O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent – 202

2-Mavzu: Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishida transport tizimini 
ahamiyati 
 
Reja 
1.Transportning paydo bo‘lishi va taraqqiyoti to‘g‘risida qisqacha ma’lumot.
Xx asr dastlabki yillaridagi O‘zbekiston transportinig ahvolii. 
2.O‘zbekiston 
Respublikasi 
iqtisodiyotining 
moddiy-texnika 
bazasini 
yaratishda yagona transport tizimining roli. 
3.Hozirgi zamon transport tizimi tushunchasi, uningtarkibi va tavsifi. 
4.Transportning moddiy ne’matlar ishlab chiqarishdagi o‘ziga xos 
xususiyatlari 
5.Transport iqtisodiyot tarmog‘i sifatida 
Transportning paydo bo‘lishi va taraqqiyoti to‘g‘risidaqisqacha ma’lumot. Xx 
asr dastlabki yillaridagi O‘zbekiston transportinig ahvoli 
Transport vositasi kishilik jamiyati tarixi bilan chambarchas bog‘liqdir. 
Mehnat qurollari va vositalari (inson shular vositasida tabiatga ta’sir ko‘rsatadi) 
hamda kishilarning bir erdan ikkinchi erga ko‘chirib turilishisiz, biron iste’mol 
mahsuloti yaratish ham, boshqa biron oqilona faoliyat ham bo‘lishi mumkin emas. 
Dastlabki davrlarda odamlar o‘zlarining transportga bo‘lgan ehtiyojlarini 
oddiy vositalar bilan qondirganlar. O‘zlariga zarur bo‘lgan ozuqalarni, mehnat 
vositalarini, kiyim-kechak tayyorlash yoki qulay uy-joy sharoitini yaratish uchun 
zarur bo‘lgan materiallarni, shuningdek, yoqilg‘ini (asosan o‘tinni) o‘zlari ko‘tarib 
tashiganlar yoki sudraganlar. Keyinchalik esa har xil hayvonlarni o‘rgatish va ularni 
ko‘paytirish orqali, yuk va odamlarni ko‘proq o‘shalardan foydalangan holda 
tashiganlar. 
Vaqtlar o‘tishi bilan mehnat unumdorligining o‘sishi, metalldan yasalgan 
qurollarning paydo bo‘lishi va takomillashuvi, chorvachilikning rivojlanishi, 
transport vositalarining yanada kengayishi va rivojlanishini taqozo etdi. 
Arzon mehnat evaziga ulkan inshootlar, shaharlar qurildi, davlatlar paydo 
bo‘ldi. Bularning hammasi kishilarning transportga bo‘lgan ehtiyojlarini yanada 
oshirdi. Buyumlarni almashtirish va savdo-sotiqning o‘sishi, bojxona va boshqa shu 
kabi to‘lovlar yig‘ish, bosqinchilik va mudofaa urushlari dengiz transportining tez 
rivojlanishiga olib keldi. 

---

372
Dengiz transportining takomillashuvi bilan birga, daryo transporti ham paydo 
bo‘ldi va rivojlandi. Keyinchalik quruqlikda harakatlanuvchi transport ham rivojlana 
boshladi. 
Katta-katta shaharlarni, davlatlarni birlashtiruvchi karvon yo‘llari paydo bo‘la 
boshladi. Karvon yo‘llarining tarkib topa boshlashi natijasida transport ishini bir 
qancha engillashtirgan yuk tashish shotilari (volokusha) va chanalar paydo bo‘la 
boshladi. Bunday shotilar va chanalar yirik hayvonlarning kuchidan foydalanishga 
mo‘ljallanib yaratilgan edi. Keyinchalik esa og‘ir narsalarni bir joydan ikkinchi 
joyga ko‘chirishni engillashtirish maqsadida ularning tagiga qo‘yiladigan yumaloq 
g‘o‘lalar (katoklar) dan foydalanila boshlandi. Bunday g‘o‘lalardan foydalanishni 
g‘ildirakli transport yaratilishga asos qo‘yilgan qadam desa bo‘ladi. G‘ildirak 
insoniyat dahosi yaratgan eng buyuk ixtirodir. Buning izohi uchun shuni aytish 
kerakki, birinchidan, tabiatda g‘ildiraksimon narsalar bo‘lmaganligidan uni ixtiro 
qilish kerak bo‘ldi, ikkinchidan, shu ixtiro necha ming yillardan buyon insoniyatga 
xizmat qilishi bilan birga hozirgi vaqtda ham quruqlikda ishlovchi transport 
turlariga asos bo‘layotir. Quruqlikda transportning rivojlanishi natijasida ot-arava 
yo‘llariqurila boshlandi. 
Zamonlar 
o‘tishi 
bilan 
transportning 
ba’zi 
bir 
turlarini 
ham 
takomillashtirishdi. Ishlab chiqarish kuchlarining o‘sishi bilan katta-katta shaharlar 
paydo bo‘lib, ularda hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlana boshladi. 
Keyinchalik bir qancha omillarga ko‘ra sotishga mo‘ljallangan tovarlarning 
orta borishi transportga bo‘lgan ehtiyojni o‘stirdi. Shu sababdan ko‘pchilik 
mamlakatlarda yuk tashish uchun dengiz va daryo, yo‘l va suv inshootlarini 
kengaytirish ishlariga katta ahamiyat berila boshladi. 
XVII asrning ikkinchi yarmida texnika sohasidagi keskin o‘zgarish, ayniqsa, 
mashina yordami bilan mashina ishlab chiqarish savdo-sotiqning o‘sishiga katta 
ta’sir ko‘rsatdi va bu davr “sanoat inqilobi” davri bo‘ldi.
O‘tmishdan meros bo‘lib qolgan elkanli va eshkakli kemalar hamda ot-arava 
va karvonlar endibu davrdagi “sanoat inqilobi” talabini qondira olmas edi. Shuning 
uchun ham sanoatning rivojlana boshlashi bilan bir qatorda transport ham yangi 
asosdagitexnika talabi bilan rivojlana boshladi. Buning yorqin dalili bug‘ 
mashinasining ixtiro qilinishi bo‘ldi. Bug‘ kuchi vositasida tabiat injiqliklariga 
bog‘liq bo‘lmagan va nazariy jihatdan har qanday quvvatga ega bo‘la oladigan 
transport vositalarini yaratish imkoniyati tug‘ildi. Natijada birinchi bug‘ kemalari, 
paravozlar, quruqlikda yuruvchi bug‘ mashinalari, keyinchalik esa bug‘ samolyotlari 
yaratildi. 

---

373
Bora-bora yuk va passajir tashuvchi transport iqtisodiyotning mustaqil 
tarmog‘iga aylana boshladi. Bunday mustaqil transport korxonalari har qanday 
mijozlarga va passajirlarga ma’lum to‘lov evaziga xizmat ko‘rsatar edi. Transport 
vositalarining bu faoliyati ma’lum darajada ijobiy ahamiyatga ega bo‘lib, transport 
turlari bo‘yicha ixtisoslashtirishni kuchaytiradi, mahsulot ishlab chiqaruvchilarni 
asosiy ishi bo‘lmagan “tashish jarayonidan” ozod etdi. 
Rivojlangan mamlakatlarda asosiy transport turlari xususiy shaxslar yoki 
kompaniyalar mulkidir. Faqatgina temir yo‘l transporti ko‘pchilik mamlakatlarda 
davlat tasarrufiga o‘tkazilgan bo‘lib, davlat apparati tomonidan boshqariladi. Aqsh 
da esa transportning bu turi ham xususiy kompaniyalar mulkidir. 
O‘zbekiston Respublikasida temir yo‘l va havo transporti davlat tasarrufida 
bo‘lib, u xalq xo‘jaligini iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish rejasi asosida ishlaydi. 
Bunda yo‘l harakati xavfsizligini ta’minlash, passajirga eng ko‘p qulayliklar 
yaratish, yuklarni tashish va saqlashni kafolatlash hamda transport jarayonida ortish-
tushirish ishlaridagi og‘ir mehnatni mexanizatsiyalashga har tomonlama imkon 
beradi. 
Temir yo‘l transporti mamlakatimizning quruqlikdagi transportturlarining eng 
asosiylaridan biri bo‘lib, 1906 yilda hozirgi O‘zbekiston hududining shimoli-g‘arbiy 
tomonidan boshlab toshkentga ham etkazilib kelingan.
XX asrning 60-yillariga qadar orol dengizi suv sathi etarli darajada bo‘lganda, 
unda dengiz transporti kemalari yuk va passajirlar tashish ishlarini bajargan. Unda 
bor 
kemalar 
amudaryo 
suvi 
orqali 
O‘zbekistonning janubiy viloyati 
surxondaryoning termez porti o‘rtasida O‘zbekiston va afgoniston yuklari hamda 
amudaryo qirg‘oqlari O‘zbekiston aholisiga passajirlar qatnoviga ham qisman 
xizmat qilgan. 
Respublikamizda etarli darajada neft va gaz ishlab chiqarilmoqda. Ishlab 
chiqarilgan neft va gaznining bir qismini eksport qilish ham yaxshi yo‘lga 
qo‘yilgan. Neft va gaz sanoatini to‘xtovsiz rivojlantirish, aholini ichimlik suvi bilan 
to‘la ta’minlash vazifalarini transport konveyerisiz amalga oshirib bo‘lmaydi. 
Bunday transport vositalaridan biri quvur orqali yuborgich transportidir. Quvur 
orqali yuborgich transporti - transportning maxsus turi bo‘lib, u asosan, suyuq va 
gazsimon mahsulotlarni: suv, neft, neft mahsulotlari, gaz va shu kabilarni ishlab 
chiqarish joyidan iste’molchiga etkazib berish uchun xizmat qiladi. 
Suyuq mahsulotlarni transportirovka qilishda quvur orqali yuborgich transport 
qadimdan 
qo‘llanadi. 
Bunda 
samarkand 
hamda 
shaxrisabz 
shaharlarida 
qadimshunoslar tomonidan topilgan sun’iy suv yuborgich inshooatlarini misol qilib 

---

374
keltirish mumkin. Hozirda gaz yuborgich quvur inshootlari etarli darajada 
rivojlangan bo‘lib, bu quvurlar yordami bilan ishlab chiqarilgan gaz qo‘shni 
davlatlarga eksport qilinadi. O‘zbekiston quvur orqali gaz yuborgich transporti 
rossiyaning ural atrofi viloyatlariga ham etib borgan. 
Neftni transportirovka qilish uchun birinchi bor 6,5 ming kilometr 
uzunlikdagi quvur orqali yuborgich xix asrda aqsh da qurilgan. Rossiyada xx asr 
boshlarida kavkaz davlatlari o‘rtasida 850 kilometrli magistral quvur orqali 
yuborgich transporti qurilgan. Keyinchalik esa rossiyada bunday transport keng 
rivojlantirilgan bo‘lib, uning yordamida gaz, neft va neft mahsulotlarig‘arb 
davlatlariga ham eksport qilinadi. 
O‘zbekistonning XX asrga qadar transport ravnaqi nihoyatda past bo‘lgan, 
transport tuzilmasiga kirgan aloqa yo‘llari ham yaxshi jihozlanmagangan edi. 
Dengiz va daryo transportlaridagi portlar sanoqli bo‘lib, transport floti (kemalari) 
kam quvvatli bo‘lgan. XX asrning 30-yillarigacha bo‘lgan davrda avtomobil 
transportiga, uning yuk tashish va boshqa iqtisodiyot faoliyatiga qariyb e’tibor 
berilmagan. Ushbu davrda O‘zbekistonda temir yo‘l transporti izdan chiqqan edi. 
Amalda fabrika va boshqa sanoat korxonalariga xom ashyo va ko‘mir etkazib 
berishda asosiy vosita ot-ulovi bo‘lganligini hisobga olib, hukumat bir qancha 
favquloddagi chora-tadbirlarni ko‘rishga majbur bo‘lgan. Jumladan, temir yo‘l 
vayronligini oldini olish, shahar bilan qishloq o‘rtasida mahsulotni to‘g‘ri 
ayirboshlash, ya’ni oziq-ovqat ta’minoti ishlarini tartibga solish kabi zarur choralar 
ko‘rilgan. 30-yillarga kelib hozir rossiyaning moskva, yaroslavl, nijniy novgorod 
shaharlarida avtomobil ishlab chiqarish zavodlari barpo etilishi mamlakatni 
avtomobillar bilan to‘ldirish imkonini berdi. 
1920 yillarda transport ishini yo‘lga qo‘yish sohasida yangi temir yo‘llar 
qurish va ko‘pchilik asosiy yo‘nalishlarni elektrlashtirish, yuk va passajirlar 
tashishni arzonlashtirish, temir yo‘llar o‘tkazuvchanligini oshirish, katta magistral 
yo‘llar qurish borasida yirik rejalar ishlab chiqildi. 
Sho‘rolar davrida daryo transportining moddiy-texnika bazasini rivojlantirish 
bo‘yicha, jumladan, uning Yevropa qismida ma’lum ishlar bajarildi. Xususan, 227 
kilometrli belomor-baltika, 106 kilometrli volga-don, 362 kilometrli volga-baltika, 
202 kilometrli dnepr-bug, 128 kilometrli moskva suv kanallari va boshqalar bunga 
misol bo‘la oladi. O‘sha paytda, markaziy osiyo respublikalaridagi suv transporti 
arteriyasini rivojlantirishga hech qanday ahamiyat berilmadi. Kaspiy va orol 
dengizlari orasidagi masofa atigi 300 km.lar atrofida bo‘lib (bu masofa sibir 
daryolaridan suvni orol dengiziga etkazishdan ko‘ra ancha qisqa), kaspiy 

---

375
dengizining ortiqcha suvini kema harakatiga moslangan kanal bilan birlashtirish 
samarali edi.
Shunday qilinganda orol dengizini quritmasdan suv transporti arteriyasi orqali 
markaziy osiyo respublikalari (O‘zbekiston, qozog‘iston, tojikiston, turkmaniston) 
va qo‘shni afg‘oniston davlatini amudaryo, orol va kaspiy dengizlari, volga daryosi 
bilan Rossiyaning Yevropa qismida va uning davomida belomor-baltika kanali bilan 
dunyo okeaniga chiqish imkoni bilan xalqaro va respublikalararo savdo-sotiqni va 
tovar almashuvini suv yo‘li orqali hal qilinishi va kaspiy dengizi sohillaridagi ba’zi 
bir aholi yashovchi qardosh qozog‘iston Respublikasi qishloqlarini suv ostida 
qoldirmaslik hamda orol dengizi atroflarini noekologik holatga keltirmaslik mumkin 
edi. Ayni masalani hozirgi kunda ham markaziy osiyo va rossiya davlatlari 
birgalashib hal qilishlari maqsadga muvofiqdir. Fikrimizning dalili sifatida, tashqi 
davlatlardagi ayrim dengiz va daryolar o‘rtasidagi kanallarning asosiy tavsifini 
jadval shaklida keltiramiz (2-jadval). 
2-jadval 
Chet davlatlardagi ayrim dengiz kanallarining asosiy
Tavsiflari 
Kanallar nomi 
Uzunligi, 
km 
Chuqurligi
, m 
Kengligi, 
m 
Shlyuzli
Yoki shlyuzsiz 
Belomor-baltika 
Volga-baltika
Suvaysh 
297 
362 
175 
3,5 
3,5 
11 
90-210 
80-120 
65-110 
Shlyuzli 
Shlyuzli 
Shlyuzsiz 
1.
O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining moddiy-texnika bazasini 
yaratishda yagona transport tizimining roli 
O‘zbekiston Respublikasi yagona transport tizimida transport ayrim 
turlarining 2000 yilda to‘tgan o‘rni va ularning rivojlanish darajalari: avtomobil 
transporti yuk tashish hajmi bo‘yicha 93,6 foiz, yuk oboroti bo‘yicha 36,7 foiz, 
shahar atrofi va shaharlararo passajirlar tashish hajmi bo‘yicha 98,6 foiz, passajirlar 
oboroti bo‘yicha 64,8 foiz; temir yo‘l transporti yuk tashish hajmi bo‘yicha 6,4 foiz, 
yuk oboroti bo‘yicha 63,3 foiz, passajirlar tashish hajmi bo‘yicha 1,2 foiz, 
passajirlar oboroti bo‘yicha 29,8 foiz; havo transporti passajirlar tashish hajmi 
bo‘yicha 0,2 foiz, passajirlar oboroti bayicha 5,4 foizni tashkil etdi. Keltirilgan 
raqamlardan ko‘rinib turibdiki, O‘zbekiston Respublikasi xududida suv 
transportining deyarli yo‘qligi va temir yo‘l transport tarmoqlari kam (3655 ming 

---

376
km) bo‘lganligi uchun yuk va passajirlarni tashishda avtomobil transportining 
hissasi kattadir. 
Transport korxonalari oldiga mamlakat iqtisodiyoti va aholining barcha 
turdagi shaxsiy yuklarni tashishga bo‘lgan ehtiyojlarini to‘la qondirish vazifasi 
yuklanadi. Bunday muhim vazifani transportning ayrim turlari bo‘yicha yuk 
tashishni to‘g‘ri taqsimlash, ayrim transport turlarini yagona transport tizimining 
uzviy qismi sifatida rivojlantirish orqaligina hal etish mumkin. Boshqa transport 
turlarini yuqori darajada taraqqiy ettirish bilan birga avtomobil va temir yo‘l 
transporti mamlakatimizning bundan buyon ham asosiy transport tarmog‘i bo‘lib 
qolaveradi. Shuning uchun ham transportning ana shu turini yanada rivojlantirishga 
va uning bajaradigan ishini transportning boshqa turlari bilan muvofiqlashtirishga 
alohida e’tibor berish kerak bo‘ladi. 
Avtomobil, temir yo‘l va quvur orqali yuborgich transportining salmog‘i 
keskin osha borgan sari transportning barcha turlarini o‘zaro muvofiq ravishda 
rivojlantirish, transport tarmoqlari tuzilishiga tub o‘zgartirishlar kiritish talab 
qilinadi. Avtomobil yo‘llari, quvur orqali yuborgichlar, aeroportlar, daryo portlari va 
boshqa shu kabi transport inshootlarini qurishni yanada avj oldirishga erishmoq 
zarur. Ayrim turdagi qatnov yo‘llarini yuk va passajirlar tashish tavsifi bilan to‘la 
bog‘liq suratda rivojlantirish davr talabidir. 
3. Hozirgi zamon transport tizimi tushunchasi, uningtarkibi va tavsifi 
Transport — mamlakat iqtisodiyotining yuk va passajirlar tashuvchi tarmog‘i 
bo‘lib, barcha moddiy boyliklar ishlab chiqaruvchi tarmoqlar singari o‘z ishlab 
chiqarish jarayoni va mahsuliga egadir. Yuk va passajirlarni bir erdan ikkinchi 
ergatashish bir vaqtning o‘zidatransportning ishlab chiqarish jarayoni va uning 
mahsuli hisoblanadi. Fanda “transport” atamasi orqali yo‘llarda qatnayotgan 
transport vositalari oqimi birligi yoki tashish bilan bog‘liq bo‘lgan texnika vositalari 
kompleksi tushuniladi. 
Transport tizimi-tashish jarayonida bir-biriga bog‘liq bo‘lgan barcha turdagi 
transportlar kompleksidir. Odatda “transport tizimi” atamasibiror davlatga, region 
yoki katta shaharga taalluqli ma’noda ishlatiladi. Hozirgi davr transport tizimi 
tarkibiga quyidagitransport turlari kiradi: temir yo‘l; dengiz; daryo; avtomobil; 
havo; quvur orqali yuborgich transporti. Shuningdek, transport tizimi tarkibiga 
shahar transporti va sanoat transporti vositalari ham kiradi. 
Shahar ichida harakatlanuvchi turli transport komplekslari shahar transporti, 
sanoat korxonalari, qurilish, qishloq xo‘jaligi, savdo va boshqa korxona ichki 
ishlarini bajaruvchi transportlar sanoat transporti deyiladi. 

---

377
O‘zbekistonning yagona transport tizimi deyilganda, yuklarni ishlab chiqarish 
joylarlaridan iste’mol qilish joylariga etkazib berish, passajirlar tashish va ularga 
xizmat qilish uchun zarur bo‘lgan texnik qurilma va inshootlar, mamlakat 
iqtisodiyotining barcha tarmoqlaridagi har xil transport yo‘l vositalari va tarmoqlari 
(temir yo‘l va avtomobil vokzallari, daryo va dengiz portlari va hoqazo), korxona 
tashkilotlarga qarashli transport vositasi, yuk ortish-tushirish mashina va 
mexanizmlari, ulardagi texnik jihozlar va hokazolar majmui tushuniladi. 
Transport yo‘l tarmoqlari-aholi yashovchi joylar va sanoat korxonalaridan 
tashqaridagi yuk va passajirlarni tashishga mo‘ljallangan barcha transport yo‘l 
kommunikatsiyalari yig‘indisidan iboratdir. 
Texnik-iqtisodiy ma’noda “transport yo‘l tarmoqlari” deyilganda, mamlakat 
yoki uning biror qismi barcha transport turlari bilan ta’minlaganlik darajasi 
tushuniladi.