O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

lo ka l ja v o b
shaklida qo‘shiladi.
Lokal (mahalliy) javob o ‘z xossalariga ko‘ra harakat potensialidan keskin farq 
qiladi. Lokal javobning kelib chiqadigan aniq bo‘sag‘asi yo ‘q. U «bor yoki yo‘q» 
q o nuniga b o ‘ysunmaydi, aksincha u kuch qonuniga b o ‘ysunadi. Bu shunday 
ifodalanadiki, lokal javob am plitudasi harakat potensialidan farq qilib, berilgan 
stim ulning kuchiga bog‘liq, stim ul qancha yuqori b o isa , lokal jav o b ham shuncha 
katta bo'ladi. Lokal javob paytida to ‘qim aningqo‘zg‘aluvchanligi ortgan boMadi, 
harakat potensiali esa qo‘zg‘aluvchan!igining kamayishi bilan davom etadi.
H arak at potensiali kabi lokal ja v o b ham m em brananing natriy ionlari 
o ‘tkazuvchanligining ortishidan va hujayra ichiga kiradigan shu ionlar oqimining 
kuchayishidan kelib chiqadi. Lekin, 
l o k a l
javobda membrananing natriy ionlarining 
o ‘tk azu v ch an lig i kam o sh ad i va shuning uchun harakat p otensiali yuzaga 
chiqm aydi. Depolyarizatsiya kritik darajaga yetgandagina lokal javob harakat 
potensialiga aylanadi.
22

---

5-rasm. Nerv tolasida lokal javob:
A, B v a D - bo 'sag ‘adan past tok qisqa vaqt ta 'sir etilganda nerv tolasida membrana
potensialining o ‘zgarishlari.
« B o r yoki yo‘q» qonuni. Bu qonuniyatni birinchi bo'lib, G. B oudich baqa 
yuragini tekshirib kashf etgan. K eyinchalik bu qonuniyat boshqa q o ‘zg ‘aluvchan 
to'qim alarda ham kuzatilgan. Bu qonunga k o ‘ra, ta’sir bo‘sag‘adan past ta ’sirlar 
q o ‘z g ‘alish ig a sabab bo‘lmaydi bu - « y o ‘q» qonuni, b o ‘sa g ‘a stim ullariga 
qo‘zg ‘alish darhol maksima! kattalikka yetadi, bu - «bor» qonuni va ta ’sir yanada 
kuchaytirilganda ham «effekt» oshm aydi.
Bu qonunga asosan «yo'q» b o ‘sag ‘adan past stimulga q o ‘zg ‘alish butunlay 
kelib chiqmasligini bildiradi, deb faraz qildilar. «Bor» bo‘sag‘aga esa q o ‘zg‘aluvchan 
to'qim a potensial imkoniyatlarini batam om tugatganliginining ifodasi, deb qaraldi. 
Keyinchalik mikroelektrodlar bilan o lib borilgan tadqiqotlar, ta ’sir etuvchi stimul 
kuchi b o ‘sag ‘aga yaqin bo‘lganda, shu t a ’sirlangan qism ida tarqalm aydigan 
mahalliy (lokal) javob yuzaga chiqishi aniqlandi.
Bundan tashqari, nerv va m uskul tolasidagi harakat potensiali yuksalib yeta 
oladigan maksimum «bor»ning m iqdori ham o'zgaruvchan em as, q o ‘zg‘aluvchan 
to'qim alam ing fiinksional holatiga qarab u m a’lum chegaradan ortib yoki kamayib 
turadi. Bunga sabab, tirik hujayrada m em brana depolyarizatsiyasining taraqqiy 
etishini faol ravishda to 'x tatib turadigan jarayonlar ro ‘y b eradi. Birinchidan, 
inaktivatsiyajarayoni membrananing Na" ionlarining o ‘tkazuvchanligini kamaytiradi, 
ikkinchidan, membrananing K+ ionlarining o ‘tkazuvchanligining oshiruvchi jarayon 
yuz beradi. Membrananing natriy ionlarini o ‘tkazuvchanligining ortishiga qanday 
b o ‘!masin to'sqinlik qilinsa yoki aksincha, kaliy ionlarining o ‘tkazuvchanligi 
osonlashtirilsa, harakat p otensialining amplitudasi kam ayadi. M embrananing 
ionlam i o ‘tkazuvchanligi qaram a-qarshi tomonga o'zgarsa, harakat potensialining 
am plitudasi ortib ketadi.
N erv tolasiga kokain, novakain, uretan kichik m iqdorda ta ’sir etilganda harakat 
potensialining amplitudasi kam ayishi bilan bir qatorda, «bor yoki yo‘q» qonuni 
ham buziladi. Bu shunday ifodalanadiki, nerv tolasining ta ’sirga beradigan javoblari 
lokal ja v o b bilan normal harakat potensiali o ‘rtasidagi oraliq shakliga kiradi. Intakt 
nerv tolasida tok kuchi ortganda faqat lokal javoblar ortadi, lekin potensiallarining 
amplitudasi ta ’sirlovchi stim ulningkuchiga bog‘liq boMmaydi. Bunga qarama-qarshi 
o ‘laroq, kuchsiz narkozlangan nerv tolasida yoki z a if to k katodi ta’sir etib turgan
23

---

to la d a bo‘sag‘a ta ’siri o s tid a k elib fhiqadigan harakat potensiallari kichik 
amplitudali bo‘ladi, am m o stimullar kuchiga ortib borishi bilan bu potensiallar sekin- 
asta kattalashib boradi.
Shuning uchun «bor yoki y o ‘q» qonuniga qo‘zg‘aluvchan to ‘qimaning ta’sirga 
ja v o b b erishining u m u m iy q o n u n i deb qaralm asdan, tarqaluvchi harakat 
potensialining xususiyatlarini ta ’riflab beruvchi qoida, deb qarash maqsadga 
muvofiq boMadi.
Q o 'z g ‘alishda to 'q im a q o ‘zg 'a lu vch a n !ig in in g o 'zg a rish ia ri.
H ujayra 
membranasida harakat potensialining yuzaga chiqishi qo‘zg‘aluvchanlikko‘p fazali 
o ‘zgarishlari bilan birga boradi. Bu o ‘zgarishlami o ‘rganish uchun ikkita qisqa, 
am m o kuchli elektr stimul beriladi, qo ‘zg ‘aluvchan to ‘qima hujayra membranasiga 
bu stim ullar ketma-ket uzatiladi va harakat potensiali qayd qilinadi.
Harakat potensialining avjiga chiqish davri 
mutlaq refrakter
fazaga to‘g‘ri 
keladi, bu fazada qo‘zg‘aluvchanlik butunlay yo'qoladi. Bu fazada ikkinchi ta ’sir 
har qancha kuchli bo‘lsa ham, yangi harakat potensialini keltirib chiqara olmaydi. 
Bu fazaning kelib chiqishiga harakat potensiali generatsiyasi jarayonida natriy 
tizimining inaktivatsiyasi va kaliy ionlarining o‘tkazuvchanligi ortishi sabab bo‘ladi. 
M utlaq refrakter faza davomiyligi turü q o ‘zg‘aluvchan to ‘qimalarda har xil bo'ladi 
(nerv tolalarida 0,5 
ms,
yurak muskullarida 250-300 
ms).
H ujayra membranasi repolyarizatsiyasi natriy ioni kanallarini reaktivatsiyaga 
uchratadi, shu bilan birga kaliy ionlarining o‘tkazuvchanligi pasayadi. Bu 
nisbiy
jarayon 
iz potensiali
generatsiyasi vaqtida 
qo‘zg‘aJuvchanlikning 
o'zgarishiari (B. I. Xodorov
I 1 < » 
« * i « t » i * i H
I t » I i . 1 i 
I 1 I 1 1 L l 1 . 1