O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

akkomodatsiya
deb ataladi. Akkomodatsiya tezligi qancha yuqori bo'lsa, 
ta’sirlovchi kuchidan mahrum bo'lmastik uchun stimu! o ‘shancha tik ortib borishi 
mumkirL
E le k tr to k in in g q o 'z g 'a lu v c h a n to 'q im a la r g a ta ’siri.
E k s p e rim e n ta l 
fiziologiyada q o ‘zg‘aluvchan to ‘q im a la r xususiyatlarini o ‘rg an ish d a, klinik 
amaliyotda bemorlarga tashxis qo‘yishda ham da davolash m aqsadlarida elektr 
tokidan keng foydalanadilar. Shu m unosabat bilan elektr tokini q o ‘z g ‘aluvchan 
to ‘qim alarga ta ’sir etish mexanizmini batafsil ko‘rib chiqamiz. Q o ‘z g ‘aluvchan 
t o ‘q im alarn i ja v o b reaksiyasi to k n in g t a ’s ir etish shakliga (d o im iy yoki 
o ‘zgaruvchan), ta ’sir etish davomiyligiga ham da tokning ortib borish tikligiga 
bog‘liq b o ‘ladi.
0 ‘zgarm as elektr toki qo‘zg‘aluvchan t o ‘qimaga qutbli ta ’sir k o ‘rsatad¡. 
M ikroelektrodlar yordam idao‘tkaz¡lgan tajribalar shuni ko‘rsatadik¡, katod ostida 
hujayra mem branasi depolyarizatsiyaga uchrasa, anod ostida giperpolyarizat- 
siyalanadi. Birinchi holda, kritik potensial bilan membrana potensiali o ‘rtasidagi 
farq kamayadi, buning natijasida katod ostida q o ‘zg‘aluvchanlik ortadi, anod ostida 
esa qaram a-qarshi hodisa yuz beradi, y a ’ni q o ‘zg‘aluvchanlik pasay ad i. Bu 
hodisalam i k ash f etgan E. Pflyuger tajribada quyidagilami isbot qildi: Pflyuger 
elektrodlardan biri ostidagi nervni shikastladi, ikkinchi elektrodni esa nervning 
shikastlanm agan qismiga o ‘m atdi. K atod nervning shikastlanm agan qism iga 
tekkanda q o ‘z g ‘aIish tokning ulanish p a y tid a kelib chiqdi; katod n erv n in g
shikastlangan qism iga o ‘matiÍib, anod esa nervning shikastlanm agan jo y id a
turganda, q o ‘zg ‘alish tokning uzish paytidagina kelib chiqdi. Tokni uzish paytida, 
ya’ni anod ostida qo‘zg‘alish yuzaga keladigan paytda ta ’sir bo‘sag‘asi tokni ulash 
paytida, ya’ni katod ostida qo‘zg‘alish vujudga keladigan paytga nisbatan ancha 
yuqori b o ‘ladi. Keyinchalik ta’sim ing qutb qonuni, deb atalgan bu hodisalar 
bevosita ham tasdiqlandi, bunda to‘qim aning o ‘zgarmas tok qutblariga bevosita 
bogM anganjoyida harakat potensiallari yozib olindi.
0 ‘zgarmas tokning katodi bilan anodi nerv tolasiga bevosita ulanadigan jo y d a
membrana potensiali o ‘zgarib qolmaydi. Bu o ‘zgarishlar qutblardan birm uncha 
narida ro‘y beradi, lekin katod va anoddan uzoqlashgan sari potensialning o ‘zgarish 
miqdori sekin-asta kamayib boradi.
Potensialning qutblaryaqinidagi bunday o ‘zgarishlari 
elektrotonik o ‘zgarishiar
deb ataladi. Katod oldidagi o‘zgarish!ar 
katelekírotonik o 'zgarishiar,
anod oldidagi 
o ‘zg arish !arn i esa 
anelektrotonik o 'z g a r is h la r
deb y u ritilad i. M e m b ra n a
potensialining kat va anelektrotonik o ‘zgarishlari to ‘qim aningunga berilgan tokka 
faol javob qaytarishi bilan bog‘liq emas, ular s o f fízik tabiatli bo‘lib, potensialning 
sust o ‘zgarishlari deb atalsa, maqsadga m uvofiq bo‘Iadi.
D epolyarizaísiyaning kritik darajasi.
K atod ostida nerv tolasidagi m em brana 
p o te n sia lin in g o ‘zg arish larin i q ay d q ilis h shuni k o ‘rs a td ik i, m e m b ra n a
depolyarizatsiyasi kritik darajaga yetgan paytda harakat potensiali vujudga keladi.
D epolyarizatsiyaning kritik darajasi q o ‘llanilgan stim ulning x arak terig a,
21

---

elektrodlam ing joylanishiga va boshqa shu kabi holatlarga bog‘liq b o ‘lmay, faqat 
m em brananing o‘z xossalariga b o g iiq d ir.
T urli kuchdagi uzun stimul (A ) bilan kalta stimullar (B va D) ta ’sirida nerv 
tolasidagi membrana potensialining o'zgarishlarini qayd qilgan yozuv rasmda 
keltirilgan. Membrananing tinchlik potensiali 80 mv dan kritik m iqdor 60 mv ga 
tushgan paytda barqaror harakat potensialining kelib chiqishi rasm da ko‘rinib 
turibdi. Bunda membrana depolyarizatsiyasining ro‘y berish tezligi bilan farq qildi.
T o k kuchi kam bo‘lganida m em brana depolyarizatsiyasi sekin-asta taraqqiy 
etdi, shu sababli harakat potensialining kelib chiqishi uchun stimul uzoqroq ta’sir 
etishi kerak edi. Tok kuchi ortganda depolyarizatsiyaning taraqqiy etish tezligi 
ham oshib bordi va stim ulning ta ’sir etadigan minimal vaqti shunga yarasha 
kam aydi. Bundan anglashiladiki, ta’sim ing minimal vaqti katod ostidagi membrana 
depolyarizatsiyasining kritik m iqdorga yetishi uchun zarur v a yetarli vaqtdir.
T okning shu kuchida m em brana depolyarizatsiyasi qancha katta tezlik bilan 
taraqqiy etsa, foydali vaqt o ‘shancha qisqa boMadi yoki aksincha. Shu tok kuchida 
k a to d o stid a g i d e p o ly a riz a ts iy a n in g taraq q iy e tish te z lig i, b irin ch id an , 
m em brananing doimiy vaqti RC (R — membrananing qarshiligi va S — sig imi) 
ikkinchidan, natriy ionlarini o ‘tkazuvchanlikning ortib borish tezligigabog‘liq.
B oshqacha aytganda, ta ’sim in g foydali vaqti mem brananing passiv elektr 
x o s s a la ri - s ig 'im i va q a rs h ilig i b ila n , shuningdek, m em b ra n an in g ion 
o ‘tkazuvchanligini o ‘zgartiradigan faol mexanizmning xossalari bilan aniqlanadi.
L o k al javob. 
Qo
‘zg‘aluvchan to ‘qima bo‘ylabtarqala oladigan harakat potensiali 
t a ’sirg a ja v o b berishining y ag o n a shakli emas. Q o‘zg‘aluvchan har qanday 
to‘qim ada harakat potensiali bilan bir qatorda mahalliy, tarqalmaydigan javob olishi 
ham mumkin, buning uchun b o ‘sag‘adan past stimullardan foydalanish kerak.
T o k kuchi yanada o rtib , b o ‘sa g ‘aga yaqinlashgan sayin katod ostidagi 
m em brananing passiv depolyarizatsiyasiga bo‘sag‘adan past faol depolyarizatsiya