K ic h ik p o s ts in a p tik p o te n sia lla r.
H arak atlan tiru v ch i nerv o x irlarid a
qo‘zg‘algandagina emas, balki tinchlik holatida ham atsetilxolin ajralib turadi. Farqi
shuki, tinchlik holatida sinaps yorig‘iga ozgina atsetilxolin chiqadi. Ayni paytda
ajralib chiqadigan ozgina mediator-atsetilxolin «kvantlari» ta ’sirida postsinaptik
membrana kuchsiz depolyarizatsiyalanadi, buning natijasida kichik (miniatyura)
potensiallar yuzaga keladi. Bu kichik potensiallar amplitudasi qariyb 0,5 mv, ya’ni
harakat potensialining amplitudasiga nisbatan taxminan 50-80 baravar kam. Kichik
potensiallar faqat nerv-muskul sinapsidagina emas, balki M NT dagi boshqa
sinapslarda ham kuzatilgan.
38
Nerv-muskul sinapsiga kurarening ta'siri.
Shunday m oddalar ham borki, ular
xolinoretseptorlar bilan atsetilxolindan ham mahkamroq bog1 hosil qiladilar. Ularga
kurare va boshqa ba’zi birikmalar (d-tubo-kuranin, diplatsin, flaksedil va b. ) kiradi.
Ular muskulga ta’sir etgach, xolinoretseptiv substansiya blokadalanib qoladi va
natijada nerv impulsi ham, sun’iy y o ‘l bilan quyilgan atsetilxolin ham muskul
tolasini qo‘zg‘ataolmaydi.
Yaqingacha nerv-muskul sinapsiga kurarening ta’sir etishini o ‘rganish faqatgina
nazariy ahamiyatga ega edi, xolos. Biroq, jarrohlikning tez rivojlanishi munosabati
bilan tabiiy nafas olishni to‘xtatib qo'ygan holda operatsiyalar qilish imkonini
beradigan vositalami qidirish zaruriyati tug‘ildi. Shundan so‘ng, kurare va uning
hosilalaridan keng va samarali foydalanila boshlandi.
Hozir ko‘krak va qorin bo‘shlig‘idagi ko'pgina operatsiyalar klinikada kurarega
o'xshash ta’sir etuvchi preparatlar bilan nerv-muskul blokadasi fonida sun’iy nafas
oldirish sharoitida o ‘tkazilmoqda.
Xolinoretseptorlar bilan yanada kuchli bog‘ hosil qiluvchi toksin - bu ilon
zaharí toksinidir.
Nerv-muskul sinapsi charchaganda o'tkazilishning buzilishi.
Nerv tolalari
uzoq ta’sirlanganda muskul, ayniqsa, nerv charchashi tufayli q o ‘zg‘alishlami
o ‘tk a z ish q o b iliy a tid a n m ah ru m b oM ishidan an ch a o ld in n e rv -m u sk u l
birlashmasining impuls o ‘tkazishi buziladi. Buning sababi shundaki, nerv uzoq
ta ’sirlanganda nerv oxirlaridagi zaxira keskin darajada kamayadi, shu sababli har
bir impulsga ajralib chiqadigan atsetilxolin miqdori kamayadi va shunga yarasha
postsinaptik potensiallar ham b o ‘sag‘adan past darajasigacha kamayadi. Bundan
tashqari, nerv uzoq vaqtta’sirlansa, postsinaptik membranani atsetilxolinga bo'lgan
sezgirligi kamayadi.
M u sk u llar fiziologiyasi. Inson tanasining fazodagi harakatini, ko‘z harakatini,
qon-tomirlar va yurak faoliyatini ham da hazm qilish trakti faoliyatini amalga
oshirishda ikki asosiy turdagi m uskullam ing ahamiyati kattadir. Bular silliq va
ko‘ndalang targ‘il (skelet va yurak k o ‘ndalang targ'il muskullari) muskullaridir.
Ularbir-biridan tuzilishi va fiziologik xossalari jihatidan farq qiladilar, lekin bu ikkala
turdagi muskullarda, qisqarishning m olekular mexanizmida umumiy o ‘xshashliklar
juda ko‘p.
Yurak muskullarining funksiyasi «Yurak va qon aylanish» bobida ko‘zdan
kechiriladi. Bu bobda faqat skelet m uskullar bilan silliq m uskullam ing tuzilishi.
funksiyasi va fiziologik xossalarini k o ‘rib chiqish bilan chegaralanamiz.
S k e le t m uskullari. S k e le t m u s k u l to la la rin in g sin fla n ish i.
U m u rtq ali
hayvonlarda vajumladan insonlarda skelet muskuli, o'zining tuzilishi va funksional
jihatidan bir-biridan farq qiluvchi m uskul tolalarining bir necha turlaridan tashkil
topgan. Hozirgi kunda 4 turdagi muskul tolalari tafovut qilinadi:
1.
Sekin davriy oksidlanuvchi turdagi
muskul tola. Bu tolalar mioglobin oqsiliga
juda boy boMadi, u 0 2 biriktirib olish xususiyatiga ega (o‘zining xususiyatiga ko‘ra
gemoglobinga yaqindir). Agar mushak asosan shunday tolaiardan tashkil topsa,
uning to‘q qizil rangi hisobiga qizil ko‘rinadi va bunday muskullami qizil muskullar
39
deb ham ataydilar. Bu muskullar inson va hayvonlaming holatini ushlab turishda
ahamiyatlidir. Bunday muskul tolalarining charchashi sekin yuzaga chiqadi, buning
sab ab i shuki m azkur tolalar m io g lo b in va m itoxondriyalarga ju d a boydir.
Charchashdan keyingi tiklanish ham tez ro ‘yobga chiqadi.
2. Tez davriy oksidlanuvchi tu rdagi
muskul tola. Bunday tolalardan tashkil
topgan m uskullar tez qisqarish xususiyatiga ega bo‘ladi, charchash esa uzoq vaqt
deyarli sezilm aydi. Bu holat quyidagicha izohlanadi: birinchidan, tolalarda
m itoxondriyalarko‘pligi bo‘lsa, ikkinchidan esaoksidlanish fosforlanishyoMi bilan
k o ‘p m iqdorda ATF ning hosil boMishidadir. Bunday tolalaming asosiy vazifasi
tez va kuchli harakatlami yuzaga chiqarishdagi ishtirokidir.
3.
Tez davriy glikolitik oksidlanish turidagi
muskul tola. Bunday tolalaming
xarakterli tomoni shundaki, ulardagi ATF glikoliz hisobiga hosil b o ‘ladi. Boshqa
tolalarga nisbatan kamroq m itoxondriya ushlaydi. Bu turdagi tolalardan tashkil
topgan m ushaklar tez va kuchli qisqaradí, lekin tez charchaydi. Bunday tolalarda
m ioglobin boMmaydi, shu sababdan bunday tolalar oqish rangda bo ‘ladi, shuning
uchun bunday muskullami oq m uskullar deb ham ataydilar.
4.
Tonik tolalar.
Yuqorida ko‘rsatilgan tolalardan farqi shundaki, tonik tolalarda
harakatlantiruvchi akson ju d a k o ‘plab sinaptik aloqalami hosil qiladi. Tolalaming
qisqarishi sekin amalga oshadi, chunki miozin ATF azasining faolligi juda past
boMadi. T olaningbo‘shashishi ham o ‘z navbatida sekin amalga oshadi. Bu turdagi
muskul tolasi izometrik tartibda ju d a yaxshi ishlaydi. Bu mushak tolalari harakat
potensialini generatsiyalamaydi va «bor yoki yo‘q» qonuniga ham bo‘ysunmaydi.
Insonlarda bunday turdagi m uskul tolalari ko‘zning tashqi muskullari tarkibida
ko‘p b o ‘ladi.
M uskul tolalarining tuzilishi va funksiyasi o'rtasida b o g ‘!anish mavjud.
T adqiqotlarda ko‘rsatilishicha, te z davriy tolalarda sarkoplazmatik to‘r yaxshi
riv o jla n g a n , T-tizim ham yaxshi tarm oqlangan. Sekin davriy tolalarda esa
sarkoplazm atik to ‘r unchalik rivojlanm agan, T-tizim ham yaxshi tarmoqlanmagan.
Bundan tashqari, sarkoplazmatik to ‘rdagi kalsiy nasoslarining faolligi ham har xil:
te z to la la rd a uning faolligi a n c h a y u q o ri, bu esa m ushak to lalarin in g tez
bo‘shashishini ta’minlaydi. Ko‘pIab skelet muskullarida bajaradigan funksiyasidan
kelib chiqib, u yoki bu muskul tolasi k o ‘p b o ‘ladi.
S kelet muskullarining fu n ksiy a la ri va xossalari.
Insonlarda skelet muskuli
tayanch-harakat apparatning asosiy qismini tashkil qiladi va bunda skelet muskullari
quyidagi funksiyalami bajaradi:
1. Inson gavdasini muayyan holatda ushlab turishini ta’minlaydi.
2. Tananing fazodagi harakatida ishtirok etadi.
3. Gavdaningayrim a’zolarini bir-biriga nisbatan siljishini ta’minlaydi.
4. M uskullarenergiya manbayi b o ‘libxizmatqiladi.
Skelet muskullarining fiziologik xossalari.
1.
Q o 'zg ‘aluvchanlik -
berilgan ta ’sirlarga ion o ‘tkazuvchanligi va membrana
potensiali o ‘zgarishi bilan ja v o b berish xossasiga aytiladi. Tabiiy sharoillarda,
motoneyrondan sinaps yorig'igaajralib chiqadigan atsetilxolin mediatori ta'sirlovchi
40
bo‘lib, hisoblanadi. Laboratoriya sharoitida k o ‘pincha ta'sirlovchi sifatida elektr
tokidan foydalaniladi. Elektr bilan ta’sirlanganda avvaliganerv tolalari q o ‘zg ‘aladi
va nerv oxirlarida atsetilxolin mediatori ajralib chiqadi, bu holda muskulni vositali
ta ’sirlanish kuzatiladi. Bundan k o ‘rin ib tu rib d ik i, m uskulga n isb atan n e rv
qo‘zg‘aluvchandir.
2.
O 'tkazuvchanlik -
muskul tolasi b o ‘ylab harakat potensialini o'tkazishidir.
3.
Q isq a ru v c h a n lik -
m uskul q o ‘z g ‘a lg a n d a , uning k a ltalan ish i y o k i
taranglanishi tushuniladi.
M uskuining qisqarish mexanizmi.
Skelet m uskuli shunday murakkab tizim ki, u
kimyoviy energiyadan mexanik energiya va issiqlik hosil qiladi. Hozirgi kunda
bunday «hosil» qilishning molekular m exanizmi yaxshi o'rganilgan.
Skelet m uskullarinm g tuzilishi.
Muskul tolasi o ‘zida maxsus qisqartiruvchi
apparat-m iofibrillalam i ushlovchi membrana bilan o'ralgan ko‘pyadroli tuzilmadir.
Mushak tolasining muhim tarkibiy kom ponentlari: mitoxondriya, sarkoplazm atik
retikulum va ko‘ndalang naycha T-tizimdir.
*
t
A
I
A
I
Sarkomer
Boihathisti
4
Q«oan«h
■
i
. -
/
A
T-
*----
MlQZin
xi'W////
w w w
IV
W tS L
JÄPSSt
;x;>k;3ic;
Dostları ilə paylaş: |