O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Nafas boshqarilishida xemoretseptorlarning ahamiyati.
Tashqi nafasning 
asosiy vazifasi arterial qon gazlar tarkibini me’yorda ushlab turish, kislorod va 
karbonat angidridi gazlari tarangligini ta’minlashdan iborat. Odam qonida kislorod 
va k arb o n at a n g id rid n in g ta ra n g lig i ham b ir x ild a sa q lan ad i. Bu o ‘pka 
ventilyatsiyasining m etabolitik jarayonlarga proporsional ravishda kuchaygani 
hisobiga sodir bo‘ladi. N afas olayotgan havoda C 0 2 miqdorining ortishi va 0 2 
miqdorining yetishmasligi, nafas hajm tezligini orttiradi, natijada alveolyar havoda 
va arterial qonda C 0 2 va 0 2 tarangligi deyarli o'zgarmaydi.
Nafas boshqarilishida qondagi gazlar tarkibining ahamiyatini 1890 yilda L. 
Frederik ikki hayvonning qon-tom irlarini chalkashtirib ulash usuli yordamida 
0
‘tkazgan tajribasida isbotlab berdi. Narkoz berilgan ikki itning uyqu arteriyalari va 
b o ‘yinturuq venalarini alohida qirqib kesishtirib ulagan. Tomirlar shunday ulanib, 
b o ‘yindagi boshqa tom irlar qisib qo‘yilgach, birinchi itning boshi o‘z tanasidan 
kelayotgan qon bilan ta'm inlanm agan, balki ikkinchi itning tanasidan kelayotgan 
qon bilan ta’minlangan, ikkinchi itning boshi esa birinchi itning tanasidan qon olib 
turgan. Agarda sha itlardan birining traxeyasi qisib q o ‘yilsa, biroz vaqt o ‘tgandan 
so lng, uning nafasi to ‘xtab qoladi (
apnoe
), ikkinchi it esa tez-tez nafas olib 
halloslaydi 
(dispnoé).
B unga sabab, birinchi itning traxeyasi qisilganda uning 
tan asid ag i q o n d a C 0 2 k o ‘payadi (
giperkapiya
) va 0 2 m iqdori kam ayadi 
(
gipoksemiya
). Qon birinchi itning tanasidan ikkinchi itning boshiga boradi va 
uning nafas markazini q o ‘z g ‘atadi. Shu sababli ikkinchi itda nafas kuchayadi 
(
giperventilyatsiya
), n atijad a ikkinchi it tanasidagi tom irlarida C 0 2 tarangligi 
pasayadi, 0 2 tarangligi esa ortadi.
Shu ikkinchi it tanasidan kislorodga boy va karbonat angidridi kam qon birinchi 
itning boshiga kelib, unda nafàs olishni to‘xtatib qo‘yadi. C 0 2, vodorod ionlari vagipoksiya 
nafas markazi neyronlariga ta’sir etib nafas faoliyatining kuchayishiga sabab bo‘ladi.
Bu omillar ta’sirida nafas markazi faoliyati kuchayadi. Nafas fâoliyatini boshqaruvchi 
xemoretseptorlar ikki guruhga bo‘ linadi: periferik (arteria!) va markaziy (medulyar).
Periferik xemoretseptorlar.
Arterial qonda gaz tarkibi o ‘zgarishini (gipoksemiya, 
giperkapniya va atsidoz) sezuvchi retseptorlar ikki jo y d a joylashgan: aorta ravog‘i 
va uyqu arteriyasi boMinadigan joyda (korotid sinusida).
Qonda Oj m iqdorining kamayishi arterial xemoretseptorlami ta ’sirlab, o ‘pka 
ventilyatsiyasini reflektor tarzida kuchaytiradi. Bu retseptorlar doimiy qo‘zg‘algan 
holatda bo‘lib, s o f 0 2 dan nafas olganda pasayadi. Q onda 0 2 ning tarangligi 
m e ’y o rid a g ig a n is b a ta n p a s a y s a ham a o rta r a v o g ‘i k a ro tid sin u si 
xemoretseptorlaridan boradigan afferent impulslarborishini kuchaytiradi.
262

---

B undan tash q ari, arte ria l q o n d a C 0 2 ta ra n g lig in i v a v o d o ro d ionlari 
konsentratsiyasining ortishi aorta ravog‘i va karotid tanachalaridan boruvchi af­
ferent impulslami oshiradi. Gipoksiya vaqtida xemoretseptorlami C 0 2ga sezgirligi 
pasayadi.Tomirlardagi xemoretseptorlar qonninggaztarkibio‘zgarishigao‘tasezgir. 
Ulam ing sezgirlik darajasi arterial qonda O, va C 0 2 tarangligining o ‘zgarishi, hatto 
nafas olish, chiqarish, chuqur va kam nafas olishga bog'liq.
Xemoretseptorlarning sezgirligi nerv tizimi tomonidan nazorat qilib turiladi. 
Parasim patik nerv sistemasi afferent tolalarini ta ’sirlash ulam in g sezgirligini 
pasaytiradi, simpatik tolalami ta ’sirlash esa kuchaytiradi.