Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Torpaqların a ÷ır metallarla çirklԥndirilmԥsi
- Torpaqların pestisidl ԥrlԥ çirklԥnmԥsi
|
9.2. Litosferin çirkl ԥnmԥ mԥnbԥlԥri Litosfer b ԥrk vԥ maye çirklԥndirici maddԥlԥr vԥ tullantılarla çirkl ԥnir. Müԥyyԥn olunmuúdur ki, Yer s ԥthindԥ yaúayan hԥr adambaúına il ԥrzindԥ bir ton tullantı ԥmԥlԥ gԥlir vԥ bu tullantıların tԥrkibindԥ 50 kq- dan çox ç ԥtin parçalanan polimer maddԥlԥr olur. Yerin (torpaqların) çirkl ԥnmԥsinԥ vԥ deqradasiyasına sԥbԥb olan ԥsas faktorlar erroziya, úoranlaúma, mineral 359
gübr ԥlԥrin vԥ pestisidlԥrin istifadԥsi, hԥmçinin digԥr texnoloji t ԥsirlԥrin tԥtbiqidir. ùoranlaúma tԥbii úԥraitdԥ vԥ iqtisadi f ԥaliyyԥt nԥticԥsindԥ baú verir. ùoranlaúmıú torpaqların ümumi sah ԥsi 501,9 min ha-dır. Düzgün aparılmayan irriqasiya n ԥticԥsindԥ tԥkrar úoranlaúma halları geni ú yayılmıúdır. Suvarılan torpaqların 80 %-dԥn çoxunun b ԥrpa olunma zԥrurԥti var. Eroziyaya u÷ramıú torpaqların ümumi sah ԥsi 3685 min ha-dır ki, bu da ölk ԥnin ümumi ԥrazisinin 42,5%-ni tԥúkil edir. ùumlanmıú torpaqların 33,7%-i, bec ԥrilmiú torpaqların 68,1%-i, bu ÷da ԥkilmiú torpaqların 15,2%-i, ba÷ların 15,9%-i, üzümlükl ԥrin 23,9%-i vԥ meúԥlԥrin 26%-i erroziyaya m ԥruz qalıb. Su erroziyası (hamar vԥ düz xԥtli yuyulma), il boyu yuyulma h ԥr hektarda 105 – 516 m 3 olan
yamaclarda inki úaf edib. Sellԥr vԥ sürüúmԥlԥrin ԥmԥlԥgԥlmԥ prosesi güclԥnmiúdir. Sel ԥmԥlԥgԥlmԥ m ԥrkԥzlԥrinin ümumi sԥhԥsi 310 km 2 -dir. Torpaqların kimy ԥvi çirklԥnmԥsi mineral gübrԥlԥrin vԥ zԥhԥrli kimyԥvi madd ԥlԥrin geniú úԥkildԥ istifadԥ olunması ilԥ ԥlaqԥdar- dır. Dövl ԥt Statistika ødarԥsinin mԥlumatına ԥsasԥn ümumi götürdükd ԥ respublika üzrԥ 840 min ha ԥrazi kԥnd t ԥsԥrrüfatında istifadԥ olunan kimyԥvi maddԥlԥrin, bunun 372 min hektarı is ԥ ԥsasԥn herbisidlԥrin tԥsirinԥ mԥruz 360
qalıb. Kür – Araz ovalı ÷ının cԥnub-úԥrq hissԥsi (pambıq bec ԥrilԥn ԥrazilԥr) zԥhԥrli kimyԥvi maddԥlԥrlԥ xüsusilԥ çirkl ԥndirilmiúdir. Burada torpaqdakı zԥhԥrli kimyԥvi madd ԥlԥrin sԥviyyԥsi orta hesabla hԥr kvadrat metrdԥ 0,94 kq-dır ki, bu da DDT s ԥviyyԥsi ilԥ ölçüldükdԥ normadan 9 d ԥfԥ artıqdır. 24 min hektardan çox ԥrazi bir sıra iqtisadi f ԥaliyyԥtlԥrin hԥyata keçirilmԥsi ilԥ zԥdԥlԥnib ki, bunun da 10 min hektardan çoxu neftl ԥ çirklԥndirilib. Ümumiyy ԥtlԥ, Azԥrbaycan ԥrazisinin 12%-i mineral gübr ԥlԥr vԥ kimyԥvi maddԥlԥrlԥ çirklԥnib. Torpa÷ın çirkl ԥnmԥ mԥnbԥlԥri aúa÷ıdakı kimi tԥsnif oluna bilԥr: øri binalar vԥ mԥnzil – istismar müԥssisԥlԥri. ȼu kateqoriyadan olan çirkl ԥndirici maddԥlԥrԥ ԥsasԥn mԥiúԥt zibill
ԥri, yeyinti tullantıları, tikinti zir-zibillԥri, qızdırıcı sisteml
ԥrinin tullantıları, ev tԥsԥrrufatının yararsız hala dü úԥn ԥúyaları vԥ s. aid edilir. Bütün bu göstԥrilԥn çirkl ԥndiricilԥr yı÷ılır vԥ zibilliklԥrԥ daúınır. øri úԥhԥrlԥrdԥ m ԥiúԥt tullantılarının yı÷ılması vԥ zibilliklԥrdԥ mԥhv edilm ԥsi mԥsԥlԥsi çԥtin hԥll olunan problemԥ çevrilmiúdir. ùԥhԥr zibilliklԥrindԥ tullantıların sadԥ yolla yandırılması z ԥhԥrli maddԥlԥrin ayrılması ilԥ müúayiԥt olunur. M ԥsԥlԥn, tԥrkibindԥ xlortԥrkibli polimerlԥr olan ԥúyaların yandırılması zamanı güclü toksiki madd ԥlԥr-dioksidlԥr 361
ԥmԥlԥ gԥlir. Buna baxmayaraq son illԥrdԥ mԥiúԥt tullantılarının m ԥhv edilmԥsi üçün yandırma üsulu iúlԥnib hazırlanır. Bel ԥ zibillԥrin qaynar metal ԥrintilԥri üzԥrindԥ yandırılması perspektiv üsul hesab olunur. S ԥnaye müԥssisԥlԥri. Bԥrk vԥ maye sԥnaye tullantıları t ԥrkibindԥ daima canlı orqanizmlԥrԥ vԥ bitkilԥr al ԥminԥ toksiki tԥsir göstԥrԥn maddԥlԥr olur. Mԥsԥlԥn, metallurgiya s ԥnaye sahԥlԥri tullantılarının tԥrkibindԥ ad ԥtԥn ԥlvan metalların duzları iútirak edir. Maúınqayırma s ԥnayesi ԥtraf tԥbii mühitinԥ sianidlԥr, arsen vԥ barium birl ԥúmԥlԥrini tullayır; plastik kütlԥlԥrin vԥ süni ipԥyin istehsalı zamanı t ԥrkibindԥ fenol, benzol, stirol saxlayan tullantılar ԥmԥlԥ gԥlir; sintetik kauçuklar istehsalı zamanı torpa ÷a kondisiyaya uy÷un olmayan (müԥyyԥn edilmiú úԥrt vԥ normalara uy÷un olmayan) polimer pıxtı vԥ katalizator tullantıları dü úür; rezin mԥmulatlarının istehsalında ԥtraf mühitԥ tozúԥkilli inqredientlԥr, his, qrum, duda daxil olur ki, onlar da torpaq v ԥ bitkilԥrin üz ԥrinԥ çökür; rezintoxuculuq vԥ rezin detallarının istehsalında yaranan v ԥ eyni zamanda úinlԥrin istismarı zamanı köhn ԥlmiú vԥ sıradan çıxmıú tԥkԥrlԥr, avtokameralar v ԥ çԥnbԥr lentlԥrinin ԥmԥlԥ gԥtirdiyi tullantılar. Köhn ԥlmiú vԥ sıradan çıxmıú tԥkԥrlԥrin 362
saxlanması v ԥ utilizasiyası hal-hazırki dövrԥ qԥdԥr hԥll edilm ԥmiú problemlԥrdԥn hesab olunur, belԥ ki, bu zaman tez-tez söndürülm ԥsi çox çԥtin olan güclü yan÷ın halları ba ú verir. Köhnԥlmiú vԥ sıradan çıxmıú tԥkԥrlԥrin utilizasiya d ԥrԥcԥsi onların ümumi hԥcminin 30 %-indԥn artıq olmur. S ԥnaye vԥ mԥiúԥt tullantılarının artması vԥ üst-üstԥ yı ÷ılmasına sԥbԥb olan prinsipial faktorlara aiddir: istifadԥ olunan köhn ԥ proseslԥr, istehsalatda müxtԥlif xidmԥt vasit ԥlԥrinin tullantılarının digԥrlԥri tԥrԥfindԥn xammal kimi istifad ԥsinԥ úԥrait yaradan lazımi ԥmԥkdaúlı÷ın olmaması v ԥ tullantıların resirkulyasiyasının aparıl- maması. Tullantıların ümumi h ԥcminin ԥn böyük hissԥsi da ÷-mԥdԥn vԥ dԥmir filizi sԥnayesinin payına düúür ki, tulllantıları h ԥr il bir neçԥ mln tonlarla artmaqla üst-üstԥ yı ÷ılır. Belԥ ki, onlar praktiki olaraq tԥkrar istifadԥ olunmur. Ona gör ԥ dԥ, hal-hazırda 2001 ha sahԥni ԥhatԥ etm ԥklԥ 115 -120 mln ton belԥ tullantılar yı÷ılmıúdır. Bԥrk s ԥnaye tullantıları ԥsas etibarilԥ kimya vԥ neft-kimya, neft emalı zavodlarında, s ԥnayenin metallurgiya vԥ mԥdԥn sah ԥlԥrindԥ, tikinti materialları fabriklԥrindԥ vԥ mԥiúԥt sektorunda ԥmԥlԥ gԥlmiúdir. Belԥliklԥ, Azԥrbaycanın Sumqayıt Boru Prokat zavodunun zibillikl ԥrindԥ, saxlama 363
ԥrazilԥrindԥ, bölüúdürmԥ sahԥlԥrindԥ yı÷ılan, açıq m ԥnbԥli úlakının miqdarı 1,3 mln ton, uy÷un olaraq G ԥncԥ Alüminium zavodunun alunit vԥ gil torpaq maye qarı úı÷ının miqdarı 7-1,4 mln ton tԥúkil edir. “Üzvi sintez” istehsalat birliyi h ԥr il lazımsız ԥhԥng istehsal edir. Bakının neft t ԥmizlԥmԥ zavodları il ԥrzindԥ 14 min ton q ԥtran turúusu istehsal edir. Karxanalar - ԥn çox materiallardan istifad ԥ edԥn istehsalat sahԥlԥridir vԥ onların tullantı ԥrazilԥrindԥ 100 mln tondan çox ԥhԥng da úı (hԥmçinin qum, gil) vardır. 1994-cü ildԥ aparılmıú inventarlama göst ԥrib ki, hԥmin il bütöv respublika üzrԥ 35,5 min ton toksik tullantılar istehsal edilmi údir. Hal - hazırda bölü údürmԥ sahԥlԥrindԥ ümumi miqdarı tԥqribԥn 3 mln ton olan toksiki tullantılar yı ÷ılmıúdır ki, mԥhz onlar bu gün ԥsas çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥridirlԥr. Mü ԥyyԥn olunmuúdur ki, istehsal olunmuú tullantıların miqdarı h ԥr il azalır, ancaq bu o demԥk deyil ki, bu nԥticԥ az tullantılı texnologiyaların t ԥtbiqi nԥticԥsindԥ ԥldԥ edilib. Bu ilk növb ԥdԥ iqtisadi ԥlaqԥlԥrin kԥsilmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar s ԥnaye istehsalının aúa÷ı düúmԥsi, müԥssisԥlԥrin onların tam imkanlarının 35-40%-i s ԥviyyԥsindԥ iúlԥmԥsinin n ԥticԥsidir. Bu müԥssisԥlԥrԥ onların öz tullantılarını bԥrpa etm ԥyԥ imkan vermiúdir. Ancaq 1991-ci ildԥ tullantıların 364
42%-i, 1992-ci ild ԥ 61%-i, 1993-cü ildԥ 76%-i vԥ 1994 -cü ild ԥ 93%-i yenidԥn emal olunmamıúdır. Xüsusilԥ ümumi illik yı ÷ılma hԥcmi 300 min tondan çox olan 64 ԥsas tullantı növü istehsal olunan Sumqayıtda v ԥziyyԥt
yolverilm ԥzdir. Bunlardan da yalnız tullantıların 24 növü (100 min tonlarla) onların resirkulyasiyasına yön ԥlmiú
konkret t ԥdbirlԥr üçün nԥzԥrdԥ tutulub. Kimya istehsalat birliyind ԥ 100 min tondan çox birinci toksik sinfԥ aid toksik maye civ ԥ qarıúı÷ı toplanmıúdır ki, bunların hamısı açıq úԥkildԥ yı÷ılmıú vԥ yenidԥn emal olunmamıúdır. Bir çox onillikl ԥr ԥrzindԥ neft istehsalında köhnԥlmiú texnologiyalardan istifad ԥ edilmԥsi, torpa÷ın neft vԥ mineralla úmıú su ilԥ çirklԥnmԥsinԥ gԥtirib çıxarmıúdır. T ԥkcԥ Abúeron yarımadasında vԥ onun ԥtrafındakı çirkl ԥndirilmiú ԥrazilԥr tԥxminԥn 10 min hektardan artıqdır ki, bunun da 7,4 min hektarı k ԥnd tԥsԥrrüfatı (ԥkin sah ԥlԥri) torpaqlarıdır. Bԥzi ԥrazilԥrdԥ neft torpa÷ın 3 metrlik d ԥrinliyinԥ hopmuú vԥ yeraltı suların çirklԥnmԥ m ԥnbԥyinԥ çevrilmiúdir. Bir sıra hallarda, eyni torpaq sah ԥsi hԥmçinin radionuklidlԥrlԥ dԥ çirklԥnmiúdir. Bu ԥrazilԥrin bԥzisindԥ qamma úüalanma maksimum yol veril
ԥn hԥddԥn 20-50 dԥfԥ yüksԥkdir. Neftayırma vԥ neft- kimya zavodlarının ԥtrafındakı torpaqlar neft vԥ maye
365
karbohidrogenl ԥrlԥ çirklԥndirilmiú, bu da öz növbԥsindԥ atmosferin çirkl ԥndirilmԥsi mԥnbԥyinԥ çevrilmiúdir. Civ ԥ texnologiyasına ԥsaslanan kaustik soda vԥ xlor istehsalı Sumqayıt úԥhԥrindԥ vԥ ümumilikdԥ Abúeron yarımadasında böyük ekoloji probleml ԥr yaratmıúdır. Zavodda hazırda istismarda olan civ ԥ üsulu ilԥ xlor istehsalı fiziki v ԥ mԥnԥvi cԥhԥtdԥn köhnԥldiyindԥn ԥtraf ԥrazilԥrin civԥ vԥ xlor kimi çox zԥrԥrli maddԥlԥrlԥ çirkl
ԥnmԥsinԥ gԥtirib çıxarmıúdır. Ölkԥdԥ bԥrk mԥiúԥt vԥ dig
ԥr tullantıların lazımi sԥviyyԥdԥ idarԥ edilmԥmԥsi, böyük
úԥhԥrlԥrin ԥtraf
ԥrazilԥrindԥ qeyri-qanuni zibillikl ԥrin yaranmasına gԥtirib çıxarır ki, bu da öz növb
ԥsindԥ torpaqların çirklԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur. Tԥkcԥ Ab úeron yarımadasında ümumi sahԥsi 448,6 ha olan 128 ԥdԥd zibillik mövcuddur. Tullantıların çeúidlԥnmԥsi aparılmadı ÷ından tԥhlükԥli vԥ bir sıra sԥnaye tullantıları m ԥiúԥt tullantıları ilԥ birlikdԥ zibilliklԥrdԥ yerlԥúdirilir ki, bu da torpaqların kimy ԥvi çirklԥnmԥsinԥ vԥ onun fiziki xüsusiyy ԥtlԥrinin korlanmasına sԥbԥb olur. N ԥqliyyat. Daxili yanma mühԥrriklԥrinin iúlԥmԥsi zamanı intensiv olaraq yer s ԥthinԥ çökԥn vԥ ya bitkilԥr t ԥrԥfindԥn udulan azot, qur÷uúun oksidlԥri, karbohidro- genl ԥr, dԥm qazı, his, duda vԥ digԥr maddԥlԥr ayrılır. Son 366
halda bu madd ԥlԥr hԥm dԥ torpa÷a düúür vԥ qida zԥnciri il ԥ ba÷lı olan maddԥlԥrin dövretmԥ sisteminԥ cԥlb olunur. K ԥnd tԥsԥrrufatı. Kԥnd tԥsԥrrufatı sahԥlԥrindԥ torpaqların çirkl ԥnmԥsi onun tԥrkibinԥ çox böyük miqdarda mineral gübr ԥlԥr vԥ z ԥhԥrli kimyԥvi preparatların (z ԥrԥrverici hԥúԥratları qırmaq üçün) daxil edilm ԥsi sayԥsindԥ baú verir. Mԥlumdur ki, bir çox zԥhԥrli kimy ԥvi preparatların tԥrkibindԥ civԥ olur. Torpaqların a ÷ır metallar vԥ z ԥhԥrli kimyԥvi preparatlarla çirkl ԥnmԥsini daha müfԥssԥl úԥkildԥ nԥzԥrdԥn keçirԥk. Torpaqların a ÷ır metallarla çirklԥndirilmԥsi. Sıxlı÷ı d ԥmirin sıxlı÷ından çox olan metallara a÷ır metallar deyilir. Bunlara qur ÷uúun, mis, sink, nikel, kadmium, kobalt, xrom v ԥ civԥ aid edilir. A÷ır metalların ԥsas xüsusiyy ԥtlԥri ondan ibarԥtdir ki, onlar kiçik miqdarda bel ԥ bitki vԥ heyvan orqanizmlԥri üçün hԥyati ԥhԥmiyyԥt k ԥsb edir. ønsan orqanizmindԥ a÷ır metallar hԥyati vacib olan biokimy ԥvi proseslԥrdԥ iútirak edir. Lakin onların buraxıla bil ԥn miqdardan çox olması a÷ır xԥstԥliklԥrin ba ú vermԥsinԥ sԥbԥb olur. A÷ır metallar torpaqda toplanır v ԥ onun kimyԥvi tԥrkibinin tԥdricԥn dԥyiúmԥsinԥ, bitki vԥ heyvan orqanizml ԥrinin hԥyat fԥaliyyԥtlԥrinin pozulma- sına imkan yaradır. Torpa ÷ın tԥrkibindԥ olan a÷ır 367
metallar insan v ԥ heyvan orqanizmlԥrinԥ düúԥ bilir vԥ arzu edilm ԥyԥn nԥticԥlԥrԥ sԥbԥb olur. Müԥyyԥn olunmuú- dur ki, civ ԥ torpa÷a bir sıra pestisidlԥr, mԥiúԥt tullantıları, köhn ԥlmiú vԥ sıradan çıxmıú ölçü cihazlarının vasitԥsilԥ daxil olur. M ԥsԥlԥn, bir lüminesensiya lampasının t ԥrkibindԥ 80 mq civԥ olur. Nԥzarԥtsiz civԥ tullantılarının c ԥmi miqdarı 4-5 min ton/il tԥúkil edir. Civԥnin torpaqda buraxıla bil ԥn qatılıq hԥddi 2,1 mq/kq-dır. Civԥnin orqanizm ԥ daima az miqdarlarda daxil olması ilԥ, yüngül h ԥyԥcanlanma vԥ yaddaúın zԥiflԥmԥsinԥ sԥbԥb olan, sinir sisteminin pozulması ba ú verir. Qur÷uúun da canlı orqanizml ԥr üçün olduqca toksiki maddԥ hesab olunur. H ԥr bir ton qur÷uúunun istehsalı zamanı onun 25 kq-ı ԥtraf mühitԥ daxil olur. Mԥlumdur ki, bir litr benzinin t ԥrkibindԥ 0,5 qram tetraetilqur÷uúun olur, odur ki, qur ÷uúunun böyük bir miqdarı etillԥúdirilmiú benzinlԥ i úlԥyԥn avtomobillԥrin iúlԥnmiú qazları ilԥ atmosferԥ dü úür. Torpaqların vԥ bitkilԥr alԥminin qur÷uúunla çirkl ԥnmԥsi avtomobil yolları boyunca 200 metr mԥsafԥdԥ yayılmı údır. Torpaqda qur÷uúunun buraxıla bilԥn qatılıq h ԥddi 32 mq/kq - dır. Bu göstԥricinin artması qur÷uúunun k ԥnd tԥsԥrrufatı mԥhsulları ilԥ insan orqanizminԥ düúmԥsi ehtimalını artırır ki, bu da m ԥrkԥzi sinir sisteminin, qara 368
ciy ԥrin, böyrԥklԥrin, beynin zԥdԥlԥnmԥsinԥ sԥbԥb ola bil ԥr. Sԥnaye rayonlarının torpaqlarında olan qur÷uúunun miqdarı k ԥnd tԥsԥrrufatı rayonlarınınkına nԥzԥrԥn 25-27 d ԥfԥ çoxdur. Hԥr il torpaq sahԥlԥrinin mis vԥ sinklԥ çirkl ԥnmԥsi müvafiq olaraq 35 vԥ 27 kq/km 2 t
ԥúkil edir. Bu metalların torpaqdakı qatılı ÷ının artması bitkilԥrin boy atma prosesini l ԥngidir vԥ kԥnd tԥsԥrrufatı bitkilԥrinin m ԥhsudarlıgının azalmasına sԥbԥb olur. Torpaqda kadmium elementinin toplanması insanlar üçün böyük t ԥhlükԥ yaradır. Tԥbiԥtdԥ kadmium suda vԥ torpaqda, h ԥmçinin dԥ bitki toxumalarında olur. Ümumdünya S ԥhiyyԥ Tԥúkilatı insan orqanizminԥ qida ilԥ daxil olan kadmium elementinin miqdarına m ԥhdudiyyԥt qoyulma- sını v ԥ onun gündԥlik dozasının 70 mkq-a qԥdԥr olmasını tövsiyy ԥ edir. Tԥrkibindԥ yüksԥk dozalı kadmium elementi olan qidadan istifad ԥ olunduqda skeletin deformasiyası, boy atmanın azalması v ԥ güclü bel a ÷rılarının baú vermԥsi halları müúahidԥ olunur. Torpaqların pestisidl ԥrlԥ çirklԥnmԥsi. Kԥnd t ԥsԥrrufatı sahԥlԥrindԥ pestisidlԥrdԥn istifadԥ olunduqda da torpaqlar çirkl ԥnmԥyԥ mԥruz qalır. Mԥlumdur ki, bitkil ԥrin normal boy atması torpaqda baú verԥn müxtԥlif fiziki, kimy ԥvi vԥ bioloji proseslԥrlԥ müԥyyԥn edilir. 369
Pestisidl ԥr torpa÷a düúԥrkԥn bu proseslԥrdԥ iútirak ed ԥrԥk bitkilԥrdԥ toplanma÷a baúlayırlar. Bundan baúqa pestisidl ԥr uzun müddԥt torpaqda öz möhkԥmliklԥrini qoruyub saxlayır ki, bu da onların qida z ԥncirindԥ toplanmasına s ԥbԥb olur. Pestisidlԥr vԥ ya zԥhԥrli kimy ԥvi preparatlar (zԥrԥrverici hԥúԥratı qırmaq üçün) t ԥyinatlarına görԥ aúagıdakı qruplara bölünür: - insektisidl ԥr, kԥnd tԥsԥrrufatı ziyanvericilԥrinԥ qarúı mübariz ԥdԥ istifadԥ olunan zԥhԥrli kimyԥvi preparatlar (tiofos, metafos, karbofos, xlorofos, karbamatlar); - herbisidl ԥr, alaq otlarına qarúı mübarizԥdԥ istifadԥ olunan kimy ԥvi preparatlar (ɚminlԥr, ɤarbamatlar, triazinl
ԥr); - fungisidl ԥr, vԥ ya bitkilԥrdԥ olan göbԥlԥk x ԥstԥliklԥrinԥ qarúı mübarizԥdԥ istifadԥ olunan kimyԥvi preparatlar (benzimidazollar, morfolinl ԥr, ditiokarbamat- lar, tetrametiltiuramdisulfid); - bitkil ԥrdԥ boy atmanı tԥnzimlԥyicilԥr; - defoliantlar, bitki yarpaqlarının vaxtından ԥvvԥl qocalmasına s ԥbԥb olur. Onlar pambı÷ın mexaniki üsulla yı ÷ılması zamanı pambıq kolları yarpaqlarının vaxtından ԥvvԥl tökülmԥsi üçün istifadԥ olunur. Defiolantlardan Vyetnam müharib ԥsindԥ cԥngԥllik meúԥlԥrinin çılpaqlaú-
370
dırılması m ԥqsԥdi üçün istifadԥ olunmuúdu. Bu amerika aviasiyasına Vyetnam partizan h ԥrbi bazalarının aúkar edilm ԥsinԥ imkan yaradırdı. ølk pestisidlԥrdԥn biri acınacaqlı mԥlum olan DDT– difenildixlortrixloretandır. Onu ilk d ԥfԥ alman alimi P.Müller sintez etmi údir. Bu preparat yüksԥkeffektli insektisid xass ԥlԥrinԥ malikdir vԥ ona görԥ dԥ uzun müdd
ԥt malyariyalı a÷caqanadlara, gԥnԥlԥrԥ, bit vԥ bir
ԥlԥrԥ qarúı mübarizԥdԥ müvԥffԥqiyyԥtlԥ istifadԥ olunurdu. 1944-1946 -cı ill ԥrdԥ DDT vasitԥsilԥ Neapolda s ԥpmԥ yatalaq vԥ øtaliyanın bir sıra ԥyalԥtlԥrindԥ isԥ malyariya m ԥnbԥlԥri yatırılmıúdır. Keçmiú Sovetlԥr birliyind ԥ DDT vasitԥsilԥ a÷ır ensefalit (beyinin iltihabı) da úıyıcısı olan gԥnԥlԥr mԥhv edilmiúdir. Bütün bu xidm ԥtlԥr sayԥsindԥ vaxtı ilԥ P.Müller Nobel mükafatına da layiq görülmü údü. Lakin çox sonralar müԥyyԥn olundu ki, DDT t ԥbii mühitdԥ çox yüksԥk möhkԥmliyԥ malik olub qida z ԥncirindԥ toplana bilir vԥ heyvanat alԥminԥ çox ciddi z ԥrԥr verir. ønsan orqanizminԥ düúԥrԥk, DDT beyind ԥ toplanır vԥ sinir zԥhԥri kimi tԥsir göstԥrir. Bu zaman beynin normal f ԥaliyyԥti pozula bilԥr. Hal-hazırda DDT-nin t ԥtbiqi qada÷an edilmiúdir, amma güman edilir 371
ki, hazırki dövrd ԥ bioloji dövretmԥdԥ DDT-nin miqdarı bir milyon tona q ԥdԥrdir. K ԥnd tԥsԥrrufatında pestisidlԥrin tԥtbiqi ona görԥ lazımdır ki, onlardan istifad ԥ olunmadıqda mԥhsuldarlıq k ԥskin surԥtdԥ aúa÷ı düúԥrԥk vԥ pestisidlԥrin tԥtbiq olundu ÷u halla müqayisԥdԥ cԥmisi 20-40% tԥúkil edir. Kartof plantasiyalarında kartof böc ԥyini pestisidlԥr tԥtbiq etm ԥdԥn mԥhv etmԥk mümkün deyildir. Ölk ԥnin 24851 ha, o cümlԥdԥn 8505 ha pambıq, 9420 ha taxıl, 2302 ha üzüm, 1769 ha yonca, 1097 ha qar
÷ıdalı, 1758 ha meyvԥ-tԥrԥvԥz becԥrilԥn 23 inzibati rayonun torpaq sah ԥlԥrinin kimyԥvi preparatlarla, o cüml
ԥdԥn pestisid vԥ herbisidlԥrlԥ çirklԥnmԥsinin monitorinqi h ԥyata keçirilir. 90-cı illԥrdԥ pambıq sah
ԥlԥrinin hԥr hektarında tԥxminԥn 30-40 kq, üzüm sah
ԥlԥrindԥ isԥ 150-180 kq pestisid istifadԥ edilmiúdir. Respublikanın k ԥnd tԥsԥrrüfatı torpaqlarında pestisid- l ԥrin konsentrasiyası keçmi ú Sovet øttifaqının digԥr ölk ԥlԥrinԥ nisbԥtԥn daha yüksԥkdir. Hal-hazırda köhn ԥlmiú pestisidlԥrin saxlanması üçün heç bir xüsusi qur ÷u yoxdur. Bakının 53 km-liyindԥ yerl ԥúԥn Qobustan rayonunda beton konteynerlԥrdԥ t ԥxminԥn 8000 ton pestisid saxlanılır ki, onlardan 372
b ԥzilԥrindԥ çatlar yaranıb vԥ ya açıqdır. Bu isԥ atmosferԥ uçucu birl ԥúmԥlԥrin atılması ilԥ nԥticԥlԥnir. Bundan ԥlavԥ, ya ÷ıúlar düúdükcԥ kimyԥvi maddԥlԥri yuyub, yeraltı sulara qatır. B ԥzi hallarda, pestisidlԥr beton konteynerl ԥrdԥn kԥnarda heç bir ehtiyat tԥdbirlԥri görülm ԥdԥn saxlanılır. Bu saxlanma yerlԥrindԥ pestisidl ԥrin tԥrkibi dԥqiq mԥlum deyildir. Bunların t ԥrkibini keçmiúdԥ ölkԥdԥ istifadԥ edilmiú müxtԥlif pestisidl ԥrin qarıúı÷ı, ԥsasԥn dԥ DDT tԥúkil edir. Ab úeronun qԥrb hissԥsindԥ, xüsusԥn Qarada÷ rayonu ԥrazisindԥ ümumiyyԥtlԥ Xԥzԥrsahili zolaqda tikinti materiallarının çıxarılması il ԥ külli miqdarda münbit vԥ m ԥhsuldar torpaq-bitki örtüyünԥ malik sahԥlԥr çalalı vԥ bo ú süxurlardan ibarԥt töküntülü karxanalar, texnogen (antropogen) s ԥhra landúaftının yaranmasına sԥbԥb olmu údur.
X ԥzԥr dԥnizinin su sԥviyyԥsinin qalxması da sahil zonalarında duzlu qrunt sularının s ԥthԥ yaxınlaúmasına v ԥ bunun nԥticԥsindԥ suvarılan torpaqların meliorativ v ԥziyyԥtinin ciddi surԥtdԥ pislԥúmԥsinԥ úԥrait yaratmıúdır. Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|