O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Limfaningtarkibivaxossalari.
Katta yoshli odamda bir sutkada interstitsial 
bo‘shliqqa 20 I suyuqlik qondan o ‘tadi. U ndan 2 -4 I limfa suyuqligi b o ‘lib, qon- 
tomirlar sistemasiga qaytariladi. Qondagi oqsillam ing 50-100% interstitsiyga o ‘tadi. 
Bu oqsillaming asosiy qismi qon-tom irlariga qaytarilishi kerak, bunday vazifani 
limfa sistemasi bajaradi.
Och vaqtda yoki yog‘sizroq ovqat iste’mol qilgandan so‘ng yig‘ib olingan 
limfa suyuqligi tiniq rangsiz suyuqlik. Uning tarkibiga hujayra elementlari, oqsillari 
(202/1) lipidiar, postmolekulali organik birikmalar (aminokislolalar, glukoza, glitserin), 
elektrolitlar kiradi. Y og‘li ovqat iste’mol qilgandan so‘ng ichaklar limfa suyuqligi 
va ko‘krak limfa suyuqligi tarkibi-oq-sut rangiga kiradi. Buning sababi uning 
tarkibida yog‘ tom chilari ko‘p b o 'tad i. H ujayra elementlarining asosiy qism i 
limfotsitlargato‘g ‘ri kelib, ulaming soni 8 . 109/1 gateng. Eritrotsitlar juda ozm iqdorda 
bo'ladi. U lam ing soni to ‘qim alar ja ro h atlan g an d a ortadi. T rom botsitlar esa 
bo‘lmaydi. M akrofag va monotsitlar ju d a oz. Limfaning ion tarkibida qon plazmasi 
va interstitsional suyuqlik ion tarkibiga o ‘xshash. Limfa suyuqligi tarkibida qon 
plazmasida mavjud qon ivishida ishtirok etuvchi omillaming hammasi oz miqdorda, 
antiteloiar turli fermentlar bor. Xolisterin va fosfolipidlar lipoproteinlar holida 
uchraydi.
Limfaninghosilbo'lishi.
Limfa suyuqligi hosil boMishi filtratsiya, diffuziya va 
osmos hodisalariga asoslangan. K apillyarlardagi va to'qim alararo suyuqlikning 
gid ro statik bosim i farqi h isobiga s o d ir b o ladi. K ap illy arlar d e v o rin in g
o‘tkazuvchanligi katta o ‘rin tutadi. Turli oMchamdagi zarrachalami limfa tomirlaridan 
ularbo‘shlig‘iga o ‘tishining ikki yo‘li mavjud. Ulardan birinchisi-kapillarlardevori 
orasidagi yoriqlar kengayib, torayib turishi mumkin. Ular kengayib yirik molekulali 
zarrachalami o ‘tkazadi. Ikkinchi y o ‘li-endoteliy hujayralari sitoplazmasi orqali 
mikropinotsitoz pufakchalari va vezikulalar yordam ida o ‘tadi.
Limfa hosil bo‘lishida to‘qima vaqon-tom ir kapillarlaridagi gidrostatik va onkotik 
bosim asosiy o ‘rin egallaydi. Qonning gidrostatik bosimining ortishi limfa hosil 
boMishini kuchaytiradi, onkotik bosim ining ortishi esa aksincha.
Limfaningharakatlanishmexanizmi.
Limfaning harakati uni limfa kapillarlarida 
hosil bo‘lishidan boshlanadi. Limfa suyuqligining hosil bo‘lishi joyidan boshlab, 
to b o ‘yin so h a sid a g i venalariga q u y ila d ig a n jo y g a c h a uning h a ra k a tin i 
lim fangionlarning ritm ik qisqarishi t a ’m in lay d i. L im fangionlar, n aysim on 
mikroklapanlar bo‘lib, o ‘zini tarkibida limfani harakati uchun zarur bo‘lgan barcha 
elementlar mavjud: Muskul qavati, distal va proksimal klapanlar mavjud. Lim fa 
suyuqligi kapillarlardan kichik limfa tomirlariga siljigandan so‘ng limfangionlar limfa 
bilan to‘la boshlaydi va uning tomirlari qisqara boshlaydi. Muskullar qisqarishi 
uning ichki bosimini oshiradi va distal qism klapani yopilib proksimal qism klapani 
ochiladi. Natijada limfa navbatdagi limfangionga siljiydi(65-rasm).
243

---

65-rasm. 
L im fa to m irla rid a lim fa 
harakati mexantzmi 
(G. I. Lobov bo‘yÍcha).
A' qisqarísh davridagi limfangion; B-tolish davrídagi limfangion;
D-tinch holdagi linfangion; a-limfangionnimuskul manjetasi; b-klapan;
1-limfangion miotsitlaríning tinchlik va harakat potcnsiali;
2-limfangion devori qísqaríshi; 3- limfangion bo‘shlig(idagi bosim. Strelka bilan limfii
yo'nalishi ko‘rsatilgan.
Limfangionlar shu tariqa venalarga quyiladigan joyigacha ishlaydi. Go'yoki 
yurak ishiga o ‘xshab, sistola v a diastoladan iborat b o la d i. Ulam ing qisqarishtari 
bir m inutda 8-10 tagacha b o ‘)ishi mumkin.
Limfaning harakatiga skelet muskullarining qisqarishi ham ta ’sir etadi. Uning 
harakatiga yana qorin bo‘shlig‘idagi bosim va hazm a ’zolari harakati ta ’sir etadi. 
Bundan tashqari aortaning pulsatsiyasi va nafas harakatiari ham ta ’sir etadi. Nafas 
olganda limfa yoMlari kengayadi, nafas chiqargandatorayadi.
Limfa tomirlari adrenergik va xolinergik nerv tolalari: bilan ta’minlangan. Ulaming 
innervatsiyasi arteriyalar innervatsiyasidan 2-2,5 baravar kuchsizroq. Adrenergik 
va xolinergik tolalar kichik diam etrik limfa tomirlami katta diam etrlik tomiriarga 
o ‘tayotgan joylarda va klapanlar bor joylarda ko‘proq to ‘plangan.
Sim patik nervlaming q o ‘z g ‘a!ishi limfa tomirlarini qisqartiradi - parasimpatik 
nervlaming qo‘zg‘alishi esa ham qisqarishini, ham kengayishini ta’minlaydi. Ko‘krak 
y o i i ikki tomonlama innervatsiya oladi, ham simpatik, ham parasimpatik. Q o‘l va 
oyoqlam ing limfa tomirlari faqat simpatik tolalardan innervatsiya oladi. Magistral 
v a p eriferik limfa to la la rid a q isq a rish la r ritmi m iotsit m em branasidagi a-
244

---

adrenoretseptorlar faollashishi hisobiga kelib chiqadi. Limfa tomirlari qisqarishlaríni 
tormozlanishi esa ATF chiqishi va P - adrenoretseptorlam i faollashishi hisobiga 
amalga oshadi.
A drenalin lim fa oqishini kuchaytiradi va k o ‘k rak yoMIarida bosim ning 
qisqarishlar chastotasi va amplitudasini oshiradi.
Limfa sistemasining vazifalari.
Limfa sistem asiníng asosiy vazifalaridan 
interstitsiona! bo'shliqdagi oqsillar, elektrolitlar va suvni qonga qaytarishdan iborat. 
Birkunda limfa tarkibida kapillarlarga filtrlangan ! 00 groqsil interstitsial bo'shliqdan 
qonga qaytariladi. Ovqat hazm qilish kanali orqali so‘ri!gan ko'proq moddalar, 
birinchi o‘rindayog‘lar limfa sistemasi orqali tashiladi. Yuqori molekulali fermentlar, 
ayniqsa gistaminaza va tipaza qonga asosan limfa sistem asi orqali tushadi. Limfa 
sistemasi qon ketgan joydan qon oqishi to‘xtagandan so‘ng eritrotsitlami chiqarib 
yuboruvchi, bundan tashqari to ‘qimalarga tushgan bakteriyalam i zararsizlantirish 
va chiqarib tashlash vazifasini bajaradi. Limfa sistem asi limfotsítlami, hamda 
immunitetning asosiy omillarini ishlab chiqarish va tashíshini amalga oshiradi. 
Biror bir yuqumli kasalltk paydo bo‘lsa, limfa tugunlari bakteriya va toksinlami 
ushlab qolishi hisobiga yallig‘lanadi. Infeksiya yuqqan p o 'stlo q m oddasida 
joylashgan filtratsion sistema yordamida sterillanadi.
Hozirgi kunda tibbiyotning eng yosh yangi bo‘limi bo ‘lmish, endolimfoterapiya 
keng ko'lam da samarali natijalar bermoqda. D orivor m oddalar limfa sistemasiga 
yuborilmoqda. Limfotrop terapiya davolashda q o ‘Ilani!moqda.
V III
N A FA S F I Z I O L O G I Y A S I
N afas- murakkab jarayonlar yig‘indisi bo‘lib, organizmni kislorod bilan ta’minlab 
karbonat angídridini chiqarishdan iborat.
Barcha tirik mavjudotlar hayot faoliyati davom ida energiya sarflab turadi. 
Energiya esa energiyaga boy moddalam ing fermentativ parchalantshi natijasida 
hosil bo‘!adi. Sarflangan energiya o ‘mini to ‘ldirib turish kerak. Bu esa murakkab 
jarayon, biologik oksidlanish hisobiga sodir b o ‘ladi va energiya ajralishi bilan 
kechadi. Oksidlanish jarayonida kislorod ishtirok etsa * aerob, kislorodsiz ketsa- 
anaerob nafas olish deb ataladi. Barcha umurtqali hayvonlar uchun xos holat aerob 
nafas olishdir. Bu jarayon hujayralar mitoxondriyalarida kechadi.
Inson va o 4pka tipida nafas oluvchi hayvonlarda nafas quyidagi jarayonlam i 
o ‘z ichiga oladi: 1) tashqi nafas (tashqi muhit bilan o ‘pka alveolalari orasida havo 
almashinuvi): 2) o'pkada gazlar almashinuvi (o 'p k a alveolalari bilan kichik qon 
aylanish doirasi o'rtasida gaz almashinuvi); 3) gazlam ing qonda tashilishi; 4 ) qon 
b ila n t o ‘qim a o ra s id a g a z la r a lm a sh in u v i; 5 ) t o ‘q im a n a fasi (h u ja y ra
mitoxondriyalaridagi biologik oksidlanish).
T ashqi nafas. Nafas muskullari va o lpka veptilyatsiyasi (havo almashinuvi) 
ko‘krak qafasi hajmining ritmik, bir me’yorda o‘zgarishi hisobiga amalga oshiriladi.
245

---

Ko‘krak qafasi hajm ining ortishi nafas olish- 
inspiratsiya
, kichrayishi esa -nafas 
chiqarish- 
ekspiratsiya
deyiladi. Bu har ¡kkalajarayon nafas sikli deyiladi. Nafas 
olganda atmosfera havosi nafas yoMIari orqali o ‘pka alveolalariga kiradi, chiqarganda 
esa uning bir qismi tashqariga chiqadi.
Ko‘krak qafasi hajmining ortishi nafas muskullarining qisqarishiga bog‘liq. 
Insprator muskullar qisqarganda ko‘krak qafasi kattalashadi. Ekspirotor muskullar 
qisqarganda esa k o 'k rak qafasi hajmi kichrayadi.
Nafas olish m exanizm i. Nafas olish faoljarayonboMib, bir qanchaqarshiliklami 
yengishga yo‘naltirilgan. Nafas olishda, k o ‘tari!gan ko‘krak qafasining og‘irligi, 
tashqi qovurg‘alararo muskullar, diafragma, ko‘krak qafasi elastiklik qarshiliklari, 
to'qim alam ing qovushqoqligi, qorin b o ‘shlig‘idagi bosim, o ‘pkaning elastik 
qarshiligi, nafas yoMIarining aerodinamik qarshiliklami yengishga to‘g ‘ri keladi. 
Nafas olish jaray o n id a k o ‘krak qafasi hajmi uchta-vertikal, sagital va frontal 
yo‘lnalishlarda kengayadi. Shu vaqtda diafragma yassilashib, pastga tushadi.