O’. Asqarova, Z. Qoraboeva, M. Samidjonova maktabgacha ta`lim metodologiyasi

2.5.Ilmiy tadqiqotning usullari. 
Ilmiy tadqiqot tartibsiz bajarilmaydi; u aniq sistemaga ega bo’lib, oldindan 
tuzilgan rejaga bo’ysinishi kerak. Agar tadqiqotchi taxminan harakat qilsa, undan 
qimmatli natija kutib bo’lmaydi. Uning qo’lida to’g’ri yo’lni ko’rsatuvchi kompas 
bo’lish kerak. Shunday kompos tadqiqot usulidir. 
Eng avval tadqiqotchi bilishning umumiy usulini bilish kerak, bu unga 
nafaqat berilgan konkret hodisani o’rganishdagina yordamlashadi, balki bu 
hodisaning o’rab turgan dunyo bilan aloqalarining ochishga ham yordamlashadi. 
Shunday umumiy usul, bu dialektik materializm usulidir. U material borliqni 
o’rganishning umumiy prinsiplari bilan tadqiqotchini qurollantiradi. 
Har qaysi fan ungagina taalluqli bo’lgan butun bir kompleks konkret yoki 
maxsus tadqiqot usullaridan foydalaniladi, ular har xil darajada unirversalligiga 
ega bo’ladi. Konkret ilmiy usullarining bazi birlari har xil fanlarda qo’llanilishlari 
mumkin, masalan matematik usullar . Boshqalari esa shu fan chegarasidagina, 
masalan, texnik fanlaridan, tenzametrlash usuli. Konkret ilmiy usul konkret 
ob'yektining u yo bu xossa va xususiyatlarini aniqlash maqsadida uning ma’nosini 
bilishga jo’natiladi, u aniq amaliy yoki ilmiy muammoni yechishga yo’naltiriladi. 
Ko’p darajada universal bo’lib texnika fanlarida ilmiy tadqiqot 
ishlarida qo’llaniladigan asosiy usulni qisqacha ko’ramiz. 
Tahlil – quyidagilardan iborat ilmiy o’rganish uslubi: tadqiqot 
ob'yekti fikran tarkibiy qismlarga ajratiladi yoki unga xos belgilari va ularni 
alohida o’rganish uchun xususiyatlari. Tahlil ob'yektining ayrim elementlari 
mohiyatiga qirib borishni ta'minlaydi, ularda bosh bo’lganini va ahamiyatlilarini 
aniqlashda, ular o’rtasidagi o’zaro aloqalarini topishni beradi. 
Sintez – ob'yektni yoki bir guruh ob'yektlarni bir butundek ularning 
hamma tarkibiy qismlarining yoki ularga xos belgilarining o’zaro aloqali holatida 
ilmiy tadqiqot qiladigan usuldir. Sintez usuli ularning hamma tarkibiy qismining 

---

56 
tahlilidan keyin murakkab sistemani tadqiq qilish bilan xarakterlidir. Shunday qilib 
tahlil va sintez bog’liq va bir birini to’ldiradi.
Induktiv usul shundan iboratki, xususiyni, yolg’izni kuzatishdan 
umumiy xulosa qilinadi, ayrim faktorlardan – umumiyga. Induktiv usul tabiiy va 
amaliy fanlarda eng keng tarqalgan usul va uning negizida xususiyat va sababiy 
xossalarining ma'lum fakt va ob'yektidan noma'lumga, hali tadqiqlanmaganga 
o’tkazish. 
Deduktiv usul induktivga teskari umumiy asosga ko’ra xususiy holatini 
chiqazish. Deduktiv usul ko’pincha aniq fanlarda qo’llaniladi, masalan, 
matematikada, nazariy mexanika, ularda xususiy aloqalari umumiy qonun yoki 
aksiomadan keltirib chiqaziladi. Induksiya va deduksiya o’zaro xuddi sintez va 
tahlildek bog’langan. 
Ilmiy abstraktsiya qilish. Bu usul ko’rilayotgan hodisaning, ba'zan jiddiy 
bo’lmagan tomonini xususiydan uzoqlashishda, ya'ni e'tiborni umumiyga jalb 
qilishda qo’llaniladi. Ilmiy abstraktsiya qilish muhimini, umumiyini ajratib 
ob'yektv reallikni bilishni chuqurlashtiradi. 
Nazariy ilmiy tadqiqot jarayonida tadqiqotchi fikran bo’laklanadigan 
(ajratib olingan) ayrim xossalari, xususiyatlari, aloqalari va o’zaro aloqalariga 
tayanib oxirida ilmiy abstraktsiya bo’lgan ilmiy tushuncha, qonuniyat va boshqa 
umumiy qonuniy holatlarini oladi. Ular har qaysi fanning fundamentidir, unda 
odatda fanning shu sohasi hamma bilim sistemasi konsenrlashadi. 
Formallash, bunda hodisa, joriy matematik atamada formulalarda 
ifodalanadi, bunda maxsus simvolika qo’llaniladi, keyin ular bilan ma'lum qoida 
bo’yicha ishlar bajariladi. Formallashtirish matematik abstraktsiyalashning negizi 
hisoblanadi. U matematik apparatni undan uzoqlashgan fanda ham qo’llash 
imkoniyatini beradi, masalan, meditsinada, til bilishda, biologiyada va sh.k. 
Pedagogik fanlarda nazariy tadqiqot va umuman matematik usullar keng 
qo’llaniladi. 
O’xshashlik. Yaxlitlikda alohida ob'yektning ba'zibir belgisi bo’yicha 
o’xshashligi. O’xshashlik usuli shundan iboratki, o’rganilayotgan ob'yektning 
ba'zibir belgilarining yoki xossalarining o’xshashligidan o’rganilmagannining 
boshqa belgi va xossalari o’xshashliklari haqida ham xulosa qiladi. O’xshashlik 
usuli modellash jarayonida foydalaniladi.