“Нурота қўриқхонаси қуриқлик моллюскалариннг биологик хилма хиллиги”

Kompetentlik – oʻquvchi tomonidan tegishli kompetensiyalarga ega 
boʻlishi. 
Kompetentlik – oʻquvchida tarkib topgan shaxsiy sifatlar va berigan 
sohadagi faoliyati boʻyicha toʻplagan minimal tajribasi. 
Kompetentlik – oʻquvchining shaxsiy sifatlari toʻplami (bilimlar, 
koʻnikmalar, layoqatlar) boʻlib, belgilangan ijtimoiy va shaxsiy sohadagi 
faoliyatida orttirilgan tajribasi bilan belgilanadi. 
Kompetensiyalarni, ta‘lim kompetensiyalardan farqlash lozim. Ta‘lim 
kompetensiyasi oʻquvchini kelajakdagi toʻla qonli hayotidagi faoliyatini 
modellashtiradi. Masalan, fuqaro ma‘lum bir yoshga yetgunga qadar ba‘zi bir 
kompetensiyalarni tatbiq eta olmaydi. Lekin, bu degani, ularni oʻquvchida 
shakllantirmaydi, degani emas. Masalan, oʻquvchi maktabda fuqarolik 
kompetensiyasini oʻzlashtirsada, uni toʻla qonli ravishda maktabni tugatganidan 
soʻng ishlatiladi. SHunga koʻra, bunday kompetensiyalar, oʻqish darvida ta‘lim 
kompetensiyasi sifatida namoyon boʻladi. 
Tayanch kompetensiyalarning dunyo boʻyicha yagona roʻyxati yuq. CHunki 
har bir mamlakatning yoki hududning oʻz an‘analari, mentalitet iva oʻziga xos 
talablari bor. Kompetensiya – bu jamiyatning oʻz fuqarolariga qoʻygan ijtimoiy 
buyurtmasi boʻlib, ularning roʻyxati ma‘lum bir mamlakatdagi yoki regiondagi 
ijtimoiy muhit bilan belgilanadi. Bunday kelishuvga har doim ham erishib 
boʻlmaydi. Masalan: SHveysariyaning va Amerika Qoʻshma shtatlarining iqtisoiy 

---

16 
hamkorlik va rivojlanish tashkiloti hamda ta‘lim statistikasi Milliy institutning « 
tayanch kompetensiyalarni tanlash va aniqlash» nomli loyihasida tayanch 
kompetensiyalarni qat‘iy ravishda aniqlab olishning imkoniyati boʻlmagan. 
Oʻquvchining kompetentligiga doir turli kompetensiyalarning analizi shuni 
koʻrsatadiki, ular kreativ (ijodiy) yoʻnalishga ega. Kreativ kompetensiyalarga 
«tajribadan biror foydali ma‘lumot chiqarib olish», «muammoni yecha olish», 
«oldingi va hozirgi voqealar orasidagi oʻzaro aloqani ochish», «yangi yechimlarni 
topa olish» kabilar kiradi. SHu bilan birga keltirilgan koʻnikmalar oʻquvchi 
faoliyati va tajribasi, bilim, koʻnikmalarning butun majmuasini aks etirmaydi. 
Kompetentlik – kompetensiyalarni qoʻllay olishda ega boʻlishi kerak boʻlgan 
minimal tajribasi boʻlishni taqozo etadi. Bu haqda oʻquvchining tayyogarligiga 
quyiladigan talablarni shakllantirishda, hamda oʻquv jarayoni va darsliklarni 
loyihalashda esdan chiqarmaslik kerak. 
Oʻquitishda ularning roli va oʻrnini analiz qilish asosida ajratib olingan 
kompetensiyalarning asosiy fuksiyalarini sanab oʻtamiz: 
- kundalik hayotda yashash uchun tayyor boʻladigan yosh fuqarolarga 
qoʻyiladigan ijtimoiy tabning aks etishi; 
- bilim, koʻnikma va malakalarini hamda faoliyat usullarini kompleks 
holda maqsadli qoʻllashi uchun atrof muhitdan real obyektlarni koʻrsatishi; 
- turli oʻquv predmetlari va ta‘lim sohalari mazmunining tarkibiy qismi 
boʻlishi; 
- konkret masalalarni yechishda nazariy bilimlarni amaliyotda foydalanish 
bilan bo- 
lashi. 
Kompetensiyalar qanday ketma-ketlikda boʻlishi kerak? 
Ma‘lumki, ba‘zi kompetensiyadar, boshqalarga nisbatan umumiy yoki 
ahamiyatliroq boʻladi. Shunga koʻra, ularni uchta darajaga boʻlish mumkin: 
1) Tayanch 
kompetensiyalar 
– 
ta‘lim 
mazmunining 
umumiy 
(metapredmet) qismiga tegishli; 
2) Umumpedagogik kompetensiyalari – ma‘lum doiraga kiruvchi oʻquv 
predmetlari va ta‘lim sohasiga tegishli; 

---

17 
3) Predmetga oid kompetensiyalar – oldingi ikkitaga nisbatan xususiy 
hisoblanib 
oʻquv predmeti doirasida shakllantiriladi. 
Tayanch kompetensiyalar har safar ta‘limning ma‘lum bir bosqichi va 
belgilangan oʻquv predmeti uchun konkretlashtiriladi. Masalan: oʻqib-
oʻrganishga tegishli kompetensiya umumpredmet kompetensiyasida shaxs sifatida 
rivojlanish (refleksiya)ga qoʻshilsa, predmet kompetensiyasi hisoblangan tarix 
fani boʻyicha, har qanday tarixiy voqeada turli tomonlarning manfaatlari 
kurashini ajratib olish qobiliyati yotadi. Kompetensiyalarni an‘anaviy ta‘lim 
parametrlari bilan taqqoslanishini ta‘minlash uchun «ta‘lim kompetensiyalari» 
tushunchasini kompetensiyaning struktura komponentlari roʻyxati orqali ochamiz: 
- kompetensiyaning nomi: 
- 
kompetensiya tipi va uning umumiy ketma-ketligidagi oʻrni (tayanch, 
umumpredmet, predmet); 
- kompetensiyalar kiritiladigan, real faoliyat koʻrsatadigan obyektlar 
doirasi; 
- kompetensiyaning ijtimoiy-amaliy bo-liqligi va ahamiyati (u jamiyat 
uchun nima sababdan kerak?); 
- kompetensiyaning shaxsga nisbatan ahamiyati (nima sababdan oʻquvchi 
kompetent boʻlishi kerak?); 
- real obyektlar doirasiga oidi bilimlari; 
- berilgan real obyektlar doirasiga oid koʻnikma va malakalar; 
Mazkur kompetensiya doirasida oʻquvchining faoliyati koʻrsatishi uchun 
kerak boʻladigan minimal tajribasi (oʻqitish bosqichlari boʻyicha); 
- indikatorlar – oʻquvchi kompetentligi (oʻqitish bosqichlari boʻyicha) 
darajasini aniqlash uchun oʻquv va nazorat-baholash topshiriqlari namunalari, 
misollari. 
Keltirilgan toʻplam me‘yoriy hujjatlar, oʻquv va metodik adabiyotlar, 
shuningdek, oʻquvchilarning umum tayyorgarligini oʻlchash, shu bilan birga 
ularning kreativ tayyorgarligi darajasini oʻlchaydigan hujjatlarni loyihala shva 
yoritish uchun xarakterlovchi toʻplamni belgilaydi. 

---

18 
Didaktika va metodikalarda tayanch, umumpedagogik va predmet 
kompetensiyalari mazmunini aks ettirish uchun ularni maxsus texnologiya 
asosida konstruksiyani tuzish kerak. 
Loyihalashning birinchi bosqichida, tanlab olingan oʻquv predmetiga 
(matematika, tarix informatika va h.k.) tegishli ta‘lim kompetensiyalari roʻyxati 
tuziladi. Buning uchun predmetda tayanch kompetensiyalar (kommunikativ, 
axborot bilan ishlash va h.k.) qidirib topiladi. Oʻquv predmetining tayanch 
kompetensiyalarni shakllantirishga qoʻshishi mumkin boʻlgan hissasi aniqlanadi. 
Soʻngra predmet kompetensiyalarini tuzish uchun, oʻquv predmetining 
tizimlashtirilgan komponentining minimal roʻyxati tuziladi: 
1) 
Obyektiv borliq obyektlari (taiiy, madaniy, ijtimoiy hodisalar, texnik 
qurilmalar, manba-asarlar va h.k.). fan yoki faoliyat sohalridan oʻquv predmeti 
uchun real predmet va hodisalarni ajratib olinadi. Masalan, bular sifatida – ona 
tilida, tovush, soʻz va h.k. dan tuzilgan o-zaki nutiqni real jarayon deb, 
asarlardagi matnni moddiy obyektlar deb 
olish mumkin. 
2) 
Oʻrganilayotgan borliq haqidagi umummadaniy bilimlar: 
Insoniyat tomonidan tegishli obyektga nisbatan ishlab chiqilgan qoidalar, 
qonunlar, nazariyalar, tushunchalar, qarama-qarshiliklar, madaniy ahamiyatga ega 
faktlar, - oyalar,gipotezalar, muammolar, texnologiyalar, alternativ yondoshuvlar 
va boshqa bilimlar. 
3) Umumiy va umumoʻquv koʻnikmalar, malakalar, faoliyat turlari. Oʻquv 
predmetiga tegishli va umumperedmet ahamiyatiga ega boʻlgan konkret 
koʻnikmalar, malakalar, faoliyat turlarining guruhlar boʻyicha tizimlashtirilgan 
roʻyxati keltiriladi. Umumiy predmet yoki predmetlararo kompetensiyalarni 
ishlab chiqish uchun turli oʻquv predmetlari orasida umumiy boʻlgan bilish 
faoliyatlari, koʻnikmalari, malakalari va qoʻllanish usullari olinadi. 
Perdmetlararo kompetensiyalarga misol tariqasida tabiatshunoslikda 
uchraydigan elementlarni koʻrib chiqamiz: 
- tabiatda oʻzini tutish va faoliyat yuritish ( oʻrmonda, suv havzalarida, 
yilning fasillarida turli tabiiy va iqlimiy sharoitlarda –moʻljal olish, xavfsizlik, 

---

19 
qoʻziqorin va mevalar terish, baliq ovlash; qushlar va mahalliy hayvonlarni 
kuzatish; tungi osmonga qarab moʻljal olish, kompas yordamida ufq tomonlarini 
aniqlash, vaqtni aniqlash va h.k.). 
- qishloqda va shaharda tabiiy bilim, koʻnikma va hayotiy tajribalardan 
foydalanish, qishloq xoʻjalik ekinlarini yetishtirish. 
- uy hayvonlariga qarash (mushuk, kuchuk, akvarium baliqlari, toʻtilar, 
sigir, tovuqlar, quyonlar – shulardan bittasini tanlagan holda). 
- xonadagi oʻsimliklarga qarash: gullar ekish, ulrni su-orish, tuproq tarkibi, 
yoru-lik, issiqlik-ixtiyoriy ravishda biror bir oʻsimlikni oʻstirish. 
- oʻz tanasini parvrish qilish: shaxsiy gigiena qoidalariga rioya qilish, kun 
tartibi, tana haroratini oʻlchash va h.k. 
Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta‘lim – o‗quvchilarda 
egallangan bilim, ko‗nikma va malakalarini o‗z shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy 
faoliyatlarida amaliy qo‗llay olish kompetensiyalarini shakllantirishga 
yo‗naltirilgan ta‘limdir. 
Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta‘lim o‗quvchilarda mustaqillik, 
faol fuqarolik pozitsiyasiga ega bo‗lish, tashabbuskorlik, mediaresurslar va 
axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan o‗z 
faoliyatida oqilona
foydalana olish, ongli ravishda kasb-hunar tanlash, sog‗lom raqobat
hamda 
umummadaniy ko‗nikmalarini shakllantiradi. 
Inson o‗z hayotida shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy va kasbiy munosabatlarga 
kirishishi, jamiyatda o‗z o‗rnini egallashi, duch keladigan muammolarning 
yechimini hal etishi, eng muhimi o‗z sohasi, kasbi bo‗yicha raqobatbardosh 
bo‗lishi uchun zarur bo‗lgan tayanch kompetentsiyalarga ega bo‗lishi lozim. 
Tayanch 
kompetentsiyalarni 
shakallantirish 
jarayonida 
quyidagi 
elementlarning shakllanishiga e‘tibor qaratish lozim.