O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

xususiy
va 
tutash.
Xususiy tomir reflekslari
to m irla m in g o ‘zida jo ylashgan retseptorlardan 
keladigan 
im p u ls la r
hisobigayuzagachiqadi. Aorta ravog‘ivauyquarteriyasining 
ichki va tashqi tarmoqlarga boMingan sohasida joylashgan retsep to rlar katta 
fiziologik ahamiyatga ega. Yuqorida aytilgan tomirlar sistem asining retseptorlar 
to ‘plangan sohasi -
refleks chiqaruvchi soha
deb ataladi. 1866-yilda l.F. Sion va 
K. Lyudviklar bu soha mavjudligini ochishgan. Arterial bosim ko'tarilganda aorta 
devorlari cho‘zilib, baroretseptorlar ta ’sirlanadi.
Depressor nerv tolalari orqali ta ’sirotlar uzunchoq m iyaning tom irlar tonusini 
boshqaruvchi markazga borib, efferent tolalar orqali tomirlami silliq muskullariga 
im pulslar kelishi sekinlashadi. N atijada yurak urishlari soni sekinlashadi. Arterial 
refleksogen sohadan faqat depressor markazgina qo‘zg‘almay, balki arterial bosim 
tushganda depressor nervda im pulslar soni kamayib, adashgan nerv markazi 
tormozlanadi vasimpatiknerv faollashadi. Natijada tom irlartorayib, yurak fooliyati 
kuchayadi va oqibatda arterial bosim ortadi. Yuqorida aytilgan ikkala mexanizm 
m anfiy qaytar bog‘lanish o rq ali b o shqarilib arterial b o sim n i boshqarishni 
autoreguly ator mexanizmi hisoblanadi.
Ikkinchi refleksogen soha 1923 yil G ering tom onidanochilgan b o ‘lib, umumiy 
uyqu arteriyasini ik k ig a-ta sh q i v a ichki tarm oqlarigaajragan jo y id a joylashgan. 
Bu jo y karotid sinusi sohasi ham deb ataladi.
U y q u arte riy asid a a rte ria l b o sim n in g o rtish i shu s o h a d a jo y la sh g a n
baroretseptorlami ta’sirlaydi va vazokardial refleksni chaqiradi. Bu refleks 
Beynbridj
refleksi
deb atalib, buning n atijasid a tomirlar kengayib, y u rak urishlari soni 
sekinlashadi. Oqibatda arterial bosim pasayadi.
239

---

Shunday qilib, aorta ra v o g ‘i karotid sinusda arterial bosim qanchalik yuqori 
b o ‘lsa, arterial bosimni tushiruvchi impulslar soni shuncha kamayadi. Karotid si­
nus sohasi ham aorta ra v o g ‘i singari ham depressor, ham pressor soha boMishi 
m umkin. Uyqu arteriyasida bosimning pasayishi baroretseptorlardan impulslar 
borishini pasaytiradi va reflek to r tarzda tomirlar torayadi. Natijada arterial bosim 
ortadi.
K ic h ik q o n a y la n is h d o ir a s id a arte ria l b o sim n in g o rtis h i, uning 
b aro re tse p to rlarin i t a ’s irla b , bradikardiya, gipotoniya va taloq tom irlarini 
kengayishiga olib keladi (Parin refleksi). Natijada arterial bosim pasayadi, o ‘pkada 
qonni dim lanib qolishi bartarafboMadi.
A rterial bosim da reflektor boshqarilishi nafaqat mexanoretseptorlar, balki 
xem oretseptorlar tomonidan ham boshqariladi. Ular qonni kimyoviy tarkibining 
o ‘zgarishiga sezgir retseptorlar hisoblanadi. Bunday xemoretseptorlar aorta ravog‘i 
va k a ro tid sinusi so h asid a jo y la sh g a n . Ular qonda COr 0 2 va H+ ionlari 
konsentratsiyasi o ‘zgarishiga sezgirlar. Karotid xemoretseptorlar, asosan, o ‘pka 
ventilyatsiyasini, aortal xemoretseptorlar esa yurak- qon-tomir sistemasi faoliyatini 
boshqarishda ishtirok etadi. Xem oretseptorlar yana yurak tomirlarida, taloqda, 
buyrakda, suyak ko‘migida, hazm traktida va boshqa joylarda mavjudligini V.N. 
Chernigovskiy ko‘rsatib bergan. Mexano- va xemoretseptorlar venoz tizimida ham 
mavjud.
Shunday qilib, aorta ravog‘i va uyqu arteriyasi sohasidagi xemoretseptorlar 
pressor reflekslam i, m exanoretseptorlam i ta ’sirlanishi esa depressor reflekslami 
keltirib chiqaradi.
Tutish reflekslar boshqa tizim va a ’zolardan yuzaga chiqib, arterial bosimning 
o rtish i b ila n nam oyon b o ‘lad i. B unday re flek slam in g g av d a yuzasidagi 
retseptorlarga ta’sir etib yuzaga chiqarish mumkin. Masalan, og‘riq bo‘lganda qorin 
bo‘shlig‘i a ’zolaridagi tomirlar reflektor tarzda torayadi va arterial bosim ortadi. 
Teri retseptorlariga sovuqning ta ’siri natijasida tomirlar torayadi.