O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent – 202
Yüklə 7,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Magistral transport
deyilganda, moddiy mahsulotlar ishlab chiqaruvchi va ularni iste’mol qiluvchi korxonalarning iqtisodiy aloqalari manfaatlari yo‘lida yuk va passajirlarni uzoq massfalarga tashuvchi transport tushuniladi. O‘zbekiston magistral transport tarkibiga temir yo‘l, avtomobil, daryo, havo, quvur orqali yuborgich transportlari kiradi. Yo‘llar deyilganda, transport vositalari harakati uchun maxsus qurilgan (yoki moslangan) va jihozlangan temir yo‘llar, avtomobil, daryo va boshqa suv havzalari yo‘llari tushuniladi. Transport uzeli deyilganda, turli transportlarning to‘tashadigan joylari tushuniladi. Bunday to‘tashadigan joylar, asosan, katta shaharlar, aholi yashaydigan joylar, sanoat va kurort markazlari hamda daryo portlari, avtomobil va temir yo‘l bekatlarida bo‘ladi. Transport vositasi deyilganda, yuk va passajirlar tashishgamo‘ljalangan temir yo‘l va avtomobil transportidagi lokomotiv, vagon, avtomobil, tirkama, kema, samolyot va boshqalar tushuniladi. Transportdagi texnika jihozlari va inshootlar deyilganda,transportga qarashli zavod (asosan, ta’mirlash zavodlari), ustaxonalar, omborlar, ortish-tushirish joylari, bekatlar, portlar, aeroport binolari, ulardagi asbob-uskunalar, yo‘l jihozlari, inshootlar (ko‘priklar, tonnellar, kanallar, shlyuzlar) va hakozo tushuniladi. Yuk oboroti -yuk tashish jarayonida bajariladigan ish bo‘lib, u tonnalarda o‘lchanuvchi tashilgan yuk hajmini o‘rtacha tashish oralig‘iga ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlanadi. O‘lchov birligi—tonna kilometr (tkm). 378 Passajir oboroti passajirlar tashish jarayonida bajariladigan ish bo‘lib, u tashilgan passajirlar sonini o‘rtacha tashish masofasiga ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlanadi. O‘lchov birligi – passajir kilometr (pass.km). 1t yukni o‘rtacha tashish masofasi - har bir tonna yukni o‘rtacha tashish masofasi bo‘lib, u tonna kilometrlarda bajarilgan yuk oborotini tonna hisobida umumtashilgan yuk hajmiga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi. 1 passajirni o‘rtacha tashish masofasi - har bir passajirning o‘rtacha hisobda yurgan masofasi bo‘lib, u barcha bajarilgan passajir oborotlarni umumtashilgan passajirlar soniga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi. 4.Transportning moddiy ne’matlar ishlab chiqarishdagi o‘ziga xos xususiyatlari Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlana borishi va ijtimoiy mehnat taqsimoti natijasida turli ishlab chiqarish tarmoqlari vujudga keladi. Bunday tarmoqlarga er osti foydali qazilma boyliklarni ishlab chiqarish sanoati, qishloq xo‘jaligi, mahsulotlargaqayta ishlovberish sanoati, transport va shu kabilar kiradi. Iqtisodiyotda transportning ahamiyatini ko‘rsatib berish bilan birga uning odamlar faoliyatiga oid ishlab chiqarish sohalaridan biri ekanligiga katta ahamiyat berish lozim. Har bir sanoat o‘ziga xos moddiy-texnika bazasiga va ishlab chiqarishning texnologik xususiyatlariga ega. Bu xususiyatlar ishlab chiqarishda mehnat vositalari, ishlab chiqarish jarayonining xarakteri, mehnatni tashkil qilish, ishchilar malakasi, ishlab chiqariladigan mahsulotlarning mamlakat iqtisodiyotida kasb etadigan ahamiyatida o‘z ifodasini topadi. Transportning moddiy-texnika bazasi va iqtisodiy xususiyati boshqa tarmoq xususiyatlaridan jiddiy farq qiladi. Mahsulotlarga qayta ishlov berish sanoati va qishloq xo‘jalik tarmoqlarida yaratilgan mahsulot ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilinadigan tayyor mahsulotlardan ajralib turadi. Bu tarmoqlarda mehnat vositalari (binolar, mashinalar, uskunalar va hakozo) va mehnat ashyolari (xom ashyo, yarim mahsulotlar va shu kabilar) ishlatiladi. Ishlab chiqarish jarayoni tugagandan so‘ng ular qiymat va iste’mol qiymati sifatida o‘zgaradi, faqat tashqi belgilarinigina o‘zgartirib qolmasdan, yangi fizikaviy va kimyoviy xususiyatlarga ham ega bo‘ladi. Mahsulotlarga qayta ishlov berish sanoati va qishloq xo‘jalik tarmoqlarida ishlab chiqarilgan mahsulot realizatsiya qilingunga qadar jamg‘arilib borishi va omborlarda saqlanib turilishi mumkin. Ishlab chiqarish jarayonini tugallash uchun tayyor mahsulotlarni iste’molchilarga etkazish va realizatsiya qilish lozim. Bu esa 379 asosan muomala doirasida amalga oshiriladi. Transport ishlab chiqarishning muomala sohasidagi davomi bo‘lib, u har bir ishlab chiqarish jarayonini nihoyasiga etkazadi. Transport muomala doirasida tayyor mahsulotni tashish bilan moddiy ne’matlar ishlab chiqarishning barcha tarmoqlaridagi ishlab chiqarish jarayonini davom ettiradi va ishlab chiqarish doirasi bilan iste’mol doirasini bir-biriga bog‘lovchi vosita bo‘ladi. Transport tarmog‘ida ham ishlab chiqarish jarayoni kishi mehnati va ishlab chiqarish vositalaridan unumli foydalanish orqali amalga oshiriladi, natijada mahsulotning yangi qiymati vujudga keladi. Demak, transport ham moddiy ishlab chiqarish sohasiga kiradi. Lekin transportning ishlab chiqarish faoliyati quyidagi xususiyatlarga ko‘ra boshqa ishlab chiqarish tarmoqlaridan jiddiy farq qiladi: 1.Transport sohasidagi ishlab chiqarish jarayonida moddiy ne’matlar ishlab chiqaruvchi boshqa tarmoqlar singari xom ashyo va yarim tayyor mahsulotlardan foydalanilmaydi. Ishlab chiqarishning turli tarmoqlarida tayyorlangan va bir erdan ikkinchi erga tashilishi lozim bo‘lgan mahsulotlar transportning mehnat ashyosi hisoblanadi. Bu mahsulotlar tashilganda iste’mol qiymati sifatida ko‘paymaydi, faqatginaularning qiymatiga qiymat qo‘shiladi. 2.Transport ishtirokisiz birorta ham ishlab chiqarish jarayoni bo‘lishi mumkin emas, transport har qanday ishlab chiqarish jarayonining ajralmas qismidir. Shuning uchun ham transportni ishlab chiqarish jarayonidan ajratib bo‘lmaydi. 3.Boshqacha qilib aytganda, agar transport biron mahsulotni ishlab chiqarish jarayonidan iste’mol jarayoniga etkazib bermasa, mahsulotni tayyor deb bo‘lmaydi, chunki bunday taqdirda iste’mol talabi qondirilmagan bo‘ladi. Yana shuni aytish kerakki, ishlab chiqarishning har qanday mahsulot ishlab chiqaruvchi sohaga xarakterli bo‘lgan quyidagi uch elementi transportdagi ishlab chiqarishga ham taalluqlidir. Bularga mehnat yoki transport vositalari, mehnat ashyolari yoki transportda tashish ob’ektlari (yuk va passajirlar), kishilarning maqsadli faoliyati, ya’ni mehnati kiradi. 4.Transport ishlab chiqarish sohasidan biri bo‘lishi ustiga o‘ziga xos ishlab chiqarish jarayoniga va o‘z mahsulotiga ega bo‘lgan tarmoq hamdir. Transportdagi tashish jarayonining o‘zi transport mahsuli hisoblanadi. 5.Modomiki transportda moddiy shakldagi yangi mahsulot (iste’mol qiymati) yaratilmasin ekan, transport mahsulotini realizatsiya qilish va saqlash uchun ham qo‘shimcha mablag‘ talab qilinmaydi. Transport mahsulotini iste’mol qilish transport ishlab chiqarish jarayoni bilan bir vaqtda amalga oshadi. Yuklar transport 380 vositalari bilan birga harakatda bo‘ladi va uning ana shu harakati bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirishda namoyon bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan qaralganda, transport har qanday iste’mol mahsuloti yaratuvchi ishlab chiqarish sohalariga nisbatan ancha murakkab sohadir. 6.Transportning yana bir o‘ziga xos xususiyati - ishlab chiqarish vositalarining doimiy harakatda bo‘lishidir (ya’ni dinamikligidir). Buni quyidagicha taqqoslash orqali ko‘rsatish mumkin, har qanday sanoat sohasining asosiy ishlab chiqarish vositalari (energetik jihozlar, ayrim dvigatellar, har xil mashina, dastgohlar va hakozo) bir erga doimiy o‘rnatilgan bo‘lib, o‘z mahsulotlarini korxonaning o‘zida ishlab chiqaradi. Transportda esa ishlab chiqarish jarayonining asosiy qismi—lokomotivlar, vagonlar, avtomobillar, kemalar, samolyotlar har doim tashish ob’ektlari (odamlar va tovarlar)ni jo‘natish joylaridan etkazib berish joylariga tashishi shart, vaholanki tashish jarayoni tugallangandan so‘ng transportning shu joyga keragi ham bo‘lmasligi mumkin. Bunday hollarda transport vositalari odamlar va tovarlar tashish uchun boshqa joylarga yuboriladi. Transport vositalari muntazam marshrutlarda yuk ortilgan holda yoki salt (bo‘sh) harakat qiladilar. Ishlab chiqarish jarayonida transportning bu xususiyati ko‘pincha yangi muommolar tug‘dirishi mumkin. Mamlakat hududidagi tarqoq holda joylashgan, turli xil transport vositalari bo‘lgan transport korxona va xo‘jaliklarini juda katta dinamik tizim deyish mumkin. Ichki tuzilishi bo‘yicha transport sohalari barcha moddiy buyumlar ishlab chiqaruvchi sohalardan farq qiluvchi murakkab tizimdir. Shuni ham aytish kerakki, transport ishlab chiqarish tizimlari uchun yaratiladi. Shuning uchun ham transportning ishi va rivojlanishi, avvalo moddiy buyumlar ishlab chiqarish sohalarining samaradorligini oshirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Yuqorida aytilganidek, yuk va passajirlarni bir joydan ikkinchi joyga tashish transportning asosiy mahsulidir. Transport mahsulini o‘lchash uchun o‘lchov birligi qilib yuk tashishda tonna kilometr va tonna, passajirlar tashishda esa passajir kilometr va passajirlar soni qabul qilingan. Transportda yukva passajirlar tashishning asosiy ishlari quyidagi uch elementga bo‘linadi: – transport vositalariga yuk ortish yoki passajirlarni chiqarish; – yuk va passajirlarni bir joydan ikkinchi joyga tashish jarayonining o‘zi; – transport vositalaridan yuk yoki passajirlarni tushirish. 381 Yuk va passajirlarni bir joydan ikkinchi joyga tashishda ularni ortish (chiqarish) va tushirish elementlari tashish jarayonining ajralmas qismidir. Yuk va passajirlarni transportda bir joydan ikkinchi joyga tashish ham ishlab chiqarish, ham muomala doirasiga taalluqlidir. Har bir korxonaning ichki hududida yuklarni tashishkorxonaning ichki transporti (kran, konveyer, korxona ichidagi avtomobil va temir yo‘l kabi transport vositalari) yordamida amalga oshiradi. Korxona ichidagi transport bilan bajariladigan ish shu korxona ishlab chiqarishining tarkibiy qismi hisoblanadi. Muomala doirasidagi transport turli korxona tarmoqlari o‘rtasida ishlab chiqarish aloqalarini o‘rnatuvchi vosita hisoblanadi. Bunday aloqalar mustaqil transport korxonalari va xo‘jaliklari yoki shaxsiy transport (mulk) egalari tomonidan amalga oshiraladi. Korxona va xo‘jalik mulki amalda xissadorlar mulkidan iboratdir. Transportning qay holatda ekanligiva uning ish bajarish darajasi muomala vaqtiga va muomala harajatiga jiddiy ta’sir etadi. Yukning yo‘lda kam yoki ko‘p vaqt bo‘lishi transport vositasining tezligiga bog‘liq bo‘lib, u muomala harajatlarining ko‘p yoki kam bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatadi. Transport mahsulining qiymati ham moddiy ishlab chiqarishning boshqa hamma tarmoqlariga xos bo‘lgan iqtisodiy qonunlar bilan belgilanadi. Yuk tashish uchun transport vositalarida moddiylashtirilgan eski mehnat va transportda sarf qilingan ijtimoiy mehnat qiymat hosil qiladi. Yuk tashish natijasida hosil bo‘lgan qiymat tashilgan tovar qiymatiga qo‘shiladi. Demak, mahsulotning ishlab chiqarilgan joydagi qiymatiga nisbatan iste’mol qilinadigan joydagi qiymati ko‘proq bo‘ladi. Bu ikki qiymat o‘rtasidagi farqning (boshqa harajatlarni hisobga olmaganda) bir qismi muomala doirasidagi chiqimga teng, ikkinchi qismi esa transport korxonalari va xo‘jaliklarining sof daromadini tashkil etadi. Transportga qilinadigan xarajatning miqdori, ba’zi sabablargako‘ra, uning texnika bilan qay darajada jihozlanganligiga ham bog‘liq bo‘ladi. Hozirgi zamon transport vositalari kishi mehnatini ortiqcha talab qilmaydi, chunki ular yuksak texnik-ekspluatatsion ko‘rsatkichlarga egadir. Shuning uchun ham sarflanadigan vaqt va xarajatlar nisbatan oz bo‘ladi. Transport chiqimi miqdori unda band bo‘lgan ishchilar mehnatining unumiga ham ancha bog‘liqdir. Mehnat unumi qancha yuqori bo‘lsa, xarajat shuncha kam bo‘ladi. Yuk va passajirlar tashiladigan masofaning uzoq-yaqinligi, yuklar hajmi va vazni qilinadigan xarajatning oshishi yoki kamayishining ob’ektiv (xolisona) sabablari hisoblanadi. Yuk miqdori va passajirlar soni qancha ko‘p va tashiladigan 382 masofa qancha uzoq bo‘lsa, tashish uchun shuncha ko‘p mehnat va mablag‘ sarf qilinadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning mamlakat hududida qanday joylashtirilishi transport xarajatlariga bevosita ta’sir etadi. Sanoat va qishloq xo‘jalik korxonalarining takomillashib, rivojlanib borishi, xom ashyo, yoqilg‘i, energiya manbalariga yaqinroq joylashishi, mehnat resurslaribo‘yicha to‘g‘ri taqsimlanishi tumanlararo hamda har qaysi tuman ichida yangi iqtisodiy aloqalar paydo bo‘lishiga qulay sharoit yaratib beradi. Bu esa, o‘z navbatida, yuqori ko‘rsatkichli transport turlarining rivojlanishiga imkoniyat tug‘diradi. 5. Transport iqtisodiyot tarmog‘i sifatida Transport mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarining muhimtarkibiy qismi bo‘lib, yuksak darajada takomillashgan transport vositalarisiz buyuk davlat moddiy- texnika bazasi yaratib bo‘lmaydi. Iqtisodiyotning uzviy qismi bo‘lgan transport ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va kooperatsiyalash, mehnatni to‘g‘ri taqsimlash, savdo-sotiq ishlarini amalga oshirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Transport yordamisiz yangi erlarni ochish va o‘zlashtirish hamda tabiat boyliklarini qazib chiqarishni amalga oshirish mumkin emas. Transport mamlakat iqtisodiyotining hamma tarmoqlarini bir-biriga bog‘lovchi vositadir. Xom ashyolar, asbob-uskunalar, yarim tayyor mahsulotlar, yonilg‘i va boshqa turli xil mahsulotlarni sanoat tarmoqlari va korxonalar o‘rtasida tashish transport yordamidaamalga oshiriladi. Qishloq xo‘jaligiga mineral o‘g‘itlar, qishloq xo‘jalik mashinalari, yonilg‘i va boshqanarsalar etkazib berishda, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini iste’molchilarga etkazib berishda ham transport katta rol o‘ynaydi. Sanoat va qishloq xo‘jalik tarmoqlarining rivojlanishi, turli korxonalar o‘rtasida yo‘lga qo‘yiladigan iqtisodiy aloqalar transport vositalarining muntazam va unumli ishlashini talab qiladi. Transportdan korxonalarning ichki ishlab chiqarish jarayonlarida ham keng foydalaniladi. Uning yordamida korxonaning ichki yuklari tashiladi: turli xom ashyolar, yarim tayyor mahsulotlar, yonilg‘i va boshqalar omborlardan ish joylariga (sexlarga) keltiriladi, tayyor mahsulotlar esa ish joylaridan omborlarga tashiladi va hakozo. Korxona ichida qaysi tur transport vositasidan foydalanish lozimligi shu korxonaning ishlab chiqarish quvvati, mehnattalab ishlarning qanchalik mexanizatsiyalashtirilganligi va texnologik jarayonlarning qanday tashkil qilinganligiga qarab aniqlanadi. Aholini bir yerdan ikkinchi erga tashishda transportning ahamiyati yildan- yilga ortib bormoqda. Bu ish, asosan, passajir transporti yordamida amalga oshiriladi. 383 Passajir transportining asosiy vazifasi - mehnatkashlarni o‘z vaqtida ish joylariga va ishdan so‘ng uylariga etkazib qo‘yish, ish jarayonida ishchi va xizmatchilarni korxona va tashkilotlar o‘rtasidatashishdan iboratdir. Bulardan tashqari passajir tashuvchi transport aholining bevosita ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan shaxsiy ehtiyojlarini o‘tashda, ularni dam olish uylariga va sanatoriylargaqisqa muddat ichidaeltib qo‘yishda juda katta ahamiyaga egadir. Transport aholining madaniy saviyasini oshirishda ham katta vositachilik rolini o‘ynaydi. Transport yordamida kitob va kinofilmlar keltirish, muzeylarga borish va chet el xalqlari madaniyatining durdona asarlari, jahon teatr madaniyati va hakozolardan bahramand bo‘lish mumkin. Bundan tashqari, transport yordamida olimlar, yozuvchilar, rassom va muzikashunoslar konferensiyalari, simpoziumlari, ko‘rgazmalari, festivallari, yig‘ilishlari, fikr va tajriba almashishlari o‘tkaziladi. Bular hammasi kishilar bilim va madaniy saviyasining oshishi uchun katta omildir. Keyigi yillarda turli transport vositalarida vatanimiz bo‘ylab va chet mamlakatlarga turistik sayohat kishilar orasida keng rusm bo‘lib bormoqda. Halqaro savdo, turistik va boshqa aloqalarning yanada rivojlanishi, fan va texnika, madaniyat hamda sport sohasidagi o‘zaro munosabatlarning yanada ravnaq topishi transport vositalari va aloqa yo‘llarining rivojlanishiga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Aholi uchun sanoat va oziq-ovqat mahsulotlarini o‘z vaqtida tashib berish transportning asosiy vazifalaridan biridir. Transport davlat mudofaa ishlarida ham juda katta ahamiyatga ega. Hozirgi zamon transportisiz mamlakatimiz mudofaasini tasavvur ham qilib bo‘lmaydi, chunki transport harbiy qo‘shinlar va ularning moddiy-texnika bazasi hamda qurol- yarog‘ini bir joydan ikkinchi joyga ko‘chiribgina qolmay, ko‘pchilik harbiy qurol- yarog‘larning uzviy qismi ham bo‘lib qolgan. Transport juda ko‘p moddiy resurslar va yonilg‘ini (metall, toshko‘mir, neft, yog‘och mahsulotlarni) hamda mamlakatda ishlab chiqariladigan energetik quvvatlarni ko‘p iste’mol qilish ustiga uning ayrim sanoat va transport turlari negizida O‘zbekiston avtomobilsozlik, samolyotsozlik kabi yangidan-yangi tarmoqlari vujudga keldi va ular yildan-yilga rivojlanib bormoqda. Har bir transport turi va butun transport tizimi oldiga quyidagi talablar qo‘yiladi: – Barcha iqtisodiyot (xalq xo‘jaligi) tarmoqlari va aholiga xizmat ko‘rsatishning hamma turlariga bo‘lgan ehtiyojni to‘la qondirish; – Tashish vaqtlarini qisqartirish, yuk va ayniqsa, passajirlar tashish tezligini oshirish; 384 – Butun yil davomida, kechayu kunduz, ob-havo injiqliklari va boshqa turli sabablarga qaramay, tashish muntazamligini saqlash; – Passajirlarga imkoni boricha qo‘layliklar yaratish; – Tashish jarayonida yuklarni har tomonlama va to‘liq saqlab borishni ta’minlash; – Harakat xavfsizligini ta’minlash; – Atrof-muhitni muhofaza qilish va boshqalar. Ushbutalablarni kompleks ravishda bajarish texnik-iqtisodiy jihatdan ancha murakkabdir. Shuning uchun transport tarmog‘ini takomillashtirishni fundamental va barcha amaliy fanlarda mavjud texnika, texnologiya, iqtisodiy, tashkiliy va boshqaruv ishlari yutuqlarini tadbiq qilish asosida olib borish zarur bo‘ladi. Nazorat savollari 1.Transport tushunchasi 2.Yukvapassajirlarni tashuvchi transportning vazifasi. 3.Transport turlari. 4.Texnika vositalari (transport vositalari)tushinchasi 5.Yuk oboroti. 6.1 tonna yukni o‘rtacha tashish masofasi |