O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent – 202
Transportda tashish shartnomasi tushunchasi ularining turlari
Yüklə 7,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Transportda tashish shartnomasi tushunchasi ularining turlari.
Tashish shartnomasida tashishni amalga oshiruvchi transport tashkiloti hamda yukni tashishga topshiruvchi va yo‘l haqini to‘lovchi, yuk jo‘natuvchi ishtirok etishadi. Odatda yuk jo‘natuvchi transport jarayonining uchinchi ishtirokchisi O‘zi majburiyatlar bilan bog‘langan va yuk belgilangan manzilda topshirilishi lozim bo‘lgan yukni oluvchini ko‘rsatgan holda yukni transport tashkilotiga topshiradi. Shunday qilib, yuk tashish shartnomasini bir tomon – tashuvchi ishtirokchi tomonidan O‘ziga ishonib topshirilgan yukni belgilangan punktga yetkazib berish va yukni olishga vakil qilingan shaxsga (yukni oluvchiga) berish majburiyatini oladi, ikkinchi tomon – yuk jo‘natuvchi esa yukni tashish uchun belgilangan haqni to‘lash majburiyatini oladi. Ushbu ta’rifdan, tashish shartnomasi, o‘z xususiyatiga ko‘ra, haq to‘lanadigan va O‘zaro tuziladigan erishiladi hamda muayyan huquqiy shaklda ifodalanadi, buning natijasida tashiladigan yuk hajmi konkretlashadi va muddatlari aniqlanadi. Yuk tashishni tashkil qilishni tartibga soluvchi hujjatlar, xilmaxil transport turlarida yuk tashish harajatini hisobga olib, turli huquqiy shaklga ega: to‘g‘ri aloqa yo‘llari bo‘ylab tashishda bu ariza (buyurtma), yuk tashishni tashkil qilish to‘g‘risida shartnoma; to‘g‘ri aralash aloqa yo‘llari orqali tashishda – har sutkalik ariza, haftalik kalendar, reja, kemalarni berish bo‘yicha oylik jadval. Yuk tashish bo‘yicha majburiyatlarning yuk jo‘natuvchi va tashuvchi ishtirokida bajarilishida ariza muhim rolo‘ynaydi. Ariza yuk tashishni tashkil qilishning juda muhim vositasi hisoblanadi. Unda topshiriq aniqlanadi va bir martalik tashishni ta’minlovchi ko‘rsatkichlar belgilanadi. Yuk jo‘natuvchi yuk tashish boshlanishidan kamida 10 sutka avval jo‘natish joyidagi temir yo‘l boshqarmasiga ariza berishi shart. Yuk tashishga ariza temir yo‘l boshqarmasiga tashiladigan yuk hajmini vagon va tonnada, belgilangan nomenkulaturaga muvofiq, yuk turlariga belgilangan temir yo‘llarga va ortiladigan kunlarga taqsimlagan holda ko‘rsatib, agar yuk jo‘natiladigan temir yo‘l doirasida tashilsa – yuk turlariga, belgilangan temir yo‘l stantsiyalariga va ortish sanalariga taqsimlagan holda beriladi. Avtomobil transportida ariza yukni avtomobil transportida tashish to‘g‘risida yillik shartnomada belgilangan muddatlarda, biroq shahar va shahar atrofidagi yo‘llarda yuktashish boshlanishi arafasida kamida 14 soat 388 oldin va xalqaro aloqa yo‘llarida yuk tashish boshlanishidan kamida 48 soat oldin beriladi. Yuk tashuvchilar tomonidan ariza transport ustavlari normalarida ko‘zda tutilgan muddatlarda berilmasligi holatlari transport vositasidan voz kechish sifatida qaraladi. Yuk jo‘natuvchida tashishga mo‘ljallangan yuk bo‘lmasa, agar u yukni qabul qilib oluvchiga taalluqli sabablarga ko‘ra (masalan, yuk qabul qilib oluvchining shartnoma sanktsiyalarini qo‘llanish tartibida hisobkitobning akkreditiv shakliga o‘tkazilishi va u akkreditiv taqdim qilmasligi munosabati bilan jo‘nata olmasa, shunday voz kechishdan foydalanadi. Yuridik adabiyotlarda transportning alohida turlariga beriladigan ariza va ularning yuridik tabiati bo‘yicha turli fikrlar mavjud. Ba’zilar ariza berish – yuk tashuvchining bir tomonlama mustaqil talabi bo‘lib, yuridik tabiatiga ko‘ra bir tomonlama bitim deb hisoblashadi. Boshqalar arizani bitim deb hisoblashadi, bu arizaga unga xos bo‘lmagan huquqni tarkib toptiruvchi ahamiyat baxsh etish, demakdir, chunki yuk tashish borasidagi ariza yuk tashishni tashkil qilishni amalga oshirishda yordam beradigan tezkor tartibga soluvchi hujjat rolini uynaydi. Ularning fikricha, yuk jo‘natuvchi ariza berish bilan yuk tashuvchi oldida uz zimmasiga transport vositasidan foydalanish majburiyatini oladi, tashuvchi esa – berilgan arizaga muvofiq, yuk ortish uchun zarur bo‘lgan transport vositalari miqdorini belgilash majburiyatini oladi, deb ta’kidlashlar xatodir. Ikkinchi nuqtai nazar nisbatan to‘g‘riroq ko‘rinadi. Yuk jo‘natuvchi ariza berib, tashish jarayoni bajarilishiga chindan xam ko‘maklashadi. Bunda raiza yuk tashish jarayonini boshlash uchun asos hisoblanadi va muayyan davrda yuk tashishni bajarish tartibini aniqlashtiradi hamda konkretlashtiradi. Bu O‘rinda, tabiiy arizaning tezkor tartibga soluvchi funktsiyasi haqidagina gapirish mumkinki, uning yordamida keyinchalik yuk tashish shartnomasi tuziladi. Dengiz transportida yukni tashishga takdim qilish va tonnajni berish, qoidaga ko‘ra, yuk jo‘natuvchi bilan kelishilgan oylik jadval bo‘yicha kemalarni takdim qilish jadvali tuzilmagan bo‘lsa, tonnajni berish va yukni tashishga taqdim qilish tashuvchi tomonidan jo‘natuvchiga yuborilgan tomonlarning kelishuviga asosan tuziladigan tonnajni berish sanasi to‘g‘risidagi xabarnomaga muvofiq amalga oshiriladi. Transport qonunchiligida yuk tashishni tashkil qilish jarayonida tomonlarning o‘zaro munosabatlarni tartibga solishda yordam beradigan boshqa huquqiy shakl yuk tashishni tashkil qilish to‘g‘risidagi shartnomadir. Ilgari bunday shartnomalar yuk jo‘natuvchilarning transport korxonalari bilan o‘zaro munosabatlarida turli nom bilan qo‘llanilgandi va transport ustavlari bilan tartibga solinganda (masalan, avtomobil transportida yillik shartnoma). Yuk tashish (hajmi katta bo‘lgani holda) tafsilotlari yetarlicha ishlab chikilmagan avtomobil transportida esa, aksincha, bunday shartnomalarning tuzilishi tomonlarning yuk tashishni tashkil qilish va bajarish bo‘yicha o‘zaro munosabatlarini tartibga solishda zarur vosita bo‘lgandi. Yuk tashuvchilar hamda yuk egalari, yukni muntazam tashishni amalga oshirish zaruriyati tugilganda, tashishni tashkil qilish to‘g‘risida uzoq muddatli shartnomalar tuzishlari mumkin. Bunday shartnomalarda tashish uchun transport vositalarini berish 389 va yukni takdim etish hajmlari, muddatlari va boshqa shartlari, hisobkitob tartibi, Shuningdek yuk tashishni tashkil qilishning boshqa shartlari belgilanadi. Bu shartnomalarda ularda ko‘zda tutilgan majburiyatlarni bo‘zganlik uchun javobgarlik xam belgilanishi mumkin. Xilmaxil transport turlaridagi bunday shartnomalardan ko‘zlangan asosiy maqsad - tashish jarayonida tomonlarning normativ jihatdan yetarlicha yechimini topmagan o‘zaro munosabatlarini tartibga solish, Shuningdek usha davrda tashish jarayoni bajarilishiga kumaklashishdir. Tashishni tashkil qilish to‘g‘risida uzoq muddatli shartnomalarni tuzish tufayli transport jarayonining barcha katnashchilari: yuk jo‘natuvchi, tashuvchi, yukni qabul qilib oluvchining faoliyati aniq muvofiqlashtirilish ta’minlanadi. O‘zaro foydali shartlashuvlar manfaatdor tomonlarning sheriklik munosabatlari asosini yaratadi hamda tomonlar amalga oshirishi lozim bo‘lgan yuk tashish bilan bog‘liq holda zimmalariga ixtiyoriy olgan majburiyatlarga rioya etishlarining o‘ziga xos kafolati bo‘ladi. Uzoq muddatli shartnomada yuk tashishning o‘ziga xos shartlari bo‘yicha bironbir qoidaning belgilanishi tomonlarni ushbu shartnoma amal qiladigan butun davr ichida konkret tashish shartnomasini tuzishda mazkur shartlar bo‘yicha yangidan kelishish zaruratidan ozod etadi. Shunday qilib, uzoq muddatli shartnoma tashuvchi va mijoz munosabatlarida barqarorlikka erishishga kumaklashadi, tashish bo‘yicha konkret shartnomalarni tuzish va bajarishda ular o‘rtasida keraksiz ixtiloflarni bartaraf etadi. Ayni mahalda, tomonlar yuk tashishni tashkil etish bo‘yicha uzoq muddatli shartnomalar tuzishga majbur emasliklarini nazarda tutish zarur. Tomonlar – yuk tashuvchi va jo‘natuvchi – ikki tomonlama rozi bo‘lganlaridagina bunday shartnomani tuzishlari mumkin. Shu bois tomonlardan biri bunday shartnoma tuzishdan bosh tortgan xollarda ikkinchi tomon uni tuzishni sud orqali talab qilishga xakli emas. Shartnoma tuzishga majbur etish to‘g‘risida da’vo arizasi yoki shu masaladagi ixtiloflarni kurib chiqish to‘g‘risida ariza berilgan xollarda, agar tomonlar nizoni xakamlik sudida hal qilishga berish to‘g‘risida yozma bitim tuzishmagan bo‘lsa, sud da’vogarning arizasini rad etishi darkor. Yuk tashishni tashkil qilish to‘g‘risidagi uzoq muddatli shartnoma yozma ravishda tuziladi, bunda shunday shartnoma qancha muddatga tuzilishini tomonlarning o‘zlari (tashiladigan yuk hajmidan kelib chikib) belgilashadi. Yuk tashishni tashkil qilish to‘g‘risida shartnoma tuzilishi yuk jo‘natuvchini yuk tashish to‘g‘risidagi arizani transport kodekslari va ustavlarida kuzda tutilgan tartibda hamda muddatda ariza berishdan ozod etmaydi. Bu shartnoma konkret yukni tashish to‘g‘risidagi shartnomaning O‘rnini bosmaydi, konsessual, o‘zaro xususiyatga ega. Transport qonunchiligi to‘g‘ri aralash aloqa yo‘llarida yuk tashishda majburiyatlarni bajarish chog‘ida arizani qanday muddatlarda berish zarurligi ko‘rsatilmagan. To‘g‘ri aralash temir yo‘l-avtomobil aloqa yo‘llarida yuk tashishning muvakkat qoidalarida «topshirilayotgan tomon oldindan (vaqt asosiy bitimda belgilanadi), hisobot sutkasi qonuniga qadar qabul kiluvchi tomonni kelayotgan sutkada topshirishga tayyorlangan yuk miqdori 390 to‘g‘risida xabardor qilishi darkor»ligi nazarda tutilgan. Shunday qilib, yuk jo‘natuvchilar to‘g‘ri tashishni amalga oshirishda tashuvchilarga beradigan arizalardan farqli ravishda, to‘g‘ri aralash aloqa yo‘llarida yukni tushirib, boshqa transport vositasiga ortishda muayyan miqdordagi yukning kelgusi sutka ichida berilishini nazarda tutuvchi ariza-xabarnoma qo‘llaniladi. Yukni to‘g‘ri aralash aloqa yo‘lida topshirishda qo‘llanadigan arizalar nima, ularning yuridik ahamiyati qanday? Yuk jo‘natuvchi tashuvchiga beradigan arizaga taalluqli masala yuridik adabiyotlarda juda batafsil kurib chiqilgan, tashuvchilar beradigan va to‘g‘ri aralash aloqa yo‘llarida yuk tashishda foydalaniladigan ariza masalasida esa bunday deb bulmaydi. To‘g‘ri aralash aloqa yo‘llarida yuk tashishda tashuvchi yo‘llaydigan ariza, ariza– xabarnomaga o‘xshagani holda (u xam, ariza kabi, tashish jarayoni amalga oshirilishiga ko‘maklashadi), undan farqlanuvchi ko‘plab tomonlarga xam ega. Bu ariza xam, to‘g‘ri aloqa yo‘lidan yuk tashishdagi kabi, yuk tashish jarayonini bildirishga kumaklashadi. Yuk jo‘natuvchi tomonidan berilgan arizaga muvofiq yuk tashuvchi transport vositalarini beradi, shundan so‘ng tomonlar o‘rtasida yuk tashish shartnomasi tuziladi, ya’ni ariza berilishi, oxiroqibatda yuk tashish shartnomasini tuzishga kumaklashadi. Yukni tushirib, qayta ortishda foydalaniladigan har sutkalik arizaxabarnoma yuk tashish shartnomasi bajarilishiga kumaklashadi, uning asosiy vazifasi – bu jarayonni jadallashtirish. Lekin agar arizani faqat yuk jo‘natuvchi berishi mumkin bo‘lsa, to‘g‘ri aralash tashishda arizaxabarnoma har ikki tashuvchi kat’iy belgilangan vaqtda berishlari mumkin. Ariza muayyan vaqt oraligida amal kilsa (bu dekada, oy va xokazo bo‘lishi mumkin), har sutkalik arizaxabarnoma bir sutka ichida kuchga ega bo‘ladi. Yuk tashuvchi ariza bermagan xollarda tashuvchi transport vositalarini boshqa yuk jo‘natuvchilar o‘rtasida taqsimlash imkoniyatiga ega bo‘lsa, sutkalik ariza berilmagan xollarda yukni bir transportdan boshqasiga olib yuklashda transport vositalari bekor turib koladi, bu transport jarayoni qatnashchilariga ko‘p ziyon keltiradi. Shuning uchun yukni bir transportdan boshqasiga olib yuklashda ariza-xabarnomaning ahamiyati katta. Sutkalik arizaning huquqiy ahamiyati shundaki, u yuk tashish jarayoni davom etishiga kumaklashadi, zero bunday arizaning asosiy vazifasi – transport vositalari bekor turib kolishiga yo‘l kuymaslik uchun bu jarayonni jadallashtirish. Yüklə 7,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|