O. A. Shermatov b. Z. Nosirov d. T. Islamova m. Ya. Qobulova d. B. Axmadaliyeva r. D. Imomov

9-jadval
Umumiy yer mavdoni va qishloq xo‘jaligi ycrlarining yerdan fovdalanuvchilar bo‘yicha taqsimlanishi ming ga

T/r	Yillar	Jami yer	Qishloq xo‘jaligi korhonalari va xo‘jaliklaming yerlari	Shu jumladan
				fermer xo‘jaliklari- ning yerlari	dehqon xo‘jaliklari ning yerlari
Umumiy yer maydoni
1.	2004	44410,3	22570,4	2354,0	607,5
2.	2018	44410,3	20481,1	5886,6	616,1
Qishloq xo‘jaligining barcha yerlari
1.	2004	25681,3	17391,0	2146,7	493,3
2.	2018	25251,5	15600,9	5222,5	499,8
Haydaladigan yerlar
1.	2004	4042,7	4021,2	1623,1	418,8
2.	2018	4062,5	4043,4	3546,0	420,1
Bog‘l			lar va uzumzorlar
1.	2004	337,0	323,4	46,6	74,5
2.	2018	358,3	344,6	281,8	79,7
Piclianzor va yaylovlar
1.	2004	21217,1	12963,2	455,2	—
2.	2018	20750,3	11134,5	1361,2	—

* 0‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘niitasi. Yillik statistik lo‘plam.
2018-yilda respublikada jami yer maydonlarining 5886,6 ming gektari yoki 28,7 % i fermer xo‘jaliklariga va 616,1 ming gektari yoki 3 % i dehqon xo^kjaliklariga tegishli bo^klgan. Haydala- digan yeriaming esa 3546 ming gektari yoki 87,7 % i fermer xo‘jaliklariga va 420,1 ming gektari yoki 10,4 % i dehqon xo‘jaliklariga to‘g‘ri kelgan.


Asosiy qishloq xo‘jaligi ekiniari, bog‘lar va tokzorlar tuproqlariinng bir bonitet baliga nisbalan hisoblangan me’yoriy hosildorligi

Qisliloq xo‘jaligi ekiniari va ko‘p yillik daraxtlar	Tuproqning bir bonitet baliga nisbatan normativ hosildorligi, s/ga
Sug‘oriladigan yerlarda
G‘o‘za	0,4
Boshoqli don ekiniari	0,6
Tamaki	0,45
Sholi	0,7
Bir yillik o‘tlar (yashil yem-xashak)	3,0
Sabzavollar	3,0
Poliz malisulollari	2,7
04giin yilJardagi beda	2,0
Don uchun makkajo‘xori	0,75
Yem-xashakbop ildizmevali o‘simliklar	9,0
Karloshka	2,0
Bog‘lar (o^6rta hisobda)	0,6
Tokzorlar (o‘rta hisobda)	0,8
Lalmi yerlarda
Kuzgi bug^ldoy	0,25
Kuzgi afa	0,20
Bahorgi no‘xat	0,12

Sug‘oriladigan 1 ga haydov yerdan olinadigan hisoblab chiqilgan foydani aniqlashda har bir qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchisi bo‘yicha qishloq xo‘jaligi ekin maydonlarining normativ qiymatini aniqlashning shu yildan oldingi yilda shakllangan ekin maydonlari tuzilmasi qo‘llaniladi.

Qisliloq xo‘jaligi mahsulotlarining asosiy turlari bo^£yicha foydaning hisoblab chiqilgan miqdori qishloq xo‘jaligi ekin maydonlari sifatidan kelib chiqib, foizlarda mahsulot qiymatiga va tuman bo‘yicha o‘rtacha tuproqlaming har bir klassi bo‘yicha mahsulotlarni yetishtirishga o‘rtacha xarajatlarga bog‘liq ravishda O^lzbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi, Moliya vazirhgi tomonidan hisoblab chiqiladi.
Tuproqlarning aloliida past unumdorli klasslari bo‘yicha salbiy qiymatlarda foizlarda foydaning hisoblab chiqilgan miqdori olingan laqdirda salbiy qiymatli yerning qiymatini istisno qilish uchun foyda foizi qollaniladi.Mahsulot qiymati to‘g‘risidagi o‘rtacha ma’lumotlar va biron- bir o‘simlik bo‘yicha qishloq xo^kjaligi mahsulotlarini yetishtirishda 0‘rtacha xarajatlar mavjud bo‘lmagan taqdirda boshoqli don ekinlari bo‘yicha hisoblab chiqilgan ma’lumotlar qo^kllaniladi.
Qishloq xo‘jaligida yeming bahosi, yer solig‘i va ijara haqining iqtisodiy asosi va yerga bo‘lgan mulk huquqini ro‘yobga chiqarishning iqtisodiy shakli, yer egalari o‘zlashtiradigan daromad sifatida yuzaga chiqadigan yer rentasi hisoblanadi. Renta munosabatlari yerlami qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi uchun, shuningdek, noqishloq xo‘jaligi ziimriyati uchun ham ijaraga berilganda paydo bo‘ladi. Yer rentasining: differensial va mutlaq shakli mavjud. 0‘z navbatida, differensial renta ham ikki shaklda differensial renta 1 va differensial renta II ga bo‘linadi.
Differensial renta I ning tashkil topishi yer resurslarining chegaralanganligi, ularning sifati jihatidan turli-tumanligi, shuningdek, qishloq xo‘jaligi aylanmasiga nafiiqat yaxshi yerlami, shuningdek, o‘rtacha va yomon yer uchastkalarini ham jalb qilish zaruriyati bilan bog‘langan, yer uchastkalarining joylashgan o‘rinlaridagi farqlarga ham bog liq. Yer egalari sifat jihatidan turlicha bo‘lgan yer uchastkalariga bir xil miqdorda mehnat va mablag⁴ sarflab, ulardan har xil natija oladilar. Yaxshi yerlardan foydalanuvchi yer egalari, yomon yerda ishlaydiganlarga nisbatan, har bir gektaridan qo^lshimcha mahsulot oladilar. Ular mahsulot birligi hisobiga oz miqdorda jonli va buyumlashgan mehnat sarflaydilar. Ularga mahsulot birhgini ishlab chiqarish ancha arzonga tushadi, ularda mahsulotning individual qiymati past bo‘ladi, natijada mahsuldorlik bo‘yicha differensial renta 1 ga aylanadigan qo‘shimcha daromad vujudga keladi.
Masalan, unumdorligi bo‘yicha har xil yer uchastkalariga bir xil miqdorda mablag¹ sarflangan bolib, ulardan olingan ishlab chiqarish samarasi turlicha. Natijada 1 s mahsulotni ishlab chiqa­rishning individual bahosi (ishlab chiqarish xarajatlari plyus o‘rtacha foyda) birinchi (yomon) uchastkada ancha yuqori bo‘lib, ikkinchisida (o‘rtacha) va uchincliisida (yaxshi) — eng past boladi, har bir uchastkadagi jami mahsulot bahosi esa bir xil bo‘ladi. Lekin bozorda uchala uchastkadan keltirilgan mahsulotlar bir xil bahoda, ya'ni yomon yer uchastkasining ishlab chiqarish sharoitlari bilan aniqlanadigan bozor bahosida sotiladi. Unda o‘rtacha va yaxslii yer uchastkasidagi ijarachilar, 1 s mahsulotni ishlab chiqarish individual xarajatlari ijtimoiy xarajatlaridan past bolganligi uchun mos ravishda har bir sentnerga qo‘shimcha foyda oladilar va uni differensial renta I sifatida butun mahsulot hajm uchun yer egalariga mos ravishda to‘laydilar.
Differensial renta I, shuningdek, yer uchastkalarining bozorga yaqin yoki uzoq joylashishiga qarab transport yollari va boshqalar oqibatida ham hosil bo‘ladi. Bu farqlar mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan transport va boshqa xarajatlarning notekisligini keltirib chiqaradi, bu esa joylashgan joyiga qarab differensial renta I tashkil topishi uchun sharoit yaratadi.
Differensial renta II ishlab chiqarishni intensivlashtirish jarayo- nida yer uchastkalariga qo‘shimcha mablag¹ sarflash hisobiga olinadi. Yer uchastkasiga sarflangan bir xil miqdordagi xarajatlar turli xil qaytimga (samaradorlikka) ega bo4ishi mumkin, Ma’luniki, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishning ijtimoiy bahosi, ancha kam unumli xarajatlardan olinadigan mahsulot ishlab chiqarish bahosi bilan aniqlanadi, ancha unumli xarajatlar odatdagi o‘rtacha foyda me’yorini va yana ortiqcha foyda — differensial renta II ni keltiradi.
Differensial renta II, qo^kshimcha mablag‘ hisobiga tashkil topadigan, ishlab chiqarishning individual va ijtimoiy bahosi o^krtasidagi farqqa teng. Differensial rentaning har ikki tunning ham tashkil topish xarakteri taqsimot munosabatlarining xarakteriga bog‘liq emas. Rentani kim o‘zlashtirishi o‘zgarmay qoladi. Rentaning tashkil topish sharoitidan uni taqsimlash masalasi ham hal qilinadi. Differensial renta I yerdan foydalanuv- chilardan olinadi va butun jamiyat manfaatlari uchun foydalaniladi va qandaydir bir qismgina yerdan foydalanuvchilaming ixtiyorida, ishlab chiqarishni rag^kbatlantirish maqsadida qoldiriladi. Diffe­rensial renta II taqsimlanishida, tuproq unumdorligini o‘sishining qanchasi yerdan foydalanuvchiga bog‘liq bo^klsa, u rentaning shu qismini o‘zlashtirish huquqiga ega. Differensial renta II ning yer unumdorligini yaxshilashda qatnashishiga mos keladigan qismi jamiyatga kelib tushadi.
Jamiyat va yerdan foydalanuvchilar o‘rtasida rentalar taqsim- lanishining real sharoiti bayon qilingan prinsiplami hisobga olgan holda aniq sharoitlardan kelib chiqib hal qilinadi. Lekin yer rentasi bilan ijara haqini bir narsa deyish noto^kg^kri boMadi. Ijara haqi renta bilan birga, boshqa unsurlarni, yerdan qurilgan bino va inshootlaming amortizatsiyasini va boshqalami o‘z ichiga oladi. Agar yer ijaraga berilganda mayda yer egasiga beriladigan ijara haqiga faqat qo‘shimcha mahsulotning hammasi emas, balki dehqon ijarachining zaruriy mahsulotining bir qismi ham kiradi. Ijara haqi — bu yer egasining u yoki bu yer uchastkalaridan oladigan barcha daromadidir. Yer rentasi — bu yer uchastkasidan foydalanish huquqi uchun to‘lanadigan daromad.
Yerga hususiy mulkning qonun yo‘h bilan mustahkamlanishi, shuningdek, yerning ijaraga berilishi mutlaq rentaning paydo bo‘lishiga olib keladi. Differensial rentadan farq qilib mutlaq renta alohida yer uchastkalarining unumdorligidagi farqlarga va qo‘shimcha sarf qilingan xarajatlarning unumdorligiga bog‘liq bolmaydi. Ijarachilar yer uchun ijara haqini qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bahosi unga o^krtacha foydadan ortiqcha daromad keltirish sharti bajarilgandagina, o^krtacha foyda uchun zararsiz qilib to‘laydilar. Bundan ko‘rinadiki, yerga hususiy mulkchilik oqibatida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bahosi, yomon yerning ishlab chiqarish sharoiti bilan aniqlanadigan ishlab chiqarish bahosidan yuqori boladi. Yomon yer uchastkasini ijaraga olgan ijarachilar qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish baho­sidan oshadigan bahoda sotib, yer egalariga absolut renta shak- lida o‘zlashtiradigan, o‘rtacha foydadan yuqori daromad keltiradilar. Shunday qilib, barcha ijarachiga berilgan yer uchast- kalari yer egalariga mutlaq renta keltiradi.
Yer egalari ijara haqi shaklidagi absolut rentani faqat qishloq xo‘jaligi maqsadlari uchun foydalaniladigan yer uchun emas, balki bino va inshootlami qurish uchun moMjallangan yer uchastkalari uchun, shuningdek, foydali qazilmalami qazib olish maqsadida ijaraga berilgan yer uchun ham oladilar.
Qurilish uchastkalari uchun to‘lanadigan mutlaq rentaning hususiyati shundan iboratki, uning miqdoriga joylashgan o‘miga qarab tolanadigan differensial renta katta ta’sir ko‘rsatadi.
Demak, qanday turi bo‘lishidan qat’i nazar, boshqa barcha ma’lumotiar bilan bir qatorda, renta — yerning bahosini o‘matishda muhim rol o^lynaydi.
Yeming aniq bozor bahosini o‘rnatish uchun yer kadastri ma'lumotlari zarur; faqat shu asosda yer resurslarining sifati va boshqa xossalarini hisobga olgan holda obyektiv baholash mumkin.
Yer kadastri — bu davlat tomonidan yer to‘g‘risida obyektiv ma’lumotlarni olish maqsadida o‘tkaziladigan yerning hisobi, ro‘yxatga olish va baholash bo‘yicha harakati tizimi; kadastr shunday qilib, davlat tomonidan maxsus amalga oshiriladigan hisob-kitob-baholash tadbirini ifodalaydi. U yeming holati, miq­dori, sifati va baholash huquqlari to‘g‘risida ishonchli ma’lumotlar va hujjatlardan iborat bo‘ladi.
Davlat kadastri yerdan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilishni ta’minlash, yer egalari, yerdan foydalanuvchilar va ijarachilar huquqlarini himoya qilish, yeming bahosini, yer solig‘ini, ijara haqini o‘rnatish uchun obyektiv asos yaratish maqsadida amalga oshiriladi.
Qishloq xo‘jaligiga moljallangan yerlarning kadastri quyidagi operatsiyalarni o‘z ichiga oladi:

• 
  yerdan foydalanuvchilami davlat ro‘yxatidan o‘tkazish;
  
• 
  yeming miqdor va sifat jihatidan hisobi;
  
• 
  yemi baholash (tuproq bonitirovkasi va iqtisodiy bahosini hisobga olib).
  

Ro‘yxatga olish, ya’ni yerlami naturada chegaralari aniqlan- gandan keyin mulk qilib, egalik qilish uchun, foydalanishga vaijaraga berishni rasmiylashtirish va hujjatlarini berish maxsus organlar qarorlari asosida o4kaziladi. Yer uchastkalarining huquqiy holatlari haqidagi ma’lumotlar yerning davlat kadastr kitobida aks ettiriladi va yer mulki, yerdan foydalanish va yerni ijaraga berish, yer maydonidan maqsadli foydalanishning obyektlari va subyektlari to‘g‘risidagi ma’lumotlardan tashidJ topadi.
Yerning miqdor jihatdan hisobi yerning mavjudligini, uning mulkdori va yerdan foydalanuvchilar obyektlari bo‘yicha va ekin turlari bo‘yicha (ekinzorlar, ko‘p yillik daraxtlar, pichan- zorlar, yaylovlar) taqsimlanishini o‘z ichiga oladi.
Yeming sifat jihatdan hisobi yer-kadastr rayonlashtirishni, yerlarning klassifikatsiyasini, ekologik va texnologik xossalari bo‘yicha ulaming xarakteristikasini, tuproq guruhlanishlarini ifodalaydi.
Yeming hisobini olib borishda ununidor yerlarning qiymatlilik darajasi o‘matiladi, nooqilona foydalanilayotganlari, kam unumli va xatoliklarga yo‘l qo^lyilgan yerlar, qishloq xo‘jaligi ekinlaridan degradatsiya qilingan yerlar ajratib olinadi.
Qishloq xo‘jaligiga mo^kljallangan yerlar ularning ishlab chiqarish qobiliyatini, joylashishini va boshqa xossalarini hisobga olgan holda baholanadi.
Tuproq bonirirovkasi — bu, taqqoslama agrotexnika darajasi va dehqonchilik intensivligida o^tkaziladigan tuproqning unum­dorligi boVicha taqqoslama bahosi. Bonitirovkalashda qollanila- digan ko^atkichlar tizimiga qishloq xo‘jaligi ekinlari hosildorligi, shuningdek, tuproqning unga o‘zaro boglangan ancha barqaror hususiyatlari: tuproqning, gumusning fizik tarkibi, pastga singish miqdori, tuproqning kislota bilan ta’minlanishi, yuvilganligi va boshqalar kiradi. Bu ko‘rsatkichlar bilan tuproq baholash guruhlari bo‘yicha jami tuproq bali hisoblaniladi.
Qishloq xo‘jaligida renta munosabatlarini tartibga solishning zaruriy sharti yerni iqtisodiy baholashning mavjudligidir. Bu, bir tomondan, xo‘jalik yuritish obyektiv sharoitlarida differensial rentani taqsimlashga ta’sirini ancha asosli chegaralash, boshqa tomondan, yerdan foydalanuvchilar ishlarining sifatini yaxshilash imkonini beradi.
Yerlarning iqtisodiy bahosi uning qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish vositasi sifatida qiymatini xarakterlaydi. Tuproq boniti- rovkasidan farqli o4aroq, bu yerda yer tabiat mahsuli emas, balki xo^kjalik yuritish iqtisodiy sharoiti bilan to‘xtovsiz bog^klangan ishlab chiqarish vositasi sifatida baholanadi. Uning asosida tabiiy va islilab chiqarishning iqtisodiy sharoitlaridan kelib chiqadigan yerning sifati (iqtisodiy unumdorligi)dagi farqlar yotadi.
Iqtisodiy baholashda nafaqat tuproqning sifat xarakteristikasi (boniteti), balki 100 ga.ga to‘g‘ri kelgan xodimlar soni, 1 ga.ga to‘g‘ri kelgan kuch beruvchi va ishchi mashinalar, o‘g‘itlami qo‘llash, vegetatsiya davrida namlik miqdori va boshqalar kabi ko‘rsatkichlar hisobga olinadi. Baholash qisliloq xo‘jaligi ekin­larining haqiqiy hosildorligi va ularni ishlab chiqarish xarajatlari haqida uzoq muddatli (5 yildan kam bo‘lmagan) yalpi ma’lumotlar asosida o‘tkaziladi va tuproq boniteti singari ballarda ifodalanadi.
Yerni iqtisodiy baholash ikki aspektda amalga oshiriladi:

1. 
   Ishlab chiqarish vositasi sifatida yerni umumiy iqtisodiy baholash.
   
2. 
   Alohida qishloq xo‘jaligi ekinlarini yetishtirish samaradorligi bo^kyicha qisman baholash.
   

Haydaladigan yerlarni, ko‘p yillik daraxtlarni, pichanzorlarni, yaylovlarni va butun qishloq xo‘jaligiga yaroqli yerlarni umumiy iqtisodiy baholash, shuningdek, alohida ekirdar ishlab chiqarish samaradorligi bo^kyicha haydaladigan yerlarni baholash (qisman baholash), ulaming bonitirovkasi asosida ajratilgan, tuproqning agro ishlab chiqarish guruhlari bo‘yicha o4kaziladi.
Yerni iqtisodiy baholash uchun asosiy ko‘rsatkichlar qilib quyidagilar ohnadi:

1. 
   Asosiy qishloq xo‘jaligi ekinlarining 1 ga.dan olingan hosildorlik, s/ga;
   
2. 
   Kadastr baholarida 1 gektarga to^lg‘ri kelgan o‘simlikchilik yalpi mahsuloti bo‘yicha liisoblangan ekin turlari bo‘yicha yeming unumdorligi, so‘m;
   
3. 
   Xarajatlarning qoplanislii (kadastr baholarida yalpi mahsulot qiymatiniiig uni ishlab chiqarish xarajatlariga nisbati), so‘m;
   
4. 
   1 ga.dan olingan differensial sof daromad (DSD) (nisbatan yaxshi yerlardan olingan ortiqcha qo‘shimcha mahsulotning qiymatini aks ettiradigan; sof daromadning bir qismi), so‘m.