O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

reaktiviigi
deb a ta la d i.
S ay y o r (ad ash g an ) n erv ta ’sirlangan p aytda m e’da va ingichka ichak m uskullari 
to n u sin in g q an d a y ek an lig ig a qarab, sh u a ’zo lar harakatining h ar xil xarakterda 
o ‘zg a rish i a ’z o re a k tiv lig in in g ah a m iy a tig a m isol b o ‘la oladi. O datdagi sharoitda 
say y o r n e rv m e ’d a va ingichka ic h ak h arak atin i q o ‘z g ‘aydi. M e ’d a va ichak 
m uskullari tonusi keskin darajada oshgan paytda shu nerv ta ’sirlansa, bu a ’zolam ing 
av to m atik q isq a rish la ri kuchayish u y o q d a tursin, balki susayadi (torm ozlanadi). 
Y urak rea k tiv lig ig a kaliy v a kalsiy io nlarining ta ’siri misol b o ‘!a oladi: kaliy ionlari 
o rtiq ch a b o ‘lg a n d a y u rakning sim patik nervlariga ta ’sir etish yurak faoliyatini 
k u c h a y tirm a y d i, b alk i su sa y tira d i, k a ls iy ionlari o sh g an d a sa y y o r n e rv n in g
ta ’sirla n ish i y u ra k fao liy atin i su sa y tirm a y , balki kuchaytiradi. V eg etativ nerv 
ta ’sirla n ish effek tin in g shunday o 'z g a ris h i «fimksionaî soxtalik»yoki «paradoksal 
ta ’sir» d e b atala d i. B u h o d isalam in g sa b ab i hali yetarlicha o ‘rganilgan em as.
T e r b e z la ri v a q o n -to m irla rin in g in n e rv a tsiy a la n ish x ususiyatlari. T er bezlari 
faqat sim p atik nerv tolalaridan innervatsiyalangan. A ksari postganglionar sim patik 
tolalar oxirlarin in g xususiyati shuki, te r bezlari noradrenalin em as, balki atsetilxolin 
hosil boMadi. Shu sababli ter bezlari hujayralariningatsetilxolinga reaksiya k o ‘rsatish 
q o b iliy atin i y o ‘q q ila oladigan a tro p in k iritilsa, tashqi m uhit h a ro rati y uksak 
boM ganda te r ajralishi taqqa to ‘xtaydi.
O d am g av d a sin in g b a ’zi jo y la rid a , m asalan, q o ‘l kaftlarda te r ajralishi uchun 
teri o stig a atsetilx o lin kiritishgina em as, b alk i adrenalin kiritish ham te r ajralishiga 
sabab b o ‘la o la d i. A ftidan, te r ajra lish in in g ikki turi - harorat va em otsional turlari 
b o r (o d a m q a ttiq q o ‘rq q a n d a so v u q te r b o sish i). H aro ra t k o ‘ta rilg a n d a te r 
chiqartiruvchi im pulslar ter bezlariga sim patik nervlaming xolinergik oxirlari orqali, 
em otsional te r chiqartiruvchi im pulslar e s a sim patik nervlam ing adrenergik oxirlari 
orqali o ‘tadi.
A rte riy a la r v a arteriolalarda aso so n to m ir toraytiruvchi sim patik nervlam ing 
tolalari bor. O rganizm ning faqat chekli qism larida, masalan, so ‘lak bezlarida, tilda, 
jin s iy o l a t n i n g g ‘o rsim o n t a n a l a r i d a q o ‘s h a !o q (to m ir to r a y t ir u v c h i va 
k en g a y tiru v ch i) innervatsiya bor. O rg an izm n in g shu qism larida to m irlar tom ir 
to raytiruvchi sim patik nervlardangina em as, tom ir kengaytiruvchi parasim patik 
n ervlardan h am innervatsiya oladi. S k ele t muskuHarida arterial inne»-vatstyas:da 
b a ’zi b ir o ‘z ig a xos xususiyatlar b o r, b u arterial tom ir toraytiruvchi adrenergik 
sim patik to la la r va tom ir kengaytiruvchi xolinergik simpatik tolalar bilan ta ’minlangan 
(xolinergik sim patik tolalar m uskullar ishlagan vaqtda tomirlam i kengaytirsa kerak). 
0 ‘tgan asm in g 70-yillaridayoq Shtriker tajribalarida olingan va boshqa tadqiqotchilar 
tom onidan tasdiqlangan natijalar fizioiogiyaga doir adabiyotda b ir talay m unozaraga 
sabab b o ‘ldi. 0 ‘sh a tajribalarda o rq a m iy a n in g keyingi ildizlarini q irq ib q o ‘yish,
144

---

p e rife rik uch larig a ta ’s ir e tilg a n d a (a ffe re n t to la la r o ‘s h a ild iz la rd a n o ‘tadi) 
gavdaning tegishli segm entidagi to m irlar kengayishi kuzatilgan. S hunga asoslanib, 
o rq a ild iz la m in g to la la ri periferiyadan m arkaziy n e rv tiz im ig a im pulslar o ‘tkazish 
bilan birga markaziy nerv tizim idan p eriferiyaga ham im pulslar o ‘tkazadi, degan fikr 
bildirildi. Shu efferent im pulslar m ax su s nerv tolalari o rqali o ‘ta d im i yoki afferent 
nerv impulslarini o ‘tkazuvchi to la la r orqali o ‘tadim i, bu to ‘g ‘rid a yakdil fikr y o ‘q. V. 
B eylis va L.A. O rbeli nazariyasiga m uvofiq, o rq a ild iz la m in g b ir xildagi tolalari 
impulslam i ikki tomonlama o‘tkazaveradi. H ar b ir tolaning b ir shoxchasi retseptorga, 
ikkinchi shoxchasi qon-tom iriga b o rad i. T analari o rq a m iy a tugunlarida yotgan 
retsep to r neyronlar ikki yoqlam a ftinksiyani o ‘taydi: u la r a fferen t im pulslam i orqa 
m iyaga o 'tk a z ib , retseptor neyronlar funksiyasini bajarad i, im p u lslam i teskari -
antidrom y o ‘nalishda tom irlarga o ‘tkazib, tom ir kengaytiruvchi n ervlar funksiyasini 
o ‘taydi. B oshqa ham m a nerv to la la ri kabi, afferent to la la r ham ikki tom onlam a 
o ‘tkazuvchan boMgani uchun im p u lsla r ikki to m onlam a o ‘ta oladi.
Ikkinchi nazariyaga m uvofiq, re tse p to r nerv o x irla rid a atsetilx o lin va gistam in 
hosil b o ‘lib, to ‘qim alarga d iffuziyalanib o ‘tganligi v a y aq in orad ag i tom irlam i 
kengaytirganligi tufayli, orqa ild iz la rta ’sirlanganda teri tom irlari kengayadi.
O dam dagi tom ir reaksiyalarini tek sh irish uchun k lin ik a d a b ir necha sinam a 
q o ‘Ilaniladi. Shulardan biri -