O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent – 202

ткм
1000
/
кг
,
Т
P
100
)
G
К
G
G
(G
M
ЙИЛ
ЭК
ЙШ
МЭ
ё





(4) 
T-avtomobilning amortizatsiya davri, yil; 
Tashish bilan bog‘liq metayalar sarfi ham avtobuslar sig‘imi va yuk avtomobili 
yuk ko‘tarish qobiliyatlari bilan ko‘p jihatdan bog‘liqdir (8 va 9 rasmlar). 
Yo‘lovchilar sig‘imi va yuk ko‘tarish qobiliyatlarini oshirish maqsadida 
transport 
vositasining 
o‘z 
og‘irligini 
yengilashtirish, 
yingilqotishmalarvaplastmassahamdao‘tachidamliva yengil materiallar ishlatish 
lozimdir. 
2. Transport vositasi ekspluatatsion xususiyatlari 
Avtomobil transporti vositalarining konstruksiyasi ishonchli, yuqori tortish-
dinamik xususiyatli, katta o‘tag‘on, yetarli darajada yuruv zahirasiga ega, yuqori 
tejamli, yengil xizmat talab etuvchi va haydovchilar mehnat sharoiti me’yorli, 
maksimal miqdorida tashiyolish xususiyatlariga ega bo‘lishi zarur. Transport 
vositasining yuqorida bayon etilgan asosiy xususiyatlari avtomobil transporti uchun 
oliy malakali kadrlar tayyorlashga mo‘ljallanilgan tegishli fanlarda o‘rganiladi. 
Shuning uchun ayni darslikda avtomobillarda tashishni tashkil etishga ko‘proq 
yondoshuvchi transport vositasining ayrim xususiyatlarigina yoritiladi. 
Haydovchilar mehnati sharoitini me’yorli bo‘lishiga quyidagilar kiradi: 
boshqarishni engilligi, boshqaruv mexanizmlarini avtomatlashganligi, atrofini yag 
ko‘rishni kengligi, kabinaningi sitilishi, ventilyasiyasi, o‘tirg‘ichning o‘ng‘ayligi va 
regulirovka qilina olishi va boshqalar. 
Transport vositasining tashiyolish xususiyatlariga ayni tashishga qo‘yiladigan 
talablarga rioya qilingan holda avtobuslar uchun yo‘lovchilarni sig‘dira olishi, yuk 
avtomobili va avtopoezdlar uchun ko‘tarish va kuzovin isig‘dira olish qobiliyatlari 
kiradi. 
Avtobuslar sig‘imi, uning saloniga belgilangan chegaraviy me’yorga ko‘ra 
qancha yo‘lovchini sig‘dira olishidir. Avtomobil (avtopoezd)ning ko‘taro olish 
qobiliyati, buuning kuzoviga, yukning solishtirma og‘irligini nobatga olingan holda 
tonnada o‘lchanuvchi yuk miqdori bilan belgilanadi. Yuk ko‘tara olish yoki avtobus 
sig‘imi, belgilangan ortish balandligida ular kuzovi va saloniga bari to‘lchamlariga 
bog‘liq. Ortish balandligi tashilayotgan yuklar turi, xarakteri, ular upakovkasi yoki 
tarasiga bog‘liqdir. Avtobuslar sig‘imi esa, o‘rindiq joylar soni, salon polining bo‘sh 
sathi va nisbiy me’yorlarga bog‘liqdir. 

---

514
Tashish qobiliyatidan yuqori darajada foydalanishli kuchun transportga baritidan 
yuqori darajadan foydalanishlik lozim. 
Yuk avtomobillari oldiga qo‘yiladigan zarur vazifalardan biri ular ko‘tarish 
qobiliyatlari bilan kuzovlarini sig‘dira olishlari iloji boricha yaqin bo‘lishligidir. Bu 
narsa esa o‘z navbatida har xil yuklarni tashishlikda ulardan samarali 
foydalanilishlikni ancha yaxshilaydi. Avtobuslarga qo‘yiladigan talab, ularning 
tejamkorligi va yo‘lovchilar qatnovining komforta belligidir. 
Yuk avtomobillarning tashi yo‘nalish xususiyatiga bulardan tashqari quyidagilar 
ta’sire tadi: yuklarni tashishga moslangaliga (go‘sht, sut, qurilish panel va fermalari 
va h.k.); avtomobillar kuzovi tashiluvchi yuklar turi va xarakteriga mosligi 
(quyiluvchi, sochiluvchi, uzun o‘lchamli, tirik mol va h.k.); ortish va tushrish 
operatsiyalarini tez bajarishga moslanganli (o‘zi ag‘daruvchilar-samosvallar); ba’zi 
bir sanitariya-texnikishlarini tez va unga bajarilishga mosligi (dizenfitsiya-
yuqumsizlashtirish, yuvib-tozalash, ventilyasiya). Qatnov yoki yuruvning ravonligiga 
(elastikligi), ya’ni, avtomobilning o‘n qir-chuqurlardan o‘tishdagi tebranishini zudlik 
bilan kamaytirish xususiyati aloxida o‘rin egallaydi. Chunki shundagina tashilayotgan 
yuklar sifat miqdorining saqlanuvi yuqori darajada bo‘ladi. Yuruvning ravonligi 
osilmalar konstruksiyasi va mahsus amortizatorlar hamda qo‘llanilayotgan shina 
turlari bilan ko‘p jihatdan bog‘liqdir. 
Yo‘lovchilarni tashishni tashkil etishda, avtobuslarga qo‘yiladigan sifat 
kursatgichlariga: yo‘lovchilarni chiqishi yoki tushishini o‘ng‘ayligi, yo‘lovchilar 
o‘rindiqlarini komfort abelligi hamda boshqaruvning yengilligi kiradi. 
Yo‘lovchilarni chiqishga va tushishga o‘ng‘ayligi avtobuslar eshigi qurilmalari 
va chiquv-tushuv zinapoyasi balandligi (ayniqsa shaharlar tipidagi avtobuslar uchun) 
bilan aniqlanadi. 
Yo‘lovchilar joyining komfor tabelligi o‘rindiqlar konstruktiv parametirlari, 
bo‘sh fazoning va salondagi mikro iqlim tabiyligi bilan bog‘liqdir. 
Boshqaruvning yengilligi haydovchilar ish joyining o‘ng‘ayligi va ularning 
boshqarishga sarflanuvchi quvvati hamda ular kabinasining mikro iqlimi bilan 
bog‘liqdir. 
Yo‘lovchilarni chiqish va tushishiga ung‘ayligi faqatgina ularga ung‘aylik 
yaratib qolmay, avtobuslarni to‘xtov joylarida ko‘p yoki oz turishlariga xam ta’sir 
etadi. Yengil avtomobillardagi bunday xususiyat ular eshiklarining katta-kichikligi va 
eshik ochilish yunalishi bilan aniqlanadi. Eshik darchasi balandligi urindiq 
yostig‘idan 800mm bo‘lishi tavsiya etiladi. Eshiklar ilinuvchi oshiq-moshiqlar odatda 
urindiqdan oldinda bo‘lishi xavfsizroq bo‘lib haydovchi va oldingi o‘rindiq 
yo‘lovchisi uchun ancha ung‘aylik beradi. 
Avtobuslardagi yo‘lovchilar chiqish va tushishlarini mosligi ular eshiklarning 
eni va balandligi eshikta va qalarining ochilish yunalishi, zinapoyalar soni va ular 
balandligi, qo‘l ushlagichlarni ung ayurna tilganligiga bog‘liqdir.