O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V



Yüklə 12,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə20/236
tarix21.10.2023
ölçüsü12,57 Mb.
#159277
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   236
Normal-fiziologiya

: > i O r O i <
fe w
11-rasm. Muskul tolalari (I)va miofibrillalaming (II) tuzilishi:
A - anizotrop disk, / - izotrop disk, .V va Z plastinkalari. Aktin va miozin ipchalarini 
sirpanish jarayoni, chapda ipchalami bo‘ylanma va o ‘ngda ko'ndalang kesimi (Dj. 
Bendoll bo‘yicha, 1970): III -miofibrillalarbo'shashgan holda, IV-miofibrillalar 
cho’zilgan holda, V - miofibrillalar qlsqargan holda.
41


Muskul hujayrasining qisqartiruvchi apparatining funksional birligi sarkomer 
hisoblanadi. Sarkom erlar bir-biridan Z-plastinkalar yordam ida ajralib turadi. 
Sarkomerlar mioflbrillada ketm a-ket joylashgan, shuning uchun sarkomerlaming 
umumiy qisqarishi miofibrillalam ing qisqarishiga va mushak tolalarining umumiy 
qisqarishiga olib keladi. Diam etri 1 
mkm
va diametri 6 -8
nm
chamasidagi muskul 
to lasin in g m iofibirillalari o ‘rta hisobda 2500 protofibrillalardan tuzilgan. 
Protofibrillalar esa 
aktin
(m olekular og‘irligi 42000) va 
miozin
(molekular og‘irligi 
500000)oqsillaridantashkiltopadi. Miozin iplari aktin iplarigaqaragandaikkibaravar 
y o ‘g ‘ondir. Muskul tolasi tinch turganda m iofibrillalardagi tolalar shunday 
joytashadiki, ingichka uzun aktin ¡planning uchlari yo‘g‘onroq miozin iplari orasidagi 
yoriqlarga kirib turadi.
A ktin spiralining b o ‘y lan m a ariqchasida 
tropom iozin
oqsili molekulasi 
joylashadi. Har 40 
nm
oraliqda tropomiozinga boshqa oqsil 
troponin
birikkan 
bo‘ladi. Troponin va tropomiozin aktin vamiozinlamingmuloqotida katta ahamiyat 
kasb etadi.
K o 'n d a la n g - ta r g 'il m u s k u ld a g i m io flb ritla la r b irin -k e tin kelg an
polyarizatsiyalangan (yorug‘likni turli ravishda sindiradigan) disklardan iborat. 
YorugMikni ikki marta sindiradigan disklar oddiy mikroskopda qoramtir ko‘rinadi. 
B ular 
anizatrop
d isk lar d ey ilad i. Tolaning bu disklarga yondosh qism lari 
yorug‘liklami bir yuzada sindiradi, mikroskopda tiniq ko‘rinadi va 
izotrop
disklar 
deyiladi. Anizotrop disklar A harfi bilan, izotrop disklar esa I harfi bilan belgilanadi. 
Anizotrop disk o ‘rtasida yoru g ‘lik N harfi bilan belgilangan hoshiyani ko‘ramiz. 
Elektron mikroskopda N hoshiyasi o ‘rtasidan M-chiziq o ‘tganligini ko‘ramiz. Bu 
M-chiziqni miozin ipchalari birikib turadigan membrana hosil qiladi. Izotrop disk 
o ‘rtasidan qoramtir Z chiziq yupqa membrana o ‘tgan, miofibrillalar shu membranaga 
birikadi.
M ikroelektrodlaryordamidaZ plastinka sohasigaelektrikta’sirberilsa, sarkomer 
qisqarishi kuzatiladi. Bunda A disk sohasi o‘zgarmaydi, lekin N va I sohalar 
kichrayadi. Ko‘rinib turibdiki, qisqarish paytida miozin ipchasining uzunligi 
o ‘zgarmas ekan. Shunga o ‘xshash holat muskut cho‘zilganda ham kuzatiladi, ya’ni 
aktin va miozin ipchalari uzunligi o ‘zgarmaydi. Tajribadan olingan natijalarga ko‘ra, 
muskul qisqarganda aktin va miozin ipchalarining bir-biri orasiga kirib turgan sohasi 
o ‘zgarar ekan. Shularga asoslangan holda, G. Xaksli va A. Xakslilar muskul qisqarish 
mexanizmining oqsil ipchalari sirpanish nazariyasini yaratdilar. Bu nazariyaga asosan 
muskul qisqarganda aktin ipchalarining miozin ipchalari bo‘ylab sirpanishi hisobiga 
sarkomeming kichrayishi sodir bo‘ ladi.
M u sku ln in g q isq a rish m exa n izm i.
H arakatlantiruvchi m otoneyrondan 
qo‘zg ‘alish muskul tolasiga atsetilxolin (AX) mediatori yordamida o ‘tadi, AX ni 
xolinoretseptorlar bilan m u loqoti, oxirgi plastinkada atsetilxolinni sezuvchi 
kanallaming faollashuvi va 60 mv kattalikdagi oxirgi plastinka potensialini yuzaga 
chiqaradi. Oxirgi plastinkada hosil bo‘lgan potensial, shu qismga tegib turgan 
muskul tolalari membranasi uchun ta’sir etuvchi elektr toki manbayiga aylanib 
qoladi. S olngra bu potensial 36°C haroratda 3 -5

Yüklə 12,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   236




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin