O’. Asqarova, Z. Qoraboeva, M. Samidjonova maktabgacha ta`lim metodologiyasi

 
1.3-MAVZU: PEDAGOGIK TADQIQOTLARDA ILMIY DALILLAR 
VA ULARNING ROLI. 
Reja 
1.  Ilmiy dalillarning mantiqiy-gnesologik mohiyati

2. Pedagogik tadqiqotning tuzilishi 
Tayanch 
so’zlar: 
Gnoseologiya, 
sotsiologik 
yondashuv,psixologik 
yondashuv, aksiologik yondashuv,ishlanma 
3.1. Ilmiy dalillarning mantiqiy-genesologik mohiyati 
Ilmiy dalillarning mantiqiy-genesologik mohiyatiни mantiqiy qurilishi ta’lim 
mazmunining gnoseologik xususiyatlariga bog‘liq. 
Gnoseologiya (yunoncha – “gnosis” (“gnoseos”) – bilim, ong, o‘rganish,
logiya – fan, ta’limot) bilish, ilmiy bilimlarning shakllanishi, xususiyatlari, 
qonuniyatlari, uslublari, ilmiy tafakkur shakllari, shuningdek, insonga xos bo‘lgan 
borliqni anglash qobiliyati haqidagi nazariya, ta’limot 
Gnoseologiya (yunoncha – “gnosis” (“gnoseos”) – bilim, ong, o‘rganish,
logiya – fan, ta’limot) bilish, ilmiy bilimlarning shakllanishi, xususiyatlari, 
qonuniyatlari, uslublari, ilmiy tafakkur shakllari, shuningdek, insonga xos 
bo‘lgan borliqni anglash qobiliyati haqidagi nazariya, ta’limot 

---

45 
Muhammad al-Xorazmiy (IX asr) bilish nazariyasi rivojlanishiga katta 
hissasini qo‘shgan. U birinchi bo‘lib koinot ob’ektlarining harakatlari hamda
yerdagi nuqtalarining joylashishini jadval ko‘rinishida aks ettirib, tajriba-kuzatish 
va tadqiqotlar metodlarini ilmiy jihatdan asoslab berdi, yagonalikning birligi 
tamoyili, alohida va umumiy, induksiya va deduksiyalarning mohiyatini 
aniqlashtirdi; matematik masalalarni yechishning algoritmik metodini ishlab 
chiqdi. Bu metoddan bugungi kunda ham foydalanib kelinmoqda. 
Al-Kindiy (IX asr) ilmiy bilishning uch bosqichli konsepsiyasini ilgari suradi. 
Alloma insonning bilishini: sezgiga oid va ratsional bilish tarzida ikkiga ajratadi. 
Sezib bilishning predmeti va ob’ekti barcha jism va moddiy narsalar hisoblanadi. 
Kindiyning fikricha, sezib bilish aql uchun muhim materialni beradi.”Faqatgina aql 
tashqi dunyo haqida haqiqiy bilim va tushunchani ishlab chiqishga qodir”, - deb 
hisoblaydi Kindiy. 
Abu Nasr Forobiy (X asr) Kindiy g‘oyalarining mohiyatini aniqlashtiradi. 
Biror narsani bilishga intilgan inson avvalo uning ma’lum holatini o‘rganadi, 
mavjud bilimlarini o‘zlashtirilishi zarur bo‘lgan bilimlarga yo‘naltiradi. Alloma 
fanlar klassifikatsiyasi, bilish faoliyatini tashkil etishga oid tavsiyalarni ishlab 
chiqadi. “Yaxshi nazariyotchi bo‘lish uchun deydi, - Abu Nasr Forobiy, - qaysi fan 
bilan shug‘ullanishidan qat’iy nazar quyidagi uchta shartga amal qilish kerak:
1) fan asosida yotuvchi barcha tamoyillarni yaxshi bilishi; 
2) ushbu tamoyil va ma’lumotlar asosida zarur xulosani chiqarishi, ya’ni,
mulohaza yuritish qoidalarini bilishi kerak;
3) xato nazariyalarni isbotlab berish va boshqa mualliflar fikrlarini tahlil 
qilishni, shuningdek, haqiqatni yolg‘ondan ajratish va xatoni tuzatishni bilishi 
zarur. 
Abu Rayhon Beruniy (XI asr) bilishni uzluksiz, to‘xtovsiz davom etadigan 
jarayon sifatida tushunadi. Allomaning fikricha, insoniyat borliqning haqiqiy 
mohiyati, hozircha noma’lum bo‘lgan jihatlarini kelajakda bilib oladi. 
Abu Ali ibn Sinoning (XI asr) bilish nazariyasida sabab haqidagi ta’limot 
alohida o‘rin oladi. U sabablarni aniq, sezish asosida anglanadigan va yashirin, 
tashqi holatlarini tahlil etish asosida tushuniladigan sabablarga ajratadi va 
hodisaning mohiyati uning yuzaga kelish sabablarini aniqlash yo‘li bilan anglanishi 
mumkin deb hisoblaydi.
Chex pedagogi Ya.A.Komenskiy XVII asrda ta’lim jarayonining mohiyatini 
ilmiy asoslashga urindi. Alloma bolaning aqliy, jismoniy o‘sishini tabiiy 
qonuniyatga muvofiq kelishi g‘oyasini asoslangan holda ta’lim jarayoni, uning 
tuzilishi, tamoyil va metodlari belgilaydi. Ya.A.Komenskiy ushbu g‘oyasi G‘arb 

---

46 
olimlarining ta’lim jarayonining gnoseologik asoslarini ko‘rsatish, o‘quv 
jarayoniga tabiiy va ijtimoiy qonuniyatlar ta’sirini yoritishga urinishlaridan biridir. 
XVIII asrda fransuz olimi Jan Jak Russo ham insonning tabiat va jamiyatdagi 
o‘rni haqidagi falsafiy g‘oyalar asosida ta’lim mohiyatini ochib berishga uringan. 
Uning fikricha, ta’lim jarayonining mohiyati bolaning atrof-muhitni bilishiga 
asoslanadi.
Hozirda ta’lim mohiyatini tushunishga turlicha yondashuv mavjud. Ya’ni: 
1. Sotsiologik yondashuvga ko‘ra ta’limning mohiyati ijtimoiy tajribalarni 
yoshlarga yetkazishdan iborat. O‘quvchilar insoniyatning ijtimoiy-tarixiy tajribasi 
natijalari bo‘lgan bilimlarni o‘rganadilar. Ta’limning mazmuni o‘quvchilarga 
ajdodlar tajribasini o‘zlashtirishga xizmat qiluvchi jarayonini tashkil etishdan 
iborat. Bu qoida ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning muhim omili – shaxs kamolotini 
tushunishga ilmiy yondashishni anglatadi.
2. Xususiy pedagogik yoki didaktik yondashuv yaxlit ta’lim jarayonining 
borishini belgilab beruvchi bilim olish bosqichlari (o‘quv materialini o‘rganishni, 
uni anglab yetish, mustahkamlash, amaliy faoliyatda bilimlarini qo‘llash)ni 
ifodalaydi. Mazkur yondashuvga ko‘ra ta’lim mazmuni o‘quvchilar tomonidan 
bilim egallash bosqichlarining ketma-ketligiga amal qilish asosida faoliyatni 
tashkil etishdan iborat.
3. Psixologik yondashuv L.S.Vыgotskiyning (1896-1934 yillar) ta’limning 
shaxs rivojlanishida asosiy omil bo‘lishi haqidagi “yaqin rivojlanish zonasi” deb 
yuritiluvchi qarashining yaratilishi bilan bog‘liq. Unga ko‘ra, ta’lim faqat yaqin 
zonada qurilganda, hali to‘la shakllanmagan, lekin o‘quv jarayonini qurishga asos 
bo‘la oladigan mexanik harakatlar asoslangandagina mazmunga ega bo‘ladi.
4. Dialektik yondashuv  tabiat, jamiyat va fikrlashning harakatlanishi hamda 
rivojlanishi borasidagi umumiy qonunlarni yorituvchi falsafiy ta’limotga 
asoslanadi. Unga ko‘ra ta’lim jarayoni inson ongining borliqni aks ettira olishiga 
imkon berishi zarur. Haqiqatni bilish murakkab jarayon. Dialektik yondashish 
g‘oyasiga ko‘ra rivojlanishning asosi qarama-qarshilik hisoblanadi. Rivojlanish 
qarama-qarshi kuchlar kurashidir. 
Dialektik yondashishga binoan ta’lim jarayonining asosiy qarama-
qarshiliklari quyidagilar sanaladi: 
1. Ijtimoiy-tarixiy (ilmiy) bilimlar hajmi va o‘quvchi o‘zlashtirgan bilimlar 
hajmi o‘rtasidagi qarama-qarshilik. Bu qarama-qarshilik ta’lim jarayonini 
harakatlantiruvchi 
kuch 
hisoblanadi. 
U 
ta’lim 
mazmunini 
doimiy 
takomillashtirishga olib keladi. Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar 
ta’limini ijtimoiy-texnik taraqqiyot darajasiga yaqinlashtirish zaruriyati ta’lim 
mazmunini tubdan yangilash, uni yangi tamoyil, shakl, metod va vositalarini
izlashni muhim ijtimoiy vazifa qilib qo‘ymoqda.

---

47 
2. O‘quvchining bilimi va u egallab olishi kerak bo‘lgan shakl, metod va 
vositalari) darajasi o‘rtasidagi qarama-qarshilik. Bu qarama-qarshilikni hal etish 
o‘quvchining intellektual rivojlanishi sur’ati va darajasiga bog‘liq. Bir xil mazmun 
va hajmdagi o‘quv materiali ham aqliy rivojlanishning turli ko‘rsatkichlari orqali 
namoyon bo‘lishi mumkin. 
3. O‘quvchining mavjud rivojlanish darajasi bilan ijtimoiy buyurtmada ko‘zda 
tutiluvchi rivojlanish darajasi o‘rtasidagi qarama-qarshilik. Agarda ijtimoiy talab 
bolaning idrok etish imkoniyatidan yuqori bo‘lsa, unda jiddiy qiyinchilik yuzaga 
keladi.
5. Aksiologik (yunoncha “axios” – qimmatli, logiya – fan) yondashuv – 
qadriyatlar haqidagi falsafiy ta’limot bo‘lib, unga ko‘ra ta’lim jarayonida o‘quvchi 
hayot, sog‘liq, muhabbat, oila, ta’lim, mehnat, tinchlik, ishonch, go‘zallik, ijod, 
insoniylik va shu kabi qadriyatlar bilan tanishtirib borilishi lozim.