Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk

Radioaktiv tullantıların basdırılması zamanı  

litosferin çirkl

ԥnmԥsi.  Atom elektrik stansiyalarında 

nüv

ԥ reaksiyaları prosesindԥ nüvԥ yanaca÷ının ancaq 

                                                                                  

 373

0,5-1,5%-i istilik enerjisin

ԥ çevrilir, qalan hissԥsi (98,5-

99,5%) is

ԥ tullantı kimi atom reaktorlarından boúaldılır. 

Bu tullantılar uranın kimy

ԥvi reaksiya vasitԥsilԥ radioaktiv 

parçalanması    m

ԥhsullarından – plutonium, sezium, 

stronsium v

ԥ s. ibarԥt olur. Ԥgԥr nԥzԥrԥ alsaq ki, reaktora 

180 ton nüv

ԥ yanaca÷ı yüklԥnmiúdir, onda iúlԥnmiú nüvԥ

yanaca

÷ı tullantlarının utilizasiya olunması 

v

ԥ

basdırılması  ç

ԥtin hԥll olunan problem kimi qarúıda 

duracaqdır.  H

ԥr il dünyada mövcud olan bütün atom 

elektrik stansiyalarında elektrik enerjisinin istehsalı 

prosesind

ԥ 200000 kub metr kiçik vԥ aralıq aktivlikli vԥ

10000 kub metr yüks

ԥk aktivlikli radioaktiv tullantılar vԥ

i

úlԥnmiú nüvԥ yanaca÷ı ԥmԥlԥ gԥlir. Radioaktiv tullantılar 

maye v

ԥ bԥrk halda olur.  Radioaktiv tullantıların aqreqat 

hallarından asılı olaraq onların basdırılma prosesinin 

úԥraiti dԥ dԥyiúir.  

Partlayı

ú qabiliyyԥtli yüksԥk aktivlikli mayeúԥkilli 

radioaktiv tullantılar azot tur

úusunun sulu mԥhlulu halında 

h

ԥcmi bir neçԥ kub metr olan  iki qat divarlı, paslanmayan 

poladdan hazırlanan v

ԥ qarıúdırıcı ilԥ  tԥchiz olunan 

aparatlarda saxlanılır. Partlayı

ú qabiliyyԥti olmayan maye 

úԥkilli radioaktiv tullantılar mühafizԥ binalarından vԥ

úaxtalardan ibarԥt olan mԥzarlıqlarda saxlanılır. Hal-

                                                                                  

 374

hazırda b

ԥrk nüvԥ tullantılarının radioaktiv úüalanma 

t

ԥhlükԥsini aradan qaldırmaq üçün istifadԥ olunan 

t

ԥhlükԥsiz üsullardan biri onların basdırılmasıdır. Bԥrk 

radioaktiv tullantıları yeraltı la

÷ımlarda, tunellԥrdԥ

yerl

ԥúdirilԥn xüsusi konteynerlԥrdԥ basdırırlar. Radioaktiv 

tullantıların basdırılması 

ԥn  ԥvvԥl onların müvԥqqԥti 

k

ԥnar edilmԥsidir, amma onlarla 50,100 il sonra nԥ baú

ver

ԥcԥyi mԥlum deyil. Belԥliklԥ, bu radioaktiv tullantılar 

g

ԥlԥcԥk nԥsillԥrԥ a÷ır bir miras olaraq qalacaqdır.  

9.3.  Torpaqların çirkl

ԥnmԥsinԥ nԥzarԥt 

Torpaqda z

ԥrԥrli maddԥlԥrin buraxıla bilԥn qatılıq 

h

ԥddinin  müԥyyԥn edilmԥsi  hazırkı dövrdԥ ԥn baúlan÷ıc 

i

úlԥnmԥ  mԥrhԥlԥsindԥdir. Buraxıla bilԥn qatılıq hԥddi 

ԥsasԥn bitkilԥrin xԥstԥliklԥrdԥn vԥ  zԥrԥrvericilԥrdԥn 

qorunması üçün istifad

ԥ olunan zԥhԥrli kimyԥvi 

madd

ԥlԥrdԥn, tԥqribԥn 50-si üçün müԥyyԥn edilmiúdir. 

Lakin torpaq insan sa

÷lamlı÷ına bilavasitԥ tԥsir göstԥrԥn 

mühitl

ԥrdԥn deyil,  halbuki hava vԥ su çirklԥndiricilԥrlԥ

birlikd

ԥ canlı orqanizmlԥr tԥrԥfindԥn sԥrf olunur. Torpaq 

çirkl

ԥndiricilԥrinin zԥrԥrli tԥsiri trofiki zԥncir vasitԥsilԥ

a

úkar olunur. Odur ki, tԥcrübԥdԥ torpa÷ın çirklԥnmԥ

                                                                                  

 375

d

ԥrԥcԥsini qiymԥtlԥndirmԥk üçün iki göstԥricidԥn istifadԥ

edirl

ԥr: 

- torpaqda buraxıla bil

ԥn qatılıq hԥddi (BBQH), mq/kq; 

- buraxıla bil

ԥn qalıq miqdar (BBQM), mq/kq bitki 

kütl

ԥsi. Mԥsԥlԥn, xlorofos üçün BBQH = 1,0 mq/kq, 

BBQM = 2,0 - mq/kq, qur

÷uúun üçün BBQH = 32 mq/kq, 

ԥt mԥhsullarında BBQM  = 0,5 mq/kq -dır. 

9.4. Qida z

ԥnciri üçün tԥhlükԥsiz pestisidlԥrin 

istehsalı 

Torpaqların çirkl

ԥndirilmԥsindԥ pestisidlԥrin  ԥsas 

t

ԥhlükԥsi onların  ԥtraf mühitdԥ yüksԥk stabilliyԥ malik 

olması il

ԥ izah olunur ki, bu da onların qida zԥncirindԥ

toplanmasına imkan yaradır. Bu çatı

úmamazlı÷ı aradan 

qaldırmaq üçün son ill

ԥrdԥ yeni ekoloji tԥhlükԥsiz 

pestisidl

ԥr iúlԥnib hazırlanır. Mԥsԥlԥn, qlifosat herbisidi 

torpaqda tamamil

ԥ parçalanaraq ortofosfat turúusuna, 

karbon qazına v

ԥ suya çevrilir.  Bir sıra pestisidlԥr 

individual  optiki izomerl

ԥr  úԥklindԥ buraxılır ki, bu da 

onların effektivliyini  iki d

ԥfԥ yüksԥltmԥyԥ imkan yaradır.  

Yüks

ԥkeffektivlikli vԥ ekoloji tԥhlükԥsiz  bir pestisidin 

istehsalı 150 milyon dollara ba

úa gԥlir. Mԥsԥlԥn, bunun 

üçün yüz minl

ԥrlԥ preparatlar sintez edilir vԥ onların 

                                                                                  

 376

arasından münasib, q

ԥbul oluna bilԥn ancaq biri seçilir. 

Eyni zamanda yeni pestididl

ԥrin hazırlanmasına sԥrf 

olunan bu cür x

ԥrclԥr kԥnd tԥsԥrrufatı sahԥlԥrindԥ yüksԥk 

m

ԥhsuldarlı÷ın  ԥldԥ olunması,  torpaq çirklԥnmԥsinin 

azaldılması, ölk

ԥ ԥhalisinin sa÷lamlı÷ının qorunması  vԥ

insanların orta ya

úama dövrünün yüksԥldilmԥsi ilԥ

tamamil

ԥ ödԥnir. 

Ekoloji t

ԥhlükԥsiz pestisidlԥrin  ԥsas istehlakçıları 

Yaponiya, AB

ù, Fransa, Almaniyadır. Pestisidlԥrdԥn 

geni

ú miqyasda istifadԥ olunmasına baxmayaraq 

Yaponiyada insanların yer üz

ԥrindԥ yaúama dövrü ԥn 

yüks

ԥk olub, kiúilԥr üçün -75 il vԥ qadınlar üçün isԥ 80 il 

t

ԥúkil edir. Bu onunla izah olunur ki, Yaponiyada tԥtbiq 

olunan pestisidl

ԥr torpaqda toplanmır vԥ funksional 

t

ԥyinatına görԥ effektiv istifadԥ olunduqdan sonra isԥ

t

ԥhlükԥ törԥtmԥyԥn maddԥlԥrԥ parçalanır. 

AB

ù-nın  ԥkin sahԥlԥrinin sahԥsi MDB ölkԥlԥrinin-

kind

ԥn 1,5 dԥfԥ azdır, lakin dünyada istehlak olunan 

pestisidl

ԥrin 23%-ni  tԥtbiq edir. Bununla yanaúı yeyinti 

m

ԥhsullarının 80%-dԥn çoxunda pestisidlԥr olmur, 

halbuki  düyü 

ԥkilԥn sahԥlԥrin 98%-i, qar÷ıdalı  ԥkilԥn 

sah

ԥlԥrin 97%-i vԥ  bu÷da  ԥkilԥn sahԥlԥrin 93%-i 

herbisidl

ԥrlԥ becԥrilir. 

                                                                                  

 377

Dünyanın çox inki

úaf etmiú ölkԥlԥrindԥn fԥrqli olaraq 

Rusiya Federasiyasında dünyada istehlak olunan 

pestisidl

ԥrin yalnız 4,0%-ԥ  qԥdԥri tԥtbiq olunur. 

Pestisidl

ԥrin zԥif tԥtbiq olunmasına baxmayaraq, burada 

insanların orta ya

úama dövrü tԥdricԥn azalmıú  vԥ son 

d

ԥlillԥrԥ görԥ bu göstԥrici kiúilԥr üçün 58 il tԥúkil etmiúdir. 

9.5. Maye

úԥkilli radioaktiv tullantıların 

z

ԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi üsulları 

Maye

úԥkilli yüksԥkaktivlikli radioaktiv tullantılar hԥcmi 

bir neç

ԥ kubmetr olan iki divarlı, paslanmayan poladdan 

hazırlanan v

ԥ qarıúdırıcı ilԥ  tԥchiz olunan aparatlarda 

saxlanılır. Bel

ԥ aparatlar beton kameralarda quraúdırılır. 

Saxlanılma zamanı hidrogenin ayrılması  n

ԥticԥsindԥ

partlayı

úın baú vermԥmԥsi üçün aparata fasilԥsiz olaraq 

hava vurulur, sonra havanı da öz növb

ԥsindԥ xüsusi 

filtrl

ԥrdԥ radioaktiv aerozollardan tԥmizlԥyirlԥr. Aparatda 

saxlanılan radioaktiv tullantıları partlayı

ú  tԥhlükԥli 

qarı

úıqların alınmaması üçün  daima qarıúdırırlar. 

Bundan ba

úqa, radioaktiv duzların çökmԥsi aparatda 

temperaturun k

ԥskin yüksԥlmԥsinԥ vԥ bunun nԥticԥsindԥ

d

ԥ radioaktiv tullantıların bayıra atılması ilԥ istilik 

partlamasına s

ԥbԥb ola bilԥr. Belԥ halların baú

                                                                                  

 378

verm

ԥmԥsi üçün aparat hԥm dԥ soyuducu ilԥ  tԥchiz 

olunur. Bel

ԥ aparatların istismar müddԥti 20-30 il tԥúkil 

edir. Sonra is

ԥ maye tullantıları yeni aparata yüklԥyirlԥr. 

Bel

ԥ proseslԥr bir neçԥ yüz il davam edԥ bilԥr.   

9.6. B

ԥrk mԥiúԥt tullantılarının zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi, 

utilizasiyası, l

ԥ÷v edilmԥ üsulları vԥ anbarlaúdırılması 

Torpaqların kütl

ԥvi çirklԥndiricilԥrindԥn biri dԥ  bԥrk 

m

ԥiúԥt tullantılarıdır. Hԥr bir úԥhԥr ԥhalisinԥ il ԥrzindԥ 500 

kq b

ԥrk mԥiúԥt tullantısı alınır ki, onun da 52 kq-nı 

polimer madd

ԥlԥri tԥúkil edir. 

B

ԥrk mԥiúԥt tullantılarının zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi, utiliza-

siyası  v

ԥ  lԥ÷v edilmԥsi problemi hal-hazırki dövrԥ  qԥdԥr 

aktual hesab olunur. Onlarla v

ԥ yüzlԥrlԥ hektar torpaq 

sah

ԥsini tutan çoxsaylı úԥhԥr zibilliklԥri mԥiúԥt zibillԥrinin 

yandırılması zamanı ayrılan acı tüstü v

ԥ  zԥrԥrli 

madd

ԥlԥrin sızıb keçmԥsi nԥticԥsindԥ qrunt sularının 

çirkl

ԥndirilmԥsi mԥnbԥyi hesab olunur. Odur ki, son 

ill

ԥrdԥ bԥrk mԥiúԥt tullantılarının utilizasiyası vԥ ya mԥhv 

edilm

ԥsi üsullarının iúlԥnib hazırlanmasına çox böyük fikir 

verilir. 

ùԥhԥr mԥiúԥt tullantıları  tԥxminԥn aúa÷ıdakı 

komponentl

ԥrdԥn ibarԥt olur (küt.%-i ilԥ): yeyinti 

tullantıları – 33-43; ka

÷ız vԥ karton – 20-30; úüúԥ – 5-7;  

                                                                                  

 379

parçalar –  3-5; plastik kütl

ԥlԥr – 2-5; dԥri vԥ rezin – 2-4; 

qara metallar – 2-3,5; a

÷ac – 1,5-3; daú– 1-3; sümük – 

0,5-2; 

ԥlvan metallar – 0,5-0,8; sair – 1-2. 

Hal-hazırda b

ԥrk mԥiúԥt tullantılarının zԥrԥrsizlԥú-

dirilm

ԥsi, utilizasiyası  vԥ  lԥ÷v edilmԥsinin aúa÷ıdakı 

üsulları m

ԥlumdur:  

- poliqonda anbara yı

÷ılma; 

- aerob (yalnız s

ԥrbԥst oksigen olan mühitdԥ yaúaya 

bil

ԥn bakteriyalar) biotermiki komposterlԥnmԥ; 

- xüsusi zibil yandırma zavodlarında yandırılma. 

H

ԥr bir üsulun seçilmԥsi ekoloji, iqtisadi, landúaft, 

torpaq v

ԥ digԥr faktorları  nԥzԥrԥ almaqla müԥyyԥn 

olunur. 

 B

ԥrk mԥiúԥt tullantılarının anbara yı÷ılması - Bԥrk 

m

ԥiúԥt tullantılarının ԥsas zԥrԥrsizlԥúdirilmԥ üsulları 

poliqonlarda anbarla

údırılmasından ibarԥtdir. Poliqonun 

yaradılması üçün 20 – 40 hektar gilli v

ԥ a÷ır gillԥ qarıúıq 

torpaq sah

ԥsi ayrılır. Belԥ torpaq sahԥlԥrinin seçilmԥsi 

a

úa÷ıdakılarla  úԥrtlԥndirilir:  Ya÷ıú  vԥ qar suları  bԥrk 

m

ԥiúԥt tullantılarının bir neçԥ metr qalınlı÷ındakı layından 

keç

ԥrԥk  ondan hԥll olan zԥrԥrli komponentlԥri çıxarır 

poliqonun çirkab suyunu 

ԥmԥlԥ  gԥtirir. Gilli vԥ  a÷ır gillԥ

                                                                                  

 380

qarı

úıq torpaq sahԥlԥri belԥ çirkab sularının yeraltı qrunt 

sularına qarı

úmasına mane olur.

Poliqonun istismar müdd

ԥti 15-20 il tԥúkil edir. Poliqon 

ya

úayıú binalarına 500 metrdԥn yaxın olmamalıdır vԥ

b

ԥrk örtüklu yollardan da 500 metr uzaq olmamalıdır. 

9.7. B

ԥrk mԥiúԥt tullantılarının aerob biotermiki 

komposterl

ԥnmԥsi 

B

ԥrk mԥiúԥt tullantılarının aerob biotermiki 

komposterl

ԥnmԥsi  texnologiyası  ԥsasında iúlԥyԥn 

zavodlarda utilizasiya olunması 

ԥn perspektiv hesab 

olunur. Bu halda b

ԥrk mԥiúԥt tullantıları  zԥrԥrsizlԥúdirilir 

v

ԥ komposta (müxtԥlif qatıúıqlardan hazırlanan üzvi 

gübr

ԥ) çevrilir ki, o da tԥrkibindԥ azot, fosfor, kalium vԥ

mikroelementl

ԥr olan üzvi gübrԥ kimi istifadԥ oluna bilԥr. 

Komposta çevrilm

ԥsi nԥticԥsindԥ 

b

ԥrk mԥiúԥt 

tullantılarının t

ԥrkib elementlԥri biosferdԥ maddԥlԥrin tԥbii 

dövretm

ԥ sisteminԥ daxil edilir. Bԥrk mԥiúԥt tullantılarının 

aerob biotermiki komposterl

ԥnmԥsi  prosesinin prinsipial 

sxemi  

úԥkil 9.1-dԥ verilmiúdir.  

                                                                                  

 381

ùԥkil 9.1. Bԥrk mԥiúԥt tullantılarının aerob biotermiki 

komposterl

ԥnmԥsi  prosesinin prinsipial sxemi: 

1 - tullantıların q

ԥbulu üçün bunker; 2 – transportyor 

(konveyer); 3- biotermiki parçalanma üçün baraban; 4 - iri 

q

ԥlbir (úadara); 5 - daúdo÷rayan maúın; 6 - separator; 7- 

ԥlԥk; 8 - yetiúmԥ sahԥsi. 

Tullantılar 1 bunkerind

ԥn 2 transportyorunun kömԥyi 

il

ԥ 3 biotermiki parçalanma barabanına daxil edilir. 

Burada b

ԥrk mԥiúԥt tullantıları  zԥrԥrsizlԥúdirilir vԥ

komposta (müxt

ԥlif qatıúıqlardan hazırlanan üzvi 

gübr

ԥyԥ) çevrilir. Sonra biotermiki parçalanma 

2 

4 

5 

6 

7 

8 

1

3 

                                                                                  

 382

n

ԥticԥsindԥ kompasta çevrilԥn  tullantılar 4 qԥlbiri ilԥ 5 

da

údo÷rayan maúına göndԥrilir. Burada kompasta 

do

÷ranır. 6 separatorunda  kompasta seperasiyaya 

u

÷radılır, 7 ԥlԥyindԥ ԥlԥnir vԥ 8 yetiúmԥ sahԥsinԥ

gönd

ԥrilir. 

B

ԥrk mԥiúԥt tullantılarının aerob biotermiki emal 

prosesind

ԥ kompostun çıxımı  qԥbul bunkerindԥn 

götürül

ԥn bԥrk mԥiúԥt tullantısının ilkin kütlԥsinԥ nԥzԥrԥn 

60-68%  t

ԥúkil edir.  Hazır kompost torpaq iyi verԥn 

yum

úaq kütlԥdԥn ibarԥt olur. Onun tԥrkibindԥ 1% azot, 

0,6% fosfor, 0,3% 

ɤɚlium, 2,5% ɤɚlsium vԥ 60% üzvi 

madd

ԥlԥr olur. Belԥ kompast effektivliyinԥ görԥ maldarlıq 

fermasının peyini il

ԥ eynidir. 

9.8. B

ԥrk mԥiúԥt tullantılarının zibil emalı 

zavodlarında     yandırılması

B

ԥrk mԥiúԥt tullantılarının zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi 

üsullarından biri d

ԥ xüsusi sobalarda yandırılaraq lԥ÷v 

edilm

ԥsinԥ ԥsaslanan üsuldur. Eyni zamanda bԥrk mԥiúԥt 

tullantılarının adi yandırılma prosesl

ԥri güclü toksiki 

qaz

úԥkilli maddԥlԥrin, o cümlԥdԥn dԥ dioksinlԥrin 

alınması il

ԥ müúayiԥt edilir. 

 

                                                                                  

 383

B

ԥrk mԥiúԥt tullantılarının metal ԥrintilԥri vԥ ya 

ԥridilmiú úlakların üzԥrindԥ  yandırılması çox perspektiv 

üsullardan hesab olunur. Bu üsulun üstün c

ԥhԥti ondan 

ibar

ԥtdir ki, ԥrintilԥrin üzԥrindԥ temperatur yüksԥk 

oldu

÷una görԥ  bԥrk mԥiúԥt tullantılarının parçalanması 

çox sür

ԥtlԥ  vԥ tam gedir, mԥiúԥt tullantılarının tԥrkibindԥ

olan mineral madd

ԥlԥr isԥ ԥriyir vԥ úlakın tԥrkibinԥ keçir.  

9.9. Litosferin çirkl

ԥnmԥlԥrdԥn mühafizԥsi mԥqsԥdilԥ

görül

ԥn tԥdbirlԥr 

 Az

ԥrbaycan Hökumԥti Dünya Bankına müraciԥt etmiú

v

ԥ Bakı  úԥhԥrinin  ԥtrafında, Abúeron yarımadasında 

inki

úafla ba÷lı yaranan çԥtinliklԥri aradan qaldırmaq 

üçün n

ԥzԥrdԥ tutulmuú iddialı Ekoloji Dövlԥt Proqramını 

(EDP) h

ԥyata keçirmԥyԥ yardım etmԥyԥ  dԥvԥt etmiúdir. 

EDP-nın 

ԥsas mԥqsԥdi,  úԥhԥrsalma üçün ԥn önԥmli 

ԥrazilԥrin sürԥtli iqtisadi vԥ demoqrafik inkiúafı üçün 

z

ԥruri olan torpaqları  tԥmizlԥmԥklԥ ԥtraf mühitlԥ ba÷lı 

yaranmı

ú risklԥri aradan qaldırmaqdır.  ønkiúafla ba÷lı 

ԥsas mԥsԥlԥlԥr aúa÷ıdakılardır: 

• θtraf mühitin vιziyyιtinin davamlı  úιkildι

pisl

ιúmιsi: Abúeron yarımadası 150 illik neft hasilatı 

n

ԥticԥsindԥ a÷ır úԥkildԥ çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalmıúdır. Bu 

                                                                                  

 384

m

ԥdԥn fԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ neftlԥ çirklԥnmiú ԥrazilԥrin 

sah

ԥsi tԥqribԥn 30000 hektardır vԥ bundan 15000 ha 

ԥrazi daha çox çirklԥnmԥyԥ  mԥruz qalmıúdır vԥ ԥtraf 

mühitl

ԥ ba÷lı  ԥsas narahatlıq mԥnbԥyidir. Bu ԥrazidԥ, 

hidrokarbogenl

ԥr torpa÷a vԥ süxurun içinԥ bir neçԥ metr 

d

ԥrinliyinԥ hopmuúdur. Bu cür vԥziyyԥt, davamlı 

çirkl

ԥnmԥnin mԥnbԥyi olan bur÷u avadanlı÷ı  vԥ neft 

nasosları kimi h

ԥlԥ dԥ fԥaliyyԥtdԥ olan yüzlԥrlԥ istehsalat 

obyektinin mövcud olması il

ԥ a÷ırlaúır. Yarımadadakı neft 

hasilatı  h

ԥmçinin Xԥzԥr Dԥnizinԥ  dԥ  tԥsir etmiúdir, belԥ

ki, iri h

ԥcmdԥ çirkli sular dԥnizԥ axıdılmıú  vԥ radioaktiv 

tullantılar (t

ԥbii radionuklidlԥrin tԥsiri)  ԥmԥlԥ  gԥlmiúdir. 

N

ԥhayԥt, sürԥtli  úԥhԥrlԥúmԥ  vԥ  zԥif idarԥçilik potensialı 

sanitar v

ԥziyyԥti vԥ bԥrk tullantıların idarԥ edilmԥsini ciddi 

úԥkildԥ korlamıúdır.  

• Sürιtli  úιhιrlιúmι  nιticιsindι  torpa÷a yaranan 

t

ιlιbat: Son bir neçԥ ildԥ bir çox insanlar özlԥrinԥ vԥ ailԥ

üzvl

ԥrinԥ  iú  vԥ yeni imkan axtarmaq üçün Abúeron 

yarımadasına v

ԥ onun ԥsas iki úԥhԥrinԥ, Bakı  vԥ

Sumqayıta köçmü

úlԥr. Sürԥtlԥ artan ԥhali vԥ iqtisadi 

canlanma torpa

÷a tԥlԥbatı xeyli artırmıúdır. Bakı keçmiú

neft yataqlarının v

ԥ digԥr çirklԥnmiú ԥrazilԥrin ԥhatԥsindԥ

yerl

ԥúir; bu isԥ

úԥhԥrin böyümԥsinԥ öz tԥsirini 

                                                                                  

 385

göst

ԥrmiúdir – belԥ ki, úԥhԥr bu çirklԥnmiú ԥrazilԥr 

üzünd

ԥn da÷ınıq  úԥkildԥ artmıú  vԥ sözün hԥrfi 

m

ԥnasında bütün yarımadaya yayılmıúdır vԥ bir çox 

yerl

ԥrdԥ ԥhalinin  ԥn tԥmԥl infrastrukturdan belԥ istifadԥ

imkanı çox azdır. A

÷ır çirklԥnmԥyԥ  mԥruz qalmıú

ԥrazilԥrdԥ qeyri-rԥsmi yaúayıú massivlԥri geniúlԥnmԥklԥ

ԥhalinin sa÷lamlı÷ına ciddi tԥhlükԥ yaradır. Eyni 

zamanda, sür

ԥtlԥ artmaqda olan yaúayıú massivlԥrinԥ

yaxın yerl

ԥúԥn bu çirklԥnmiú torpaqlar tԥmizlԥnԥrsԥ, 

yenid

ԥn inkiúaf üçün yüksԥk potensiala malik olar.  

• Torpa÷ın sιmιrιli idarιçiliyinι ehtiyac:    Böyük 

Bakı üçün regionun planla

údırılması, inkiúafı  vԥ kapital 

investisiyaları üzr

ԥ kompleks strategiya yoxdur. Ԥn son 

hazırlanmı

ú Ümumi Plan 1970-ci illԥrin ortalarına tԥsadüf 

edir. Bu plan hazırda 

úԥhԥrlԥúmiú ԥrazilԥrin yalnız kiçik 

bir hiss

ԥsini  ԥhatԥ edir vԥ son 15 ildԥ yaranmıú yeni 

ya

úayıú massivlԥrini ԥhatԥ etmir. Abúeron Yarımadasında 

torpaq üz

ԥrindԥ mülkiyyԥt hüququ vԥ yaxud istifadԥsi 

haqqında çox az m

ԥlumat mövcuddur vԥ bu mԥlumatın 

ԥksԥriyyԥti çox köhnԥdir. Torpaqların tԥmizlԥnmԥsi vԥ

land

úaftın bԥrpa edilmԥsi üçün tԥmizlԥnԥcԥk torpaqları 

prioritetl

ԥúdirԥn sistemli yanaúmanın olması vacibdir. Hԥr 

                                                                                  

 386

hansı sah

ԥnin bԥrpası üçün çԥkilԥcԥk xԥrc birbaúa onun 

g

ԥlԥcԥk istifadԥ tԥyinatından asılıdır.   

28 sentyabr 2006-cı ild

ԥ 1697 saylı Prezident 

S

ԥrԥncamı ilԥ  tԥsdiq olunmuú Ekoloji Dövlԥt Proqramı 

(EDP)  Hökum

ԥtin bu çԥtinliyi aradan qaldırmaq üçün 

atdı

÷ı praktiki addıma zԥmin yaratmıúdır.  Tԥdbirlԥr Planı 

65 f

ԥaliyyԥt sadalayır vԥ aidiyyԥti tԥrԥf kimi 30 dövlԥt 

orqanının v

ԥ digԥr tԥúkilatların adını  çԥkir. Bu proqram 

kompleks plan olub infrastrukturun yenil

ԥnmԥsi vԥ

qaydaların v

ԥ tԥnzimlԥyici bazanın tԥkmillԥúdirilmԥsi yolu 

il

ԥ 

h

ԥm torpaqların tԥmizlԥnmԥsi-rekultivasiyasını, 

t

ԥhlükԥli vԥ qeyri-tԥhlükԥli tullantıların vԥ ԥtraf mühitin 

qabaqcıl 

úԥkildԥ idarԥ olunmasını  hԥyata keçirmԥyi 

n

ԥzԥrdԥ tutur. Sԥrԥncama  ԥsasԥn EDP-nın icrası 

üz

ԥrindԥ ümumi nԥzarԥti vԥ ԥlaqԥlԥndirmԥni Nazirlԥr 

Kabineti h

ԥyata keçirԥcԥkdir. EDP-na yüksԥk önԥm 

verdiyini nümayi

ú etdirmiú  vԥ ԥsas nazirliklԥr vԥ digԥr 

orqanların f

ԥaliyyԥtinԥ tԥkan vermiúdir. 

 M

ԥdԥn  ԥrazilԥrindԥ rekultivasiya iúlԥri aparmaq vԥ

land

úaftı  bԥrpa etmԥk üçün müxtԥlif proseslԥr hԥyata 

keçirilir: 

1. Neft v

ԥ neft mԥhsulları ilԥ çirklԥnmiú torpaqların 

mexaniki üsulla t

ԥmizlԥnmԥsi: Torpaqları mexaniki üsulla 

                                                                                  

 387

t

ԥmizlԥmԥk üçün neftin hopma dԥrinliyindԥn asılı olaraq 

neftl

ԥ çirklԥnmiú torpaqlar nԥzԥrdԥ tutulmuú  dԥrinlikdԥ

ekskavatorlar vast

ԥsi ilԥ qazılaraq özüboúaldan 

avtoma

úınlara yüklԥnir vԥ torpaqların tԥmizlԥnmԥsi 

sexin

ԥ daúınır. Sexdԥ torpaqları yumaq üçün 

vibro

ԥlԥkdԥn, hidrosiklonlardan, buxar qur÷usundan, 

nasoslardan, transportyorlardan isifad

ԥ olunur. Qur÷uya 

daxil olan çirkl

ԥnmiú torpaqlar bԥrk tullantılardan vԥ neft 

m

ԥhsullarından tԥmizlԥnir. Bu proses müxtԥlif mԥrhԥlԥli 

olur. Son m

ԥrhԥlԥdԥ tԥmizlԥnmiú torpa÷ın tԥrkibindԥ neft 

m

ԥhsullarının miqdarı müvafiq normalara uy÷un 

minimuma endirilir. T

ԥmizlԥnmiú torpaqlar rekultivasiya 

olunan sah

ԥyԥ geri qaytarılaraq  ԥrazinin landúaftı  bԥrpa 

olunur.  

2. Rekultivasiya olunan sah

ԥ  mԥiúԥt, istehsalat 

tullantılarından t

ԥmizlԥnir. Sahԥdԥ olan neftlԥ çirklԥnmiú

gölm

ԥçԥlԥr lԥ÷v olunur, lay suları axıdılan torpaq kanallar 

müvafiq qaydada uy

÷un qapalı beton kanallarla ԥvԥz 

olunur. 

3. Land

úaftı  bԥrpa etdikdԥn sonra sahԥlԥrdԥ bioloji 

rekultivasiya i

úlԥri aparılır. Torpaq mineral gübrԥlԥrlԥ

z

ԥnginlԥúdirilir, torpa÷a peyin vԥ saman sԥpildikdԥn 

sonra münbit torpaqda ya

úıllıqlar salınır. 

                                                                                  

 388