O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

nerv tizimiadaptatsion-trofikfunksiyani
o'taydi, degan 
nazariyasi an a sh u fak tlam in g y ig ‘in d isig a asoslanadi. Bu nazariyaga muvofiq, 
sim patik n e rv tizim i m o d d a alm ashinuvini gavdadagi b archa a ’zo va to ‘qim alar 
tro fik asin i v a q o ‘z g ‘aluvchanligini boshqaradi. A daptatsion-trofik fiinksiyaning 
biologik aham iyati shuki, u organizm ning faoliyatiga muayyan ravishda sozianishini 
ta’m inlaydi.
146

---

V eg etativ fu n k siy a la rn i b o sh q a ru v c h i m a r k a z la r va vegetativ re fle k s la r.
Vegetativ reflekslar.
Vegetativ reflekslar k o ‘p g in a reflektor reaksiyalam i y u z a g a
chiqishida avtonom nerv tizim ining ney ro n lari qatnashadi. E k ste ro retsep to rla r 
ta’sirlanganda ham, interoretseptorlarta'sirlangandaham vegetativ reflekslar y u z a g a
chiqadi. Bu reflekslarda impulslar markaziy nerv tizim idan periferik a ’zolaiga sim patik 
yoki parasim patik nervlar orqali o ‘tadi.
Vegetativ reflekslarjuda ko‘p. Tibbiyot am aliyotida vissero-visseral, vissero-kutan 
va kutan-vissero reflekslaming ahamiyati katta. T a ’sirlanganda reflekslam i y u z a g a
chiqaradigan retseptorlam ing va oxirgi reaksiyani vujudga kelishida qatnashuvchi 
effektorlar (ishlovchi a’zolar)ningjoylashishiga qarab bu reflekslar bir-biridan farq qiladi.
V isse ro -v isse ra l re flek slar ichki a ’z o la rd a g i re tse p to rla m in g ta ’s irla n is h i 
n a tija sid a v u ju d g a kelad ig an v a ichki a ’z o la r fa o liy atin in g o ‘z g a rish i b ila n
tugaydigan reaksiyalardir. A orta k arotid sinus y o k i o ‘p ka tom irlardagi b o sim n in g
ortishi yoki kam ayishi n atijasida yurak fao liy ati, to m irlar tonusi, ta lo q q a q o n
toMishining reflek to r o ‘zgarishlari; q o rin b o ‘s h lig ‘idagi a ’zo lar ta ’sirla n g a n d a
yurakning refleks yo ‘li bilan to‘xtab qolishi; q o v u q ichidagi bosim oshganda q o v u q
silliq m u s k u lla rin in g re flek s y o ‘li b ila n q is q a ris h i v a q o v u q s f in k te rin in g
b o'shashuvi va b oshqa ko ‘p reflekslar v issero -v isseral reflekslarga kiradi.
Vissero-kutan reflekslar shundan iboratki, ichki a ’zolar ta ’sir etganda g av d an in g
chekli q ism larida ter ajralishi, tem in g elektr q arsh ilig i (elektr o ‘tkazu v ch an lig i) v a
te r sezuvchanligi o ‘zgaradi. M asalan, ichki a ’z o la m in g zararlanishiga a lo q a d o r 
b o ‘lgan b a ’zi b ir kasalliklarda term ing m uayyan qism laridagi sezuvchanligi o sh a d i 
va elektr qarshiligi kam ayadi. Q aysi a ’zoning zararlanishiga qarab, terining b u n d a y
qism lari topograflyasi har xil bo ‘ladi.
K u ta n -v is s e ra l r e f le k s la r sh u n d a n ib o r a tk i, te rin in g m u a y y an q is m la r i 
ta ’sirlanganda tom ir reaksiyalari r o ‘y beradi v a m uayyan ichki a ’zo la r fao liy ati 
o ‘zgaradi. B a ’zi shifobaxsh m uolajalar, m asalan, ichki a ’zo lar og ‘riganda te rin in g
m a’lum b ir qism ini isitish yoki sovitish sh u n g a asoslangan.
A m aliy tib b iy o td a avtonom n erv tiz im in in g h o la ti h aq id a flk r y u ritish u c h u n
b ir q a n c h a v e g e ta tiv r e f ie k s la r d a n f o y d a l a n i l a d i (
vegetativ fu n k s io n a l
sinamalar).
B u larg a 
Ashnerning ko ‘z-yurak refleksi
(k o ‘z s o q q a la rig a b a r m o q
b o s ilg a n d a y u ra k u ris h in in g q is q a v a q t s iy r a k la n is h i) , 
nafas olish-yurak
refleksi,
y o k i 
nafas aritm iyasi
( n a v b a td a g i n a fa s o lis h d a n o ld in , n a f a s
c h iq a rish o x ir id a y u ra k u rish in in g s iy r a k la n is h i), 
artostatik reaksiya
( y o tg a n
h o la td a n tik k a tu rg a n d a y u rak u ris h in in g te z la s h u v i v a a rte ria l b o s im n in g
k o ‘ta rilis h i) va b o sh q a re fle k s la r k ira d i.