O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V



Yüklə 12,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə18/236
tarix21.10.2023
ölçüsü12,57 Mb.
#159277
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   236
Normal-fiziologiya

Kim yoviy sinapslar.
K im yoviy sinapslarda presinaptik membrana, akson 
y o ‘nalishi bo‘yicha kengaygan b o ‘ladi. Presinaptik m embranada agranulyar va 
granulyar pufakchalar b o ‘lib, ularda mediatorlar saqlanadi. Mayda granulyar 
pufakchalarda noradrenalin, yirik granulyar pufakchalarda boshqa katexolaminlar 
saqlanadi. Agranulyar pufakchalarda atsetilxolin saqlanadi. Glutamin va asparagin 
kisiotasi ham mediator vazifasini bajarishi mumkin.
Presinaptik membrana uzoq muddat ta’sirlansa, pufakchalardagi mediatorlar 
zaxirasi batamom tugaydi. N erv oxiriga impuls kelishiga javoban ajralib chiqqan 
m ediator postsinaptik m em brananing Na+ ioni o‘tkazuvchanligini keskin oshiradi. 
Postsinaptik membrananing ion o ‘tkazuvchanligi ortganligi shu membrananing 
depolyarizatsiyasiga sabab b o ‘ladi. Postsinaptik membrana depolyarizatsiyasi 
q o ‘zg ‘atuvchi postsinaptik potensialining (KPSP) generatsiyasiga sabab bo‘ladi.
Q o‘zg‘alishning 0,5 
ms
davom ida to ‘xtalib o‘tishi va postsinaptik potensialning 
yuzaga chiqishi kimyoviy sinapslarga xosdir. Postsinaptik membrana qo‘zg‘alganda, 
u yerda depolyarizatsiya kuzatiladi, tormozlanganida esa uning giperpolyarizatsiyasi 
yuzaga chiqadi, buning natijasida tormozlovchi postsinaptik potensial (TPSP) 
vujudga keladi.
Neyronlarda KPSP - atsetilxolin, noradrenalin, dofamin, serotonin, glutamin 
kislota va R modda ta ’sirida vujudga kelsa, TPSP sinapslarda glitsin, gamma- 
aminomoy kisiotasi (GAM K) ta ’sirida yuzaga chiqadi.
Kimyoviy sinapslarda q o ‘zg‘alishlar o ‘tishining muhim tomoni shundan iboratki, 
presinaptik qismida harakatlanayotgan nerv impulsi sinaptik yoriqqa yetib kelganida 
b u tu n lay o ‘chadi, lekin n e rv im pulsi presinaptik m em b ran ad a funksional 
o ‘zgarishlarni chaqirib u lg u ra d i, buning natijasida uning yuzasida sinaptik 
pufakchalar to ‘planadi va ular sinaptik yoriqqa o‘z mediatorlarini ajratadi.
K im yoviy sinapslar q o ‘z g ‘a!ishni b ir tom onlam a o 'tk a z a d i, bu hodisa
36


quyidagicha ¡zohlanadi. Nerv oxiridan chiqqan m ediator m uskul tolasining, bez 
hujayrasining yoki nerv hujayrasining postsinaptik m em branasini qo‘zg‘atadi. 
Muskul tolasida, nerv yoki bcz hujayrasida vujudga keluvchi harakat potensiali 
esa, sinaps yorig‘i borligidan, nerv oxirlarini va nerv tolalarini q o ‘zg‘ata olmaydi.
Tormozlovchi sinapslarda bu jarayon quyidagicha am alga oshiriladi: nerv oxiri 
d epolyarizatsiyalangandan s o ‘ng, sinaptik y o riq q a m a x su s torm ozlovchi 
mediatorlaming chiqishi sodir bo‘ladi. Ular postsinaptik membranadadiam etri 0,5 
nm
gacha boMgan kanallami ochadi. Bu kanallarNa* ionlarini o ‘tkazmaydi, lekin K* 
io n la rin i yaxshi o 'tk a z a d i. B u n in g n a tija s id a p o s ts in a p tik m em brana 
giperpolyarizatsiyalanadi, natijada tormozlovchi postsinaptik potensial yuzaga 
chiqadi. Turli nerv tuzilmalarida tormozlovchi mediator vazifasini turli biologik faol 
moddalar amalga oshirishi mumkin: molluskaning nerv tugunlarida atsetilxolin 
tormozlovchi mediator vazifasini bajarsa, yuqori rivojlangan hayvonlar MNT d a -
glitsin, GAMK tormozlovchi m ediator vazifasini o ‘taydi.
Nerv - muskul sinapslarda q o ‘zg‘alishni nerv oxirlaridan muskul tolasiga, 
atsetilxolin mediatori yordam idao‘tkazib beradi. Bu sinapslarda prestsinaptik mem­
brana-n e rv oxirlari hisoblanadi, sinaptik yoriq, postsinaptik membrana esa muskul 
tolasiga tegishli bo‘ladi. Presinaptik membranada pufakchalarda atsetilxolin hosil 
boMadi va to‘planadi. Elektr impulsi akson bo‘ylab, presinaptik membranaga yetib 
kelganda, uning membranasi atsetilxolinga nisbatan o ‘tkazuvchan bo‘lib, qoladi. 
Presinaptik membrananing depolyarizatsiyasi natijasida, uning Ca2* kanallari 
ochiladi. Buning natijasida Ca2+ ionlari sinaptik yoriqdan presinaptik membrana 
ichiga kiradi. Bu vaqtda atsetilxolin sinaptik yoriqqa tusha boshlaydi va postsinaptik 
m em branada joylashgan retseptorlarga ta ’sir etadi. Q o ‘z g ‘algan retseptorlar 
membrananing lipid qavatigaqaragan oqsil kanallarini ochadi. Ochiq kanallarorqali 
muskul hujayralariga N a+ ioni kiradi va muskul hujayralari depolyarizatsiyaga 
uchraydi, natijada oxirgi plastinka potensiali vujudga keladi. Hosil boMgan potensial 
mushak tolalarida harakat potensialini keltirib chiqaradi. Nerv-muskul sinapsi 
qo‘zg‘alishni faqat bir tomonlama o ‘tkazadi. Xulosa qilib, nerv-muskul sinapsida 
q o ‘zg‘alish o‘tishi jarayonini chizm a tarzida quyidagicha ifodalash mumkin: nerv 
im pulsi ! nerv oxiridan m ed iato rn in g - a tse tilx o lin n in g a jralib chiqishi ! 
atsetilxolinning postsinaptik m em branadagi x o lin o retsep to rg a ta ’sir etishi ! 
po stsinaptik m em branada ion o ‘tkazuvchanIigining o rtis h i ! postsinaptik 
potensialning paydo b o ‘lishi ! m uskul tolasi b o ‘y la b tarq alu v ch i harakat 
potensialining yuzaga kelishi.
Sinapslardan qo‘zg‘alishningo‘tish tezligi nerv tolalaridan q o ‘zg‘alishlaming 
o ‘tish tezligidan ancha past, b uning sababi sh u n d a k i, av v alo presinaptik 
membranani faollantirish uchun ancha vaqt sarflanib, u orqali kalsiy ionining o ‘tishi, 
so‘ngra esa atsetilxolinni sinaptik yoriqqa tushishi va postsinaptik membranani 
depolyarizatsiyaga uchratish uchun vaqt sarflanadi.
Q o‘zg‘alishning sinaps orqali o ‘tishining o ‘ziga xosliklari mavjud:
1. Sinapsning presinaptik qism ida mediatoming mavjudligt.
2. Har bir sinapsning o ‘ziga xos maxsus mediatori borligi.
37


3. M e d ia to r la r t a ’s irid a p o s ts in a p tik m e m b ra n a n in g d e - yoki 
giperpolyarizatsiya holatiga o ‘tishi.
4. Postsinaptik membranaga retseptorlami tormozlovchi maxsus moddalaming 
ta’sir qilish ehtimolligi borligi.
5. M ediatorlam i parchalovchi ferm entlar ta ’sirida postsinaptik potensiali 
davomiyligining o ‘zgarishi.
6. Postsinaptik membranada mediator «kvantlari» ta’sirida kichik potensiallar 
qo‘shi!ishidan postsinaptik potensialning vujudga kelishi.
7. M ediatorlaming ta’sir etish faol fazasining davomiyligi, ulaming xossalariga 
bog‘liqligi.
8. Q o‘zg‘alishning birtom onlam a o ‘tishligi.
9. M ediator «kvant»larini sinaptik yoriqqa ajralish tezligining ortib borishi, 
akson bo‘ylab im pulslam i kelish chastotasiga tolg ‘ri proporsionalligi.
10. Sinapsning charchashi, yuqori chastotali stimullar ta ’sirida vujudga kelishi.
Bu holdagi charchashning sababi, mediator zaxirasiningtugashi yoki presinaptik
membranada m ediatorlam ing o ‘z vaqtida qayta sintezining amalga oshmasligi 
h is o b la n a d i, b u n d a n ta s h q a ri p o s ts in a p tik m e m b ra n a n in g tu r g ‘un 
depolyarizatsiyasi ham sabab bo‘lishi mumkin (pessmal tormozlanish).
Sinapslar m ediatorlari shunday moddalarki, ulaming maxsus inaktivatorlari 
mavjud. Masalan, atsetilxolinni atsetilxolinesteraza inaktivatsiyalasa, noradrenalinni 
m onoaminoksidaza tomonidan inaktivatsiyalanadi.
Ishlatilmagan m ediator va uning fragmentlari sinapsning presinaptik qismiga 
qayta so'riladi v a keyinchalik ishlatiladi.
Qon va postsinaptik membranadagi ayrim kimyoviy moddalar ta ’sirida sinaps 
holati o ‘zgaradi, natijada u faolligini yo‘qotishi mumkin. Prostoglandinlar sinapsdagi 
mediatorlar sekretsiyasini tormozlaydi. Xemoretseptorlami blokadalovchi moddalar, 
sinaps o ‘tkazuvchanligini buzadi. M asalan, botulin toksini. Tubokurarin, atropin, 
strixnin va pikrotoksinlar sinapsdagi retseptorlam i blokadalab qo‘yadi, buning 
natijasida sinaptik yoriqqa tushgan mediator o ‘ziningretseptori bilan birika olmaydi.
Nerv-muskul sinapsida normada atsetilxolin postsinaptik membranaga juda qisqa 
vaqt (1-2 
ms)
ta’sir etadi, so‘ngra darhol atsetilinxolin-estereza tomonidan parchalanadi. 
Agar bunday hol sodir boMmasa, atsetilxolin yuzlab millisekundlar davomida 
parchalanmaydi, uning membranaga ta’siri to‘xtaydi, membrana depolyarizatsiyalanmay, 
balki giperpolyarizatsiyalanadi vaqo‘zg‘alishningbu sinaps orqali o‘tishi blokadalanadi.

Yüklə 12,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   236




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin