O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent – 202

6.3. Transport vositalariga qo‘yiladigan ekologik talablar 
Yer sharida hozirda yashayotgan odamlarva kelgusi avlodlar manfaatidan kelib 
chiqib, tabiiy resurslardan samarali foydalanish va qayta ishlash ulardan tejamkorlik 
bilan foydalanish, atrof-muhitni ifloslanishdan va boshqa ta’sirlardan himoyalash, 
ishlab chiqarishni chiqindisiz texnologiyalar asosida olib borish talab etiladi. 
Bu muammoning dolzarbligi, yer sharining barcha hududlarida intensiv 
avtomatlashtirish 
bilan 
bog‘liq 
ravishda 
yana-yam 
oshib 
ketgan. 
U 
atmosferaniifloslantiradigan, ishlab chiqarilgan gazlardagi zaharli moddalar, ya’ni 
yonilg‘i-energetik resurslarning ancha iste’mol qilinishi bilan bog‘liq. Dunyoda 
avtomobillar soni to‘xtovsiz oshyapti, bu bilan birga xavo basseynini toza saqlash 
bilan bog‘liq muammolar, uni kelgusida avtomobillar ishlab chiqaradigan gazlardan 
himoyalash kerakbo‘lyapti. Oxirgilari xayvonot va O‘simlik dunyosiga hamda inson 
salomatligiga xavfli toksik ta’sir ko‘rsatyapti.
Avtomobil dvigatellari ishlab chiqargan gazlarda uglerod oksidi (so) yonmagan 
uglevodorodlar (sn) va azot oksidlari () kabi zaharli komponetlar mavjud. Bu gazlar 
dvigatellardan atmosferaga chiqariladi. Porshenli ichki yonuv dvigatellaridaporshen 
xalqasining zich emasligi sababli gazlarning bir qismi silindrdan dvigatel karteriga 
O‘tadi.Moylar bug‘laribilan aralashib ketib,ular karter gazlarini (kg) - 
avtomobillardan chiqadiganzaharli moddalarni ikkinchi manbaini hosil qiladi. 
Uchinchi manba – bu xavoga O‘tadiganyoqilg‘i bug‘lari hisoblanib, ular yoqilg‘i 
baklaridan, karbyuratorlaridan, dvigatelning ta’minlashtizimlaridan bug‘lanish orqali 
yuzaga keladi. Ular har hil tarkibdagi yoqilg‘ining uglevodorodlaridan iborat bo‘ladi. 

---

729
AQSH ning atrof-muhitni himoyalash bo‘yicha agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, 
mamlakat aholisining yarmidan ko‘pi yashaydigan shahar joylarda yengil va yuk 
avtomobillari, avtobuslarga so ning 85-87%, sn va no ning 48-63% to‘g‘ri keladi, va 
ular inson salomatligi uchun juda katta xavf tug‘diradi. 
Masalan, uglerod oksidi atmosferaga tushib, 4 oy saqlanib turadi.uglerod 
oksidining normal konsentrasiyasi O‘simliklar uchun xavfsiz hisoblanadi. Inson 
tanasiga 
tushib 
, 
qon 
gemoglobini 
bilan 
aralashyotib, 
uglerod 
oksidi 
karboksingemoglabin birikmasini hosil qiladi va xujayralarda gaz almashinuvi 
jarayonini qiyinlashtiradi. Bu O‘z navbatida organizmda kislorod kamayishiga olib 
kelib, markaziy nerv tizimi ishini buzadi va hushdan ketish holati kelib chiqishi 
mumkin. 
Hozirgi vaqtda ichki transport komiteti va dunyoning rivojlanganmamlakatlari 
(aqsh va yevropa davlatlari) avtomobil sanoatikonstruktorlari xavoni ifloslantirishga 
qarshi kurashga yo‘naltirilgan ishlarni olib borishmoqda. Zaharli moddalar bilan 
ifloslangan atmosferabarcha mamlakatlarga juda kattaijtimoiy-iqtisodiy zarar 
yetkazadi. 
Har bitta avtotransport korxonasi va har bitta avtotransport vositasining egasi 
atrof-muhitni ifloslanishdan va boshqa zararli moddalardan himoya qilishi zarur, 
ekspluatasiya sharoitida avtomobillar ishlab chiqaradigan gazlarning zaharliligini 
kamaytirishga harakat qilishi kerak. Bu ushbu sohada tabiatni toza saqlashning asosiy 
yo‘nalishi bo‘ladi. Atrof-muhitni ifloslantirmaslik uchunavtomobilda zarur bo‘lgan 
temperatura rejimni saqlash lozim, ayniqsa uning dvigatelida. 
Hozirgi vaqtdaaqshning bitta shtatida, dvigateli soya moyida ishlaydigan 
avtobuslar sinovi O‘tkazilyapti. Bu holatdadvigatelning ishlab chiqargan gazlarida 
uglerod ikki oksidi, oltingugurt birikmalarining va boshqa zaharli komponentlar 75% 
ga kam bo‘lishi kuzatilgan. Soya moyining past narxi ham afzallik tomonlari 
hisoblanadi. Dunyoning sanoati rivojlangan davlatlarida yevro-6 me’yoriy talablarga 
javob beradigan dvigatelni ishlab chiqish ustida ish olib borilmoqda.
Mustaqillikning birinchi kunlaridan boshlab bizning mamlakatimiz chet 
mamlakatlar bilan jadal ravishda savdo-sotiq ishlari bo‘yicha faol hamkorlikni 
kengaytirib bormoqda. 
O‘zbekiston tashabbusi bilan muhim ahamiyatta ega bo‘lgan buyuk ipak 
yo‘lini tiklash masalalariga katta e’tibor berilmokda. 
Ma’lumki, hozirgi kungacha O‘zbekiston 150 dunyo mamlakatlari bilai 
diplomatik aloqa o‘rnatdi. Har tomonlama aloqalarni kengaytirish va yaqin uzok,chet 
mamlakatlar bilan iktisodiy hamkorlikni rivojlantirish uchun biz dengiz portlariga 
chiqishni ta’minlashimiz kerak. Buning uchun biz buyuk ipak yo‘lini tiklashimiz 
sharq va fapbni bog‘lovchi temir yo‘l, avtomobil yo‘llarini ishga tushirishimiz lozim. 
Tarixdan ma’lumki hozirgi o‘zbskiston, qozog‘iston, turkmaniston, tojikiston 
respublikalari territoriyalaridan bu respublikalarni evropa mamlakatlari bilan 
bog‘lovchi karvon yo‘li o‘tgan. 

---

730
O‘z vaqtida amir temur ipak yo‘lini tiklashga, rivojlantirishga sharqda 
xitoy,g‘arbda—fransiya, italiya, ispaniya, germaniya mamlakatlari bilan savdo-sotiq, 
madaniy munosabatlarni rivojlantirish, o‘zaro hamkorlikni mustahkamlashga katta 
ahamiyat bergan. 
Markaziy osiyo, davlatlari rahbarlarining 1991y. Dekabr 
ashxabod 
uchrashuvida tedjen-saraks-meshxedtemir yo‘lini birgalikda qurishga qaror qabul 
qilindi. Shy bitim asosida uzunligi 295 km bo‘lgan temir yo‘lning qurilishida 
o‘zbskiston quruvchilari hamo‘z hissalarini qushdilar. 
Natijada sharq va g‘arb davlatlari o‘rtasidagi yuk tashish muxlati bir haftaga, 
osiyo davlari bilan g‘arbiy evropa dovlatlariga tashish masofasi 10-15 km qisqaradi. 
Bu ishlarni yanada olg‘a siljitish uchun saraks shahrida turkmaniston, ozarbayjon, 
gruziya rahbarlari tranzit tashishlarni tartibga solishda hamkorlik qilishda va temir 
yo‘l faoliyatini boshqarish to‘g‘risida bitimga qo‘l qo‘ydilar. 
Yaqinda ochilgan turkmanistonning eron bilan bog‘lovchi saraks – meshxad 
shaharlari o‘rtasidagi temir yo‘lning markaziy osiyo respublikalari uchun ahamiyati 
juda katta bo‘lib, bu respublikalarni fors qo‘ltig‘igachiqishiga imkoniyat yaratadi. 
Bu transosiyo magistralining oxirgi punktlari pekin va istambul shaharlari bo‘ldi. 
Bu magictpal urumchi, drujba-almata, toshkent, chordjau, saraks, meshxed, tegeran 
shaharlari orqali o‘tadi. 
Xalqaro stansiya saraksning yuk o‘tqazuvchanlik qobiliyati 1 mln. Tonna 
bo‘lib, yaqin orada 5 mln. Tonna yukni qayta ishlay oladi. 
Tashish xarajatlari evropadan markaziy osiyoga va teskari tomonga tashishda 
bir necha martaga kamayadi. Yuklarni etqazish vaqti 5-10 kunga qisqaradi. 
Evropa hamjamiyatining mdh dovlatlariga texnik yordam berish dasturi (tasis) 
traseka dasturiga binoan tezyurar xalqaro magistralini qurish loyihasini amalga 
oshirmoqda. 
Traseka-evropa-kavkaz-osiyo transport karidori yoki trans-kavkaz-evropa 
transport karidori bo‘lib, osiyo-evropa tranzit transport karidorini rivojlantirishga 
xizmat qiladi. 
Tasis g‘oyasi (sherikchilik,hamkorlik dasturi) rasmiy ravshda evropa 
hamjamiyatini ministrlar kengashining 1991 yil 1 iyo‘lda qabo‘l qilgan qarori asosida 
vazirlar tasdiqlagan. 
Tasis g‘oyasi ko‘p evropa dovlatlarini ham qiziqtirmoqda. 
Trasika loyihasini muxokama qilishda“djeneral –motoris”,“reno”, “fiat”, 
“volvo”, “folsvagen” firmalari aktiv ishtirok etishlari misol bo‘la oladi. 
Xalqaro tovar almashishda temir yo‘l va avtomobil transportining ahamiyati, 
dengiz port va havzalariga chiqish. 
 
O‘zbekiston mustaqillikka erishib teng huquqli munosabatlar sub’ektiga 
aylanib, xalqaro aloqalarni kengaytirish yo‘lidan bormoqda. 

---

731
Shuning uchun transport kammunikatsiyalarini revojlantirishbirinchi darajali 
ahamiyat kasb etmoqda. 
Oldinlario‘zimizning maxsulotlarimizni chet dovlatlarga chiqarish uchun ularni 
boltiq, 
yapon, 
qora dengiz, uzoq sharq dengizlariga eltishimiz kerak edi. Vaholanki bu dengizlar 
bizdan minglab km 
Uzoqlikda joylashgan. Yuqori transport xarajatlardan tashqari, bu regionda 
boshqa yunalishlar bo‘yicha 
Transport kommunikatsiyalar revojlanmadi. 
Shu bilanbir qatorda janubiy yo‘nalishlar bo‘yicha transport kommunikatsiyalarini 
ochish imkoniyatlari bor edi. Lekin “markaz” bu g‘oyani amalga oshirishni xoxlamas 
edi. 
Shuning uchun O‘zbekiston va boshqa markaziy respublikalar dengiz 
portlaridan eng uzoq joylashgan region bo‘lib qolaverdi. Eng yaqin dengiz porti 
novorossiysk bu regionda 3558 km, vladivostok portlari esa 8730 kmuzoqlikda 
joylashgan. 
Xulosa qilib aytganda markaziy osiyo respuplikalari ko‘rinmas ip bilan 
“markazga” mahkam bog‘lab qo‘yilgan edi. 
Mustaqillik munosabati bilan O‘zbekiston boshqa dovlatlar territoriyasi orqali, 
dengiz portlariga chiqish imkoniyatiga ega bo‘ldi. 
Bizning respublika tashabbusi bilan regionda okeanlarga chiqish uchun sirtqi 
kommunikatsiyalarga 
e’tibor kuchayib bormoqda. O‘zbekistonbmt tovar 
almashtirishni, kengaytirish dasturini amalga oshirish uchun faol qatnashiyapti shu 
dastur doirasida markaziy osiyo respublikalarining dengiz portlariga chiqish uchun 
tranzit transport kommunikatsiyalarini qurish muljallaniyapti. 
Hozir O‘zbekistonsharqda xitoy orqali fors qultig‘iga, g‘arbda turkmaniston, 
tursiya orqali, janubda xind oeaniga afg‘oniston , pokiston orqali chiqish yo‘llarini 
izlayapti . 
Ekodovlatlarining kuchi bilan meshxed-seraks-tedjen temir yo‘l liniyasi 
qurildi. Bu temir yo‘l transosiyo magistralining bir qismi bo‘lib pekin-stambul 
shaharlarini birlashtiradi. Yangi temir yo‘l liniyalarini qurib bitkazilgandan keyin bu 
magistralda yiliga 6-8 mln. Tonnayuk tashish rejalashtirilyapti. 
Bu temir yo‘l magistralining ishga tushishi markaziy osiyo respublikalariga 
sharqda tinch okea- 
Niga joylashgan dovlatlar bilan, g‘arbda turkiya orqli evropa dovlatlari bilan 
savdo-sotiq ishlarni faol revojlantirishga imkoniyat yaratadi. 
Bu esa yuklarni manzilga etqazish vaqtini ikki barobarga qisqartiradi va 
hamma yunalishlarda tashishga imkoniyat beradi. 
1996 yil may oyida O‘zbekiston , turkiya, ozarbaydjon, va gruziya dovlatlari 
o‘rtasida toshkent-turkmanboshi, boku-poti uchastkasida tranzit yuk tashishni tartibga 
solishda hamkorlik to‘g‘risida 4 tomonlama shartnoma qabul qilindi. 

---

732
Uzunligi 
3730 
kmtoshkent-seraks-tegeran 
temir 
yo‘l 
magistralining 
O‘zbekiston iqtisodi uchun ahamiyati juda ham katta. 
1996 yil may oyida ishga tushirilgan turkmaniston bilan eronni bog‘laydigan 
tedjen-abbas dengiz portiga chiqishga imkoniyat yaratildi. 
Quvvati bir yilga 3 mln. Tonna yuk bo‘lgan bu temir yo‘l magistrali bo‘yicha 
O‘zbekiston 1997 yilning olti oyida 50 ming tonna yuk eksport qildi. 
Bu temir yo‘lmagistrali evropa mamlakatlariga chiqishni ta’minlaydi va o‘rta 
dengiz orqali arab davlatlariga chiqish imkoniyatlarini yaratadi. 
Uzunligi 6150 km bo‘lgan janubiy yo‘nalio‘ temir so‘l magistrali toshkent-
almaota, urumchi orqali xitoyni lamgan porti bilan bog‘laydi. 
Bu temir yo‘l magistrali orqali korea, yaponiya dovlatlari bilan 300 ming tonna 
yuk eksport qiladi . 
SSSR davrida asosiy bo‘lgan va hozir ham ishlab turgan sharq yo‘nalishi 
qozog‘iston, rossiya, belorus territoriyalari orqali 13 mln. Tonna yuk junatilgan va 
keltirilgan. 
Avtomobil yo‘llari shaxobchasini rivojlantirish, eko transport dasturining bir 
qismi hisoblanadi. Bizning respublikamiz avtomobil yo‘llarini qurish va ularni 
ta’mirlash masalalariga faol qatnashmoqda. Yaqinda qirg‘izistonnig xitoy bilan 
chegaradagi bo‘lgan irkishten rayonida yangi bojxona posti ishlay boshladi, 
natijadako‘hna ipak yo‘li orqali yuk avtomobillarining harakatiga imkoniyat ochildi 
bu esa tashish masofasini qisqartirishga olib keldi. 
Transport kommunikatsiyalarini revojlantirish uchun har bir respublika konkrit 
tashkiliy, xuquqiy va amaliy masalalarni echish uchun ma’lum ishlarni bajarishga 
to‘g‘ri keladi. 
Bizning respublikamiz xalqaro yuk tashish, yo‘l harakati konvensiyasini, yo‘l 
signallari va bilgilari to‘g‘risidagi bitimlarni tasdiqladi. 
Kommunikatsiya munosabatlarini belgilaydigan qonunchilik normalarini tartibga 
solish, ularni xalqaro normalarga yaqinlashtirish ishlari olib borilmoqda. Bojxona 
konvensiyasi qabul qilindi. 
O‘zbekiston Respublikasi territoriyasida ichki imkoniyatlardan foydalanib 
stratigik ahamiyatga ega bo‘lgan ikkita magistral qurilmoqda. Bular uzunligi 342 km 
bo‘lgan navoi-uchquduq-sulton-uvays-nukus va uzunligi 223 km bo‘lgan guzar-
boysun-qumqurg‘on. Shu vaqtning o‘zida toshkent-samarqand trassasida ham ta’mir 
ishlari olib borilmoqda.