԥvi). Mexaniki üsullar ԥsasԥn ilkin
t
ԥmizlԥmԥ zamanı istifadԥ olunur. Belԥ üsullar sudan
müxt
ԥlif ölçülü hԥll olmayan qatıúıqların ayrılması
m
ԥqsԥdilԥ istifadԥ olunur. Bu halda aúa÷ıdakı
avadanlıqlardan istifad
ԥ olunur: torlar, barabanlı torlar,
filtrl
ԥr, qumtutanlar, çökdürücülԥr, nefttutucuları, qԥtran-
piy-ya
÷tutucuları (úԥkil 10.2-10.3).
ɚ)
b)
ùԥkil 10.2 – Çökdürücü: a) çoxyaruslu; b) boúqablı.
402
Çökdürücül
ԥr çirkab sularında çökԥn vԥ üzԥn kobud
dispers qatı
úıqların tԥmizlԥnmԥsi üçün istifadԥ olunan
mexaniki t
ԥmizlԥnmԥ üsullarının ԥsas avadanlı÷ı hesab
olunur. Göst
ԥrilԥn qatıúıqların tԥmizlԥnmԥsi üçün
çökdürücü nohurlardan da istifad
ԥ olunur.
ùԥkil 10.3 – úԥffaflaúdırıcı çökdürücü: flokulyasiya kamerası,
çökdürücü zona,
úԥffaflaúdırılmıú suyu toplamaq üçün qanov,
m
ԥrkԥzi boru, üzԥn maddԥlԥri ayırmaq üçün qanov,
çöküntül
ԥrin çıxardılması üçün boru.
Ԥgԥr çirkli suyun tԥrkibindԥ olan qatıúıq sudan yüngül
olarsa, onda onu suyun üz
ԥrindԥn ayırırlar, bu halda
çökdürücüy
ԥ tutucu da deyirlԥr. Hal-hazırda çirkli suların
t
ԥmizlԥnmԥsindԥ daha az sahԥ tutan hidrotsiklonlardan
istifad
ԥ olunur.
|