Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk

9.10. Torpaqların monitorinqi

Torpaqların çirkl

ԥnmԥdԥn mühafizԥsi istiqamԥtindԥ

f

ԥaliyyԥt “Ԥtraf mühitin mühafizԥsi haqqında”, “Dövlԥt 

torpaq kadastrı, torpaqların monitorinqi v

ԥ yer quruluúu 

haqqında” Az

ԥrbaycan Respublikasının Qanunları  vԥ bu 

qanunların icrası il

ԥ ԥlaqԥdar hazırlanmıú “Ԥtraf mühit vԥ

t

ԥbii ehtiyatların monitorinqinin aparılması qaydaları 

haqqında” 

Ԥsasnamԥ (Nazirlԥr Kabinetinin 1 iyul 2004-cü 

il tarixli, 90 saylı  q

ԥrarı ilԥ  tԥsdiq edilmiúdir) ilԥ  hԥyata 

keçirilir.  

Torpaqların çirkl

ԥnmԥsinin monitorinqinin ԥsas 

v

ԥzifԥlԥri torpaqların tԥbii vԥ antropogen tԥsirlԥr 

n

ԥticԥsindԥ çirklԥnmԥsinin qarúısının alınması  mԥqsԥdi 

il

ԥ torpaqlara atılan (axıdılan) tullantılara nԥzarԥtin elmi 

v

ԥ qanuni ԥsaslarla hԥyata keçirilmԥsindԥn, torpaqların 

çirkl

ԥnmԥ  sԥviyyԥsi haqqında mԥlumatların  ԥldԥ

edilm

ԥsindԥn, ondan sԥmԥrԥli istifadԥ üzrԥ layihԥlԥrin 

hazırlanması v

ԥ proqnozların verilmԥsindԥn ibarԥtdir. 

Torpaqların monitorinqi — torpaqların münbitlik 

xass

ԥlԥrini sԥciyyԥlԥndirԥn ayrı-ayrı göstԥricilԥrdԥ baú

ver

ԥn dԥyiúikliklԥrin vaxtında aúkara çıxarılması, 

qiym

ԥtlԥndirilmԥsi, mԥnfi proseslԥrin qarúısının alınması 

                                                                                  

 389

v

ԥ nԥticԥlԥrinin aradan qaldırılması üçün torpaq fondunun 

v

ԥziyyԥtinԥ müntԥzԥm müúahidԥ sistemidir. 

Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları 

Az

ԥrbaycan Respublikası Nazirlԥr Kabinetinin 1999-cu il 

7 iyun tarixli, 94 nömr

ԥli qԥrarı ilԥ  tԥsdiq edilmiú

“Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları 

haqqında 

Ԥsasnamԥ” ilԥ müԥyyԥn edilir. 

“Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları 

haqqında 

Ԥsasnamԥ” torpaqların çirklԥnmԥsinin 

monitorinqinin aparılması qaydalarını tam 

ԥhatԥ

etm

ԥdiyindԥn, bu qaydalar aúa÷ıdakı kimi müԥyyԥn 

olunur: 

Torpaqların çirkl

ԥnmԥsinin monitorinqi — onların 

t

ԥbii vԥ antropogen tԥsirlԥr nԥticԥsindԥ çirklԥnmԥsinin 

qar

úısının alınması  mԥqsԥdi ilԥ torpaqlara atılan - 

axıdılan tullantılara k

ԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt cԥhԥtdԥn 

n

ԥzarԥtin elmi ԥsaslarla hԥyata keçirilmԥsindԥn ibarԥtdir. 

Torpaqların çirkl

ԥnmԥsinin monitorinqi aúa÷ıdakı 

qaydada h

ԥyata keçirilir: 

ƒ

 k

ԥnd tԥsԥrrüfatı  ԥrazilԥrinin torpaqlarının mineral 

gübr

ԥlԥr, pestisid vԥ herbisidlԥrlԥ çirklԥnmԥsi üzrԥ; 

                                                                                  

 390

ƒ

 iri  s

ԥnaye  úԥhԥrlԥri vԥ müԥssisԥlԥrinin  ԥrazi vԥ ԥtraf 

torpaqlarının texnogen tullantılarla (a

÷ır metallar, neft, 

civ

ԥ vԥ s.) çirklԥnmԥsi üzrԥ; 

ƒ

respublikanın müxt

ԥlif co÷rafi zonalarının torpaqlarının 

fon t

ԥrkibi üzrԥ müúahidԥlԥr tԥúkil edilir vԥ aparılır. 

K

ԥnd tԥsԥrrüfatı torpaqlarının çirklԥnmԥsinin 

monitorinq m

ԥntԥqԥlԥrindԥ müúahidԥlԥr il ԥrzindԥ iki dԥfԥ

aparılır: 

ƒ

yazda: mineral gübr

ԥlԥr, pestisid vԥ herbisidlԥrin 

istifad

ԥsindԥn qabaq; 

ƒ

 payızda: k

ԥnd tԥsԥrrüfatı  mԥhsullarının yı÷ımından 

sonra. 

Monitorinq m

ԥntԥqԥlԥri kԥnd tԥsԥrrüfatının  ԥkin 

sah

ԥlԥrindԥ - pambıqçılıq, üzümçülük, taxılçılıq, meyvԥçi-

lik, t

ԥrԥvԥzçilik, yem bitkilԥri altındakı torpaq sahԥlԥrindԥ

yerl

ԥúdirilir.  øri sԥnaye  úԥhԥrlԥri vԥ müԥssisԥlԥrinin  ԥrazi 

v

ԥ ԥtraf torpaqlarının texnogen tullantılarla çirklԥnmԥsi 

üzr

ԥ müúahidԥlԥr  úԥhԥr (müԥssisԥ)  ԥtrafında dörd 

istiqam

ԥtdԥ  (úimal, cԥnub, qԥrb,  úԥrq), müxtԥlif 

m

ԥsafԥlԥrdԥ ilin yaz vԥ payız fԥsillԥrindԥ aparılır. 

Respublikanın müxt

ԥlif co÷rafi zonalarının torpaqlarının 

fon t

ԥrkibi üzrԥ müúahidԥlԥr ilin hԥr fԥslindԥ bir dԥfԥ  vԥ

güclü atmosfer ya

÷ıntılarından (leysan) sonra aparılır. 

                                                                                  

 391

10. Daxili su tutumlarının çirkl

ԥnmԥ mԥnbԥlԥri vԥ

çirkab suların t

ԥmizlԥnmԥ üsulları. 

10.1. Daxili su tutumlarının çirkl

ԥnmԥ mԥnbԥlԥri 

Su – çox qiym

ԥtli tԥbii ehtiyatdır. Bütün canlı 

orqanizml

ԥr üçün su yaúayıú mühitidir. Onun insan, 

heyvan v

ԥ bütün bitkilԥrin mԥiúԥt ehtiyaclarında zԥruri 

oldu

÷u hamıya mԥlumdur. Su, hԥyatın ԥsasını tԥúkil edԥn 

madd

ԥlԥr mübadilԥsi prosesindԥ müstԥsna rol oynayır. 

Su s

ԥnaye vԥ  kԥnd tԥsԥrrufatı istehsalatında böyük  

ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Zavod vԥ fabriklԥrdԥ, kԥnd tԥsԥrrü-

fatının suvarma sistemind

ԥ  çoxlu miqdarda su iúlԥdilir.  

ùԥhԥrlԥrin böyümԥsi, sԥnayenin sürԥtli inkiúafı, kԥnd 

t

ԥsԥrrufatının intensivlԥúdirilmԥsi, suvarılan torpaq 

sah

ԥlԥrinin xeyli geniúlԥndirilmԥsi, mԥdԥni-mԥiúԥt úԥraiti-

nin yax

úılaúdırılması vԥ bir sıra digԥr faktorlar su tԥchizatı 

probleminin daha çox ç

ԥtinlԥúmԥsinԥ  sԥbԥb olur. Suya 

olan t

ԥlԥbat böyükdür vԥ hԥr il artır. Yer kürԥsindԥ bütün 

su t

ԥchizatı növlԥrindԥ suyun illik sԥrfi 3300-3500 ɤm

3

t

ԥúkil edir. Bu halda cԥmi su istehlakının 70%-i kԥnd 

t

ԥsԥrrufatında istifadԥ olunur. Kimya vԥ  sellüloza-ka÷ız 

s

ԥnayesi, qara vԥ ԥlvan metallurgiya sahԥsindԥ çoxlu su 

istifad

ԥ olunur. Habelԥ, energetikanın inkiúafı da suya 

t

ԥlԥbatın kԥskin artmasına sԥbԥb olur. Suyun xeyli 

                                                                                  

 392

hiss

ԥsi maldarlıq sahԥsindԥ,  hԥmçinin dԥ ԥhalinin mԥiúԥt  

ehtiyaclarına s

ԥrf olunur. Mԥiúԥt-tԥsԥrrufat sahԥlԥrindԥ  

istifad

ԥ olunan suyun böyük bir hissԥsi iúlԥndikdԥn sonra  

çaylara v

ԥ su hövzԥlԥrinԥ çirkab sular kimi qaytarılır. ùirin 

suyun defisit olması artıq indi dünya problemi olmu

údur. 

Ölk

ԥlԥrin sԥnaye vԥ  kԥnd tԥsԥrrufatı sahԥlԥrindԥ suya 

t

ԥlԥbatının getdikcԥ artması dünya alimlԥrindԥn bu 

problemin h

ԥlli üçün müxtԥlif vasitԥlԥrin axtarılmasını 

t

ԥlԥb  edir. Müasir dövrdԥ su ehtiyatlarından sԥmԥrԥli 

istifad

ԥ istiqamԥti dԥ müԥyyԥn edilir: úirin su 

ehtiyatlarından daha tam istifad

ԥ vԥ geniú tԥkrar istehsal; 

su tutumlarının çirkl

ԥnmԥsinin qarúısını alma÷a vԥ tԥmiz 

su s

ԥrfinin minimuma çatdırılmasına imkan yaradan yeni 

texnoloji prosesl

ԥrin iúlԥnib hazırlanması. Su tutumlarına 

b

ԥrk, maye vԥ qazúԥkilli maddԥlԥrin atılması nԥticԥsindԥ

suyun fiziki, kimy

ԥvi vԥ bioloji xassԥlԥrinin hԥr hansı 

d

ԥyiúikliyi nԥticԥsindԥ  su ehtiyatlarının çirklԥnmԥsi baú

verir. Bel

ԥ çirklԥnmiú sular xalq tԥsԥrrüfatına,  ԥhalinin 

t

ԥhlükԥsizliyinԥ vԥ sa÷lamlı÷ına zԥrԥr verir.    

S

ԥth vԥ yeraltrı suların çirklԥnmԥsinin aúa÷ıdakı 

növl

ԥri mövcuddur: 

                                                                                  

 393

Mexaniki çirkl

ԥnmԥ – ԥsasԥn sԥthi çirklԥnmԥ

növl

ԥrinԥ xas olub, suyun tԥrkibindԥ mexaniki qatıúıqların 

artması il

ԥ yaranır; 

Kimy

ԥvi çirklԥnmԥ - suyun tԥrkibindԥ toksiki vԥ

qeyri-toksiki t

ԥsirԥ malik üzvi vԥ qeyri-üzvi maddԥlԥrin 

mövcud oldu

÷u zaman yaranır; 

Bakterioloji v

ԥ bioloji çirklԥnmԥ - suyun tԥrkibindԥ

müxt

ԥlif patogen mikroorqanizmlԥrin, göbԥlԥklԥrin vԥ

xırda yosunların   mövcud olması il

ԥ yaranır; 

Radioaktiv çirkl

ԥnmԥ - yeraltı  vԥ  sԥth sularında 

radioaktiv madd

ԥlԥrin olması ilԥ yaranır; 

østilik çirklԥnmԥsi – istilik vԥ atom elektrik 

stansiyalarından qızdırılmı

ú suların su tutumlarına 

axıdılması il

ԥ yaranır. 

Su tutumlarının zibill

ԥnmԥ  vԥ çirklԥnmԥlԥrinin  ԥsas 

m

ԥnbԥyi sԥnaye vԥ kommunal tԥsԥrrüfat müԥssisԥlԥrinin, 

böyük heyvandarlıq kompleksl

ԥrinin kifayԥt dԥrԥcԥdԥ

t

ԥmizlԥnmԥyԥn çirkab suları, yer altından çıxarılan filiz 

yataqlarının i

úlԥnmԥsi zamanı  ԥmԥlԥ  gԥlԥn tullantılar; 

m

ԥdԥn, úaxta vԥ meúԥ materiallarının ԥridilmԥsi vԥ emal 

olunması zamanı 

ԥmԥlԥ  gԥlԥn sular; su vԥ  dԥmir yol 

n

ԥqliyyatı tullantıları; kԥtan, pestisidlԥr vԥ sairԥnԥn ilkin 

emalı zamanı yaranan tullantılardır. Çirkl

ԥndirici 

                                                                                  

 394

madd

ԥlԥr tԥbii su hövzԥlԥrinԥ düúԥrԥk suyun keyfiyyԥt 

d

ԥyiúmԥlԥrinԥ  sԥbԥb olur – bu adԥtԥn, xoúagԥlmԥyԥn 

qoxuların, dadların v

ԥ s., meydana çıxması ilԥ  tԥzahür 

edir; suyun kimy

ԥvi tԥrkibinin dԥyiúmԥsi, adԥtԥn, su 

s

ԥthindԥ zԥrԥrli vԥ üzԥn maddԥlԥrin olması vԥ onların su 

hövz

ԥlԥrinin dibindԥ toplanması ilԥ meydana gԥlir. 

S

ԥnaye çirkab suları  ԥsasԥn istehsal tullantıları ilԥ

çirkl

ԥnir.  

 Çirkab  suları  s

ԥnaye sahԥlԥri vԥ onların texnoloji 

prosesl

ԥrindԥn asılı olaraq kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt 

t

ԥrkiblԥrinԥ görԥ müxtԥlif olur. Çirkab sularını iki ԥsas 

qrupa bölürl

ԥr:  

1) T

ԥrkibindԥ qeyri üzvi qatıúıqlar vԥ o cümlԥdԥn dԥ

toksiki madd

ԥlԥr saxlayan çirkab suları;  

2) T

ԥrkibindԥ  zԥhԥrli maddԥlԥr olan çirkab suları. 

Birinci qrup çirkab sularına  t

ԥrkiblԥrindԥ turúu, 

q

ԥlԥvi, a÷ır metalların ionlarını  vԥ s.  saxlayan,  soda, 

sulfat tur

úusu, azot-tuk (mineral gübrԥ) zavodlarının, 

qur

÷uúun, sink, nikel vԥ digԥr filizlԥrin zԥnginlԥúdirilmԥsi 

fabrikl

ԥrinin çirkab suları aiddir.  Bu qrupun çirkab suları 

ԥsasԥn suyun fiziki xassԥlԥrini dԥyiúdirir. 

økinci qrup çirkab suları  neft emalı, neft-kimya 

zavodları, üzvi sintez, koks-kimya  v

ԥ s. müԥssisԥlԥri 

                                                                                  

 395

t

ԥrԥfindԥn atılır. Bu qrupun çirkab sularının tԥrkibindԥ

müxt

ԥlif neft mԥhsulları, ammonyak, aldehidlԥr, qԥtranlar, 

fenollar v

ԥ digԥr zԥrԥrli maddԥlԥr olur. Bu qrup çirkab 

sularının z

ԥrԥrli tԥsiri  ԥsasԥn suda oksigenin miqdarının 

azalmasına s

ԥbԥb olan oksidlԥúmԥ proseslԥri ilԥ ba÷lıdır. 

Bunun n

ԥticԥsindԥ    dԥ oksigenԥ biokimyԥvi tԥlԥbat artır, 

suyun orqanoleptik göst

ԥricilԥri pislԥúir. 

Müasir etapda daxili su tutumlarının, dünya okeanının, 

göl, çay v

ԥ  dԥnizlԥrin  ԥsas çirklԥndiricilԥri neft vԥ neft 

m

ԥhsulları hesab olunur. Su hövzԥlԥrinԥ düúԥrԥk onlar 

müxt

ԥlif növ çirklԥnmԥlԥr  ԥmԥlԥ  gԥtirirlԥr: suda hԥll olan 

v

ԥ ya emulsiya yaradan, su üzԥrindԥ üzԥn nazik neft 

t

ԥbԥqԥsi (plyonkası), neft mԥhsulları, dib hissԥsinԥ

çökmü

ú  a÷ır neft fraksiyaları  vԥ s. Bu halda suyun 

qoxusu, dadı, r

ԥngi, sԥthi gԥrilmԥ qabiliyyԥti, özlülüyü 

d

ԥyiúir, oksigenin miqdarı azalır, zԥrԥrli üzvi maddԥlԥr 

meydana çıxır, su toksiki xass

ԥ    ԥldԥ edir vԥ  tԥkcԥ

insanlara deyil, h

ԥm dԥ bütün dünyaya tԥhlükԥ yaradır. 

12 qr neft bir ton suyu istifad

ԥyԥ yararsız hala salır. 

S

ԥnaye sularının olduqca çox zԥrԥrli çirklԥndiricilԥrindԥn 

biri fenoldur. O, bir çox neft-kimya mü

ԥssisԥlԥrinin çirkab 

sularının t

ԥrkibindԥ olur.  Bu halda su tutumlarının özü-

özünü t

ԥmizlԥmԥ  vԥ bioloji proseslԥri kԥskin surԥtdԥ

                                                                                  

 396

azalır, su spesifik karbol tur

úusunun qoxusunu ԥldԥ edir. 

Kimy

ԥvi birlԥúmԥlԥr vԥ digԥr hԥll olmayan maddԥlԥr suyu 

çirkl

ԥndirir vԥ onun fiziki-kimyԥvi xassԥlԥrini pislԥúdirirlԥr. 

Q

ԥtranlar vԥ digԥr ekstraktiv mԥhsullar parçalanır vԥ

çoxlu miqdarda oksigen udurlar, kürül

ԥrin, xüsusԥn dԥ

g

ԥnc balıqların mԥhv olmasına sԥbԥb olurlar.  

Atom elektrik stansiyaları radioaktiv tullantıları il

ԥ

çayları çirkl

ԥndirirlԥr. Radioaktiv maddԥlԥr xırda plankton 

mikroorqanizml

ԥri vԥ balıqları ilԥ qatılaúdırılır, sonra qida 

z

ԥnciri ilԥ digԥr heyvanlara ötürülür. Sübut olunmuúdur ki, 

plankton sakinl

ԥrinin radioaktivliyi onların yaúadıqları 

suyun radioaktivliyin

ԥ  nԥzԥrԥn min dԥfԥ yüksԥkdir. 

Yüks

ԥk radioaktivliyԥ malik olan (bir vԥ daha çox litrԥ 100 

ɤüri hesabı ilԥ) çirkab suları, axarı olmayan yeraltı 

hovuzlarda v

ԥ xüsusi rezervuarlarda basdırılmalıdır.  

Ԥhalinin artması, köhnԥ úԥhԥrlԥrin geniúlԥndirilmԥsi 

v

ԥ yeni úԥhԥrlԥrin meydana gԥlmԥsi daxili su tutumlarına 

xeyli miqdarda m

ԥiúԥt tullantı sularının daxil olmasını 

artırır. Bu axıntı suları çayların v

ԥ göllԥrin xԥstԥliktörԥdԥn 

bakteriyalar v

ԥ helmintozlar (parazit qurdların insan vԥ

heyvanlarda 

ԥmԥlԥ  gԥtirdiyi xԥstԥlik halları) ilԥ

çirkl

ԥnmԥsinԥ  sԥbԥb olur. Su hövzԥlԥrini daha artıq 

m

ԥiúԥtdԥ geniú istifadԥ olunan sintetik yuyucu vasitԥlԥr 

                                                                                  

 397

çirkl

ԥndirir.  Sintetik yuyucu vasitԥlԥr hԥm dԥ  sԥnaye vԥ

k

ԥnd tԥsԥrrüfatında da geniú  tԥtbiq olunur. Onların 

t

ԥrkibindԥ olan kimyԥvi maddԥlԥr çirkab suları ilԥ çay vԥ

göll

ԥrԥ axıdılır, su hövzԥlԥrinin bioloji vԥ fiziki rejiminԥ

böyük t

ԥsir göstԥrir. Nԥticԥdԥ suyun oksigeni udma 

qabiliyy

ԥti azalır, üzvi  maddԥlԥri minerallaúdıran 

bakteriyaların h

ԥyat fԥaliyyԥti zԥiflԥyir.  

Su hövz

ԥlԥrinin pestisidlԥr vԥ mineral gübrԥlԥrlԥ

çirkl

ԥndirilmԥsi ciddi narahatçılı÷a sԥbԥb olur. Tԥdqiqatlar 

n

ԥticԥsindԥ, sübut edilmiúdir ki, suda suspenziya halında 

olan insektisidl

ԥr neft mԥhsullarında hԥll olaraq çay vԥ

göl sularının çirkl

ԥnmԥsinԥ  sԥbԥb olurlar. Bu qarúılıqlı 

t

ԥsir su bitkilԥrinin oksidlԥúdiricilik funksiyasının xeyli 

z

ԥiflԥmԥsi ilԥ  nԥticԥlԥnir. Su hövzԥlԥrinԥ düúԥrԥk, 

pestisidl

ԥr plankton, bentos vԥ balıqlarda toplanır,  qida 

z

ԥnciri ilԥ insan orqanizminԥ düúԥrԥk onun bütün 

orqanlarına pis t

ԥsir göstԥrir. Maldarlı÷ın intensivlԥúdiril-

m

ԥsi ilԥ ԥlaqԥdar olaraq kԥnd tԥsԥrrüfatı sahԥlԥrindԥ  dԥ

çirkab suları 

ԥmԥlԥ gԥlir. Tԥrkibindԥ bitki liflԥri, heyvan vԥ

bitki ya

÷ları, nԥcis kütlԥsi, meyvԥ  vԥ  tԥrԥvԥz qalıqları, 

gön-d

ԥri  vԥ sellüloza – ka÷ız sԥnayesi,  úԥkԥr vԥ pivԥ

zavodları, süd-ya

÷, konserv vԥ yeyinti sԥnayesi su 

hövz

ԥlԥrinin üzvi maddԥlԥrlԥ çirklԥnmԥsinԥ  sԥbԥb olur. 

                                                                                  

 398

Çirkab suları t

ԥrkibindԥ adԥtԥn 60%-ԥ qԥdԥr üzvi mԥnúԥli 

madd

ԥlԥr olur ki, bu kateqoriyalı üzvi maddԥlԥrԥ

kommunal-m

ԥiúԥt, tibbi-sanitar suları, gön-dԥri vԥ

yunyuyan mü

ԥssisԥlԥrin tullantılarında olan bioloji 

(bakteriyalar,viruslar, göb

ԥlԥklԥr, yosunlar) çirklԥnmԥlԥri 

aid edirl

ԥr. 

østilik elektrik stansiyalarının vԥ digԥr istehsal 

sah

ԥlԥrinin isidilmiú çirkab suları “istilik çirklԥnmԥlԥrinԥ” 

s

ԥbԥb olur ki, bu da çox ciddi  tԥhlükԥlԥrlԥ  nԥticԥlԥnԥ

bil

ԥr: isidilmiú sularda oksigenin miqdarı az olur, suyun 

termiki rejimi k

ԥskin dԥyiúikliyԥ  u÷rayır ki, bu da su 

tutumlarının  flora v

ԥ faunasına pis tԥsir göstԥrir, bu halda 

su anbarlarında “r

ԥngli su” adlanan göy-yaúıl yosunların 

kütl

ԥvi inkiúafına sԥmԥrԥli úԥrait yaranır.  

10.2.   Çirkab sularının t

ԥmizlԥnmԥsi üçün üsullar vԥ

avadanlıqlar 

Çaylarda v

ԥ digԥr su hövzԥlԥrindԥ suyun tԥbii yolla öz 

– özünü t

ԥmizlԥmԥ prosesi baú verir. Lakin bu proses 

yava

ú-yavaú gedir. Nԥ qԥdԥr ki, sԥnaye-mԥiúԥt tullantıları 

o q

ԥdԥr dԥ çox deyildi, çaylar öz-özünԥ  tԥmizlԥnmԥ

prosesinin öhd

ԥsindԥn gԥlԥ bilirdi. Bizim sԥnayelԥúmԥ

ԥsrindԥ tullantıların artması ilԥ ԥlaqԥdar olaraq su 

                                                                                  

 399

hövz

ԥlԥri bu qԥdԥr böyük miqdarda tullantıların 

öhd

ԥsindԥn gԥlԥ bilmir. Odur ki, çirkab sularının 

t

ԥmizlԥnmԥsi, zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi vԥ ayrılan tullantıların 

istifad

ԥ edilmԥsi vacib bir mԥsԥlԥ kimi meydana 

çıxmı

údır.  

S

ԥnaye texnologiyası ilԥ tullantı sularının tԥmizlԥnmԥ-

si zamanı filtrl

ԥmԥ, çökdürmԥ, flotasiya, koaqulyasiya, 

neytralla

úma vԥ s. üsullardan istifadԥ olunur. Bu üsullar 

iç

ԥrisindԥ membran texnologiyası, elektrokoaqulyasiya, 

ozonla

údırma, bioloji tԥmizlԥmԥ proseslԥrindԥn istifadԥ

ed

ԥn üsullar daha perspektiv hesab olunur.  

Qatı

úıqların tԥrkibinԥ görԥ çirkab sularını  aúa÷ıdakı 

qruplara ayrırlar: 

1) t

ԥrkibindԥ, hissԥciklԥrinin  ölçülԥri 10

−5

–10

−4

 mm–d

ԥn 

böyük olan, h

ԥll olmayan qatıúıqlar saxlayan sular; 

2) kolloid 

m

ԥhlullardan ibarԥt olan sular; 

3) t

ԥrkibindԥ hԥll olmuú üzvi vԥ qeyri-üzvi maddԥlԥr olan 

sular; 

4)  t

ԥrkibindԥ dissosiasiya olunmuú ionlar olan sular. 

S

ԥnaye çirkab sularının tԥmizlԥnmԥ üsullarını faza, 

dispers v

ԥ kimyԥvi tԥrkibinԥ görԥ  tԥsnif edirlԥr. Bu 

üsulların 

ԥsas növlԥrini nԥzԥrdԥn keçirԥk. Sԥnaye çirkab 

                                                                                  

 400

sularının t

ԥmizlԥnmԥ üsullarının tԥsnifatı  úԥkil 10.1-dԥ

göst

ԥrilmiúdir.  

      

     

ùԥkil 10.1. Sԥnaye çirkab sularının tԥmizlԥnmԥ üsullarının 

t

ԥsnifatı.

Sԥnaye çirkab suları

Suspenziya vԥ emulsi-  

yalardan tԥmizlԥnmԥ

Hԥll olmuú qatıúıqlardan 

tԥmizlԥnmԥ

Aradan qaldırılma 

vԥ ya mԥhv edilmԥ

Qatıúıqlardan 

mexaniki 

tԥmizlԥnmԥ

Xırda dispers vԥ

kolloid hissԥcik-

lԥrdԥn  tԥmizlԥn-

mԥ

Mineral 

qatıúıqlardan 

tԥmizlԥnmԥ

Üzvi qatıúıq-

lardan tԥmiz-

lԥnmԥ

Çökdürmԥ

Filtrlԥmԥ

Flotasiya 

Asılqan 

çöküntü 

layında 

durultma 

Mԥrkԥz- 

dԥnqaçma  

  üsulları 

Koaqul-

yasiya

Flokul- 

yasiya 

elektrik 

üsulları 

Kԥnar 

edilmԥ

Basdırılma

Termiki 

yandırılma

Menbran 

üsulları

Ion 

dԥyiúmԥ

Elektrik 

üsulları

Reagent 

üsulları 

Regenerativ 

üsullar

Destruktiv 

üsullar

Adsorbsiya 

øon flotasiyası 

Bioloji üsullar 

Ozonlaúdırma 

Xlorlaúdırma 

Elektrik 

oksidlԥúmԥsi

                                                                                  

 401

10.2.1. Çirkab sularının mexaniki üsulla t

ԥmizlԥnmԥsi 

Çirkl

ԥnmiú suların bütün müasir tԥlԥblԥrԥ cavab verԥ

bil

ԥn universal tԥmizlԥmԥ üsulu hԥlԥki yoxdur. Çirkab 

suların bütün m

ԥlum tԥmizlԥnmԥ üsullarını  aúa÷ıdakı 

qruplara ayırırlar: mexaniki, kimy

ԥvi, fiziki-kimyԥvi, 

termiki, bioloji (biokimy

ԥvi). Mexaniki üsullar ԥsasԥn ilkin 

t

ԥmizlԥmԥ zamanı istifadԥ olunur. Belԥ üsullar sudan 

müxt

ԥlif ölçülü hԥll olmayan qatıúıqların ayrılması 

m

ԥqsԥdilԥ istifadԥ olunur. Bu halda aúa÷ıdakı 

avadanlıqlardan istifad

ԥ olunur: torlar, barabanlı torlar, 

filtrl

ԥr, qumtutanlar, çökdürücülԥr, nefttutucuları, qԥtran-

piy-ya

÷tutucuları (úԥkil 10.2-10.3).  

          

ɚ) 

 

 

 

 b)  

ùԥkil 10.2 – Çökdürücü: a) çoxyaruslu; b) boúqablı. 

                                                                                  

 402

Çökdürücül

ԥr çirkab sularında çökԥn vԥ üzԥn kobud 

dispers qatı

úıqların  tԥmizlԥnmԥsi üçün istifadԥ olunan 

mexaniki t

ԥmizlԥnmԥ üsullarının  ԥsas avadanlı÷ı hesab 

olunur. Göst

ԥrilԥn qatıúıqların tԥmizlԥnmԥsi üçün 

çökdürücü nohurlardan da istifad

ԥ olunur.  

ùԥkil 10.3 – úԥffaflaúdırıcı çökdürücü: flokulyasiya kamerası, 

çökdürücü zona, 

úԥffaflaúdırılmıú suyu toplamaq üçün qanov, 

m

ԥrkԥzi boru, üzԥn maddԥlԥri ayırmaq üçün qanov, 

çöküntül

ԥrin çıxardılması üçün boru. 

Ԥgԥr çirkli suyun tԥrkibindԥ olan qatıúıq sudan yüngül 

olarsa, onda onu suyun üz

ԥrindԥn ayırırlar, bu halda 

çökdürücüy

ԥ tutucu da deyirlԥr. Hal-hazırda çirkli suların 

t

ԥmizlԥnmԥsindԥ daha az sahԥ tutan  hidrotsiklonlardan  

istifad

ԥ olunur. 

                                                                                  

 403