R=-----------------------------
V
ä
/ V
ä
/ V
ä
‘ ...+ '/R ,
Bu formula yordam ida tomirlaming qarshiligini aniqlash mumkin emas, chunki
tom irlar diam etri m uskullarning qisqarishi hisobiga o ‘zgaruvchan. Qonning
qovushqoqligi ham doimiy emas; masalan, qon diametri 1 mm dan kichik tomirlardan
o ‘ta y o tg a n b o ‘ls a , u n in g q o v u s h q o q ü g i o zay ad i.
C hunki to m ird a n qon
o ‘tayotganda uning markazida shaklli elem entlar joylashgan bo'ladi.
Tomirlar sistem asining deyarli barcha qismlarida qon oqimi laminar harakatga
ega. Tomirlarga parallel holda qon qavat-qavat bo‘lib joylashib harakatlanadi. Bunda
tomir devorlarigayaqin joydagilari deyarli harakatlanmaydi, unga nisbatan, ikkinchi
qavati unga nisbatan uchinchi qavati va h. k. shaklli eiementlari markazda tezroq
harakatlanadilar, plazm a esa tomir devoriga yaqin harakatlanadi. Qon oqish tezligi
qon-tom irlarida turlicha: aortada 40 sm /sek, arteriyalarda 40 dan 10 gacha,
arteriolalarda 1 0 d a n 0 ,l gacha, kapilyarlarda 0,1 dankam,venulalarda0,3 dan kam,
venada 0 ,3 -5 kovak venul 5-20 sm/sek.
Tomirlarda laminar oqimdan tashqari, yana turbulent (girdobli) oqim ham mavjud
Turbulent oqim arteriyalam i toraygan joylarida, hamda o ‘tkir burilgan joylarida
uchraydi.
Gem odinam ikaning asosiy ko‘rsatkich!ari bo‘lib, hajm tezligi qonni aylanib
chiqish vaqti va tom irlam ing har xil qism larida bosimlar farqi hisoblanadi.
Qonning hajm tezligi - bir minutda aorta yoki kovak venalar orqali va o ‘pka
arteriyasi yoki o ‘pka venalari orqali o ‘tgan qon hajmi bir xil. Yurakdan chiqayotgan
qon miqdori unga kelayotgan qon m iqdoriga teng.
Qon oqishining chiziqli tezligi
Chiziqli tezlik qon zarralarining tomirda siljish
tezligini ifodalaydi va mm/sek larda (sm) (sekund) oMchanadi.
sm/s
63-rasm. Qon-tomirlaming har
xil qismidagi o‘rtacha chiziqli tezlik.
A orta
Arteriolalar
V e n a la r
Arteriya lar
Kapiltyarlar
Chiziqli tezlik (V ) - hajm tezligining (Q ) qon-tomir ko'ndalang kesimi umumiy
yuzasiga b o ‘linganiga teng:
Bu formula yordamida topiïgan tezlik - o ‘rtachatezlikdir. Oqimning markazida
chlziqli tezlik maksimal, tomir devori ishqalanishi kuchli boMganligi uchun minimaldir.
Aortada 50-7 0 sm/sek. Kapillyarlarda -0 ,0 5 sm/sek. A rteriyalarda 2 0 -4 0 sm/sek,
arteriolada-0,5 sm/sek. Venalarda chiziqli tezlik 25-3 0 sm/sek.
Qonni aylanib chiqish vaqti.
Q on zarralarini katta va kichik qon aylanish
doirasini aylanib o ‘tishi uchun zarur b o ‘!gan vaqtga
qonni aylanib chiqish vaqti
deb ataladi. Issiq qonli hayvonlarda 27 sistolani tashki! qiladi. Agar odam yuragi
minutiga 70-75
marta qisqarganda, qon butun gavdani 2 0 -2 3 sekundda aylanib
chiqadi. Lekin shuni unutmaslik kerakki, qon-tomiri o ‘qi bo‘ylab oqish tezligi uning
devori oldidagi tezlikka qaraganda yuqoriroq. Q on-tom irlarining
devorlari ham
turlicha, bundan tashqari ulam ing uzunligi ham har xil. Dem ak, qonning hammasi
gavdaning barcha qon-tomirlarini shunday tezlik bilan aylanib chiqavermaydi.
Qolaversa m a’lum miqdordagi qon qon depolaridaham bo‘ladi.
Qon aylanib chiqish vaqtini oksigemometriya usuli bilan yoki qonga organizmda
uchraydigan biroryot m oddayuborish yo‘li bilan aniqlash mumkin.
A r te r ia l q o n b o sim i. A rte ria l qon bosim i g em o d in a m ik a n in g asosiy
k o ‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Uni aniqlash klinikada katta ahamiyatga ega.
Arterial bosim ko‘rsatkichini aniqlovchi omillar boMib, qon oqim ining hajm tezligi
va tom irlam ing umumiy periferik qarshiligi hisoblanadi. Arterial bosim kattaligi
mm. sim. ust. larida hisoblanib va quyidagi omillar: yurakning qon haydash kuchi,
qon-tomirlarining periferik qarshiligi va qonning hajmi bilan aniqlanadi.
Har bir sistola va diastola vaqtida arterial bosim o ‘zgarib turadi. Uning ko‘tarilishi
qorinchalar sistolasi bilan bog‘liq boMib, sistolikyoki maksimal bosim deb ataladi.
Sistolik bosim o ‘z navbatida: yon va oxirgi bosim larga boMinadi.
Yon bosim
tom irlar devoriga beradigan bosim i. Oxirgi bosim - m a’lum qon-tom ir sohasida
harakatlanayotgan qonni potensial va kinetflc energiyayig‘indisi hisoblanadi. Uning
kattaligi 110-120 mm sim ust teng.
Yon sistolik bosim oxiri, sistolik bosim orasidagi farq zarba bosimi deb ataladi.
U yurak faoliyati va tomirlar devori holatini anglatadi. A rteriya va arteriolalar
tarmoqlangan oxirgi qismlarida bosim 20-3 0 mm sim ust teng.
D iastola vaqtida arterial
bosim ning pasayishi
diastolik
yoki
minimal bosim
deb ataladi. Uning kattaligi asosan qon oqimi periferik qarshiligiga va yurak
qisqarishlari soniga bog‘liq. S istolik va diastolik bosim lar orasidagi farq
puis
bosimi
deb ataladi. Har bir sistolada otilib chiqqan
qon hajm iga puis bosimi
proporsionaldir. Kichik arteriyalarda bu bosim pasayadi, arteriola va kapillarlarda
esa doimiy b o ‘ladi.
Sistolik, diastolik bosimlardan tashqari, yana o ‘rtacha bosim ham farq qilinadi.
0 ‘rtacha bosim sistolik bosim bilan diastolik bosim o ‘rtasidagi m iqdor boMib, qon
bosimining puis bosimi boMmaganda, tabiiy sharoitda o ‘zgaruvchi qon bosimi
beradigan gemodinamik effektni bera oladi. 0 ‘rtacha bosim diastolik bosimgayaqin
bo‘ladi. Sistolik va diastolik bosim har birarteriyada o'zgaruvchan boMsa, diastolik
bosim nisbatan o'zgarm as kattalik hisoblanadi.
Bosimning diastolada pasayish vaqti sistolada ko‘tarilish
vaqtiga qaraganda
233
ortiqroq boMgani uchun, o‘rtacha bosim m iqdori diastolik bosimga yaqinroq.
A rterial bosim ning ko‘tarilishi
arterial gipertenziya
, pasayishi esa -
arterial
gipotenziya
d eb ataladi.
Arterial bosim ni aniqlashning ikki usuli: qonli yoki bevosita va qonsiz bilvosita
usullari mavjud.
1733 yilda S. Xels otlarda arterial bosimni, qonli usuli yordamida aniqladi.
Keyinchalik nem is olimi K. Lyudvig bu usulni takomillashtirib,
yozib oluvchi
moslam alarga ulab o ‘ziga xos egri chiziqni yozib oldi.
Dostları ilə paylaş: