O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

mm sim ust
ga 
yaqin bo‘ladi. Oksigemolobin dissotsiatsiyasi natijasida ajralib chiqqan kislorod 
molekulalari past taranglikka ega b o ‘lgan joylarga o ‘ta boshlaydi. T o ‘qimalarda 
k islo ro d n in g tarangligi ko‘p ch iIik o m illarg a bog‘liq: qon o q ish tezligiga, 
kapillarlaming tuzilishi va bir-biri orasidagi masofaga, hujayralaming kapillarlarga 
nisbatan joylashishiga, oksidlanish jarayonlari faolligiga va h. k. T o ‘qimalararo 
suyuqlikda kislorodning tarangligi 2 0 - 4 0
mm sim ust
ga teng.
Kapillyarlardan o ‘tayotgan qondan to ‘qimaga o ‘tgan 0 2m iqdorining qon 0 2 
sig‘imiga nisbati - qonning kislorod sig ‘imi -
kislorodning o 'tilizatsiya koeffitsienti
deb ataladi. Tinch turgan vaqtda bu k o ‘rsatgich 30-40% ga teng. T o ‘qimalaming 
kislorodga bo'lgan ehtiyoji turli boM ganligi uchun kislorodning utilizatsiya 
koeffitsienti ham turlicha bo' ladi. Masalan: miokardda, miyaning kul rang moddasida, 
jigarda 4 0 -6 0 % ga teng. Og‘ir jism o n iy ish bajarganda sk d e t m uskullarida va 
yurakda 90% gacha yetadi. Bosh m iyaning kul rang moddasida oq moddasiga 
nisbatan 8 -1 0 baravaryuqori. B uyrakning po'stloq moddasida m ag ‘iz moddasiga 
nisbatan 20 baravar yuqori.
Karbonat angidridning hujayralardagi tarangligi 60 
mm sim .. ust
gacha bo'ladi. 
T o ‘qimalararo suyuqlikda 46 
mm sim. ust
ga teng. Arterial qonda esa 40 
mm sim ust
ga teng. Karbonat angidridi bosim largradiyentibo‘yichato‘qim adan kapillarlarga 
o ‘tadi.
N a f a s n in g b o s h q a rilis h i. N a fa s n i b o shqaruvchi m e x a n iz m la r nafas 
sistemasining turli qismlarida ham da markazty nerv sistemasining turli boMimlarida 
joylashgan tuzilmalar ishtirokida am alga oshirilib, organizmnmg kislorodga boMgan 
ehtiyojini qondirishga qaratilgan jarayondir.
0 ‘pka orqall nafas olíshning asosiy fiziologik ahamiyati arterial qonda gazlaming 
optimal miqdorini ushlab turishga qaratilganl igidadir.
Tashqi nafasning boshqarilishi reflektor yoMlar bilan am alga oshirilib, o ‘pka 
to ‘qim alari va qon-tom irlarning refleksogen sohalarida jo y la sh g a n m axsus 
retseptorlarqo‘zgalishi hisobiga am alga oshiriladi. Nafasni boshqaruvchi markaziy 
mexanizmlar orqa miya nerv elem entlarida, uzunchoq miyada va M N T ning yuqori 
qism larida joylashgan.
M iya o ‘zagin¡ng nafas neyronlari orqa miya m otoneyronlariga va nafas
257

---

m uskullariga ritmik ravishda signallar yuboribturadi. 
Nafas markazi.
Uzunchoq 
m iyaning nafas ritmini ta’minlovchi hususiy yadrolari to ‘plami 
nafas markazi
deyiladi.
N afas m arkazlari fiziologik sharoitda qondagi 0 2 va H+ lar konsentratsiyasí 
h a q id a g i a x b o ro tn i p e rife rik v a m a rk a z iy x e m o re ts e p to rla rd a n o la d i. 
Xem oretseptorlardan kelayotgan afferent signallar nafas markaziga kelayotgan 
boshqa afferent ta ’sirlar bilan ham korlikda ishlaydi, lekin oxir oqibat nafasning 
gumoral boshqarilishi neyrogen boshqarilishidan ustunlik qiladi. Masalan, inson 
uzoq vaqt nafasni ixtiyoriy ushlab turolmaydi, chunki bu paytda gipoksiya va 
giperkapniya kuchayib ketadi natijada nafas olishga majbur b o ‘ladi.
N afas m arkazi ikkita asosiy funksiyani bajaradi: birinchisi 
motor
yoki 
harakat
funksiyasi,
nafas muskullarining qisqarishi bilan namoyon bo‘lad¡ va ikkinchisi 
gomeostatik
- ichki muhitdagi 0 2 va 
C 0 2
konsentratsiyasiga bogMiq holda nafas 
o ‘zgarishi kelibchiqadi.
N afas markazining harakat funksiyasi MNT ning boshqa funksiyalari bilan 
ham korlikda nafasni organizmdagi metabolitikehtiyojiga moslab turadi.
N afas markazining gomeostatik funksiyasi gazlaming ( 0 2, CO:) va rNning 
qondagi va m iya suyuqligidagi fiziologik miqdorini ta’minlab turadi. Tana harorati, 
gazlar tarkibi o ‘zgargan muhitdagi, masalan, ortgan va pasaygan barametrik bosimda, 
nafasni ta ’minlaydi.