O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

funksiona! qoldiq sig'imi
deb ataladi va 3000 
mi
ga teng nafas ch.qanshn.ng
qo‘shim cha hajmi, hamda qoldiq hajm lardan tashkil topgan. 
.............
N afas olishning qo‘shimcha hajini va nafas havosi birgalikda 
nafas sig m m i
tashkil qiladi (500+3000=3500m/)- 
. . . .
, 
<•
Zararlibo'shliq.
H avoalveolalardantashqari nafas yo‘llari-b u ru n bo shlig i, 
hiqildoq, traxeya, bronx va bronxiolalarxla ham bo* ladi. Bu havo gazlar almashinuvida 
ishtirok etmaydi. Shuninguchun nafas yoMlari 
anatomikzararli bo 'shliq
deyiladi. 
Nafas olib chiqarilganda bu yerdagi havo miqdori o ‘zgarmaydi, u taxmiimn 140- 
150 
mi
ga teng. Nafas havosining ‘/^qismini tashkil qiladi. Shunday qilib, 500 
mi
nafas havosidan 350 
mi
gina o ‘pka alveolalarigacha yetib boradi. Alveolalarda 
oddiy nafas chiqargandan so‘ng o 'rtacha 2500 
mi
havo boMadi ( ^ o n a l ¡ q o l d i q
sig‘im). 
Shunday qilib, 
oddiy nafas 
o lin g andaalveolyarhavonm g 
(2500.350 7) /,
qismi yangilanarekan.
6 8 - r a s m .O ‘p k a h a jm v a sig ‘im iarijad v ali.
Havo yo'llarining ahamiyati.
H avo yoMIarida gazlar alm ashinuvi sodir 
boMmaydi, lekin ular nafasda muhim vazifelami bajaradi. Havo yo‘llandan o'tayotgan
250

---

atmosfera havosi namlanadi, isiydi, chang va mikroorganizmlardan tozalanadi. 
Burun b o ‘sh lig ‘i shilliq pardasi ishlab chiqargan shilimshiq suyuqlik k ich ik
zarTalami, mikroorganizmlami o ‘zigayopishtirib - tutib oladi va u yerdan hilpillovchi 
epiteliy hujayralar tashqariga qarab harakat qilib (7 -1 9mm /min), yopishib qolgan 
tuzilmalami siljitadi. Shilimshiq suyuqlik tarkibida bakteriotsid xususiyatiga ega 
bo'lgan lízotsim moddasí mavjud.
Chang-g‘ubor va yig‘ilib qolgan shilim shiq hiqildoq, kekirdak, traxeyalardagi 
retseptorlami ta ’sirlab yo‘tal, burun bo‘shlig‘i retseptorlarini ta’sirlab esa aksa 
urish reflekslarini chiqaradi (himoya nafas reflekslari).
Bronxlaming silliq muskullari simpatik va parasimpatik nervlardan innervatsiya 
oladi. Parasimpatik ta’sir kuchayganda bronxlam ing muskullari qisqaradi va teshigi 
torayadi. Simpatik nervlar ta’siri kuchayganda esa bronxial muskullar b o ‘shashadi 
va uning teshigi torayadi.
0 ‘pka v en tily a tsiy a sl Vaqt birligi ichida o ‘pkadan o ‘tgan havoning m iqdori 
o ‘pka ventilyatsiyasi deb ataladi. Nafas harakatlari hisobiga alveolyar havoda gazlar 
tarkibi o ‘zgaradi. Kislorodning u yerga kirishi va karbonat angidridning chiqarib 
yuborilishí ta ’minlanadi.
0 ‘pka ventilyatsiyasining samaradorligi nafasning chuqurligi va m iqdoriga 
bog‘liq. Katta yoshdagi odam tinch turganida minutiga 16-20 marta nafas oladi. 
Insonda nafas olish nafas chiqarishga qaraganda qisqaroq bo‘Iib: 1:1,3 nisbatni 
tashkil qiladi.
0 ‘pka ventilyatsiyasini keng tarqalgan va k o ‘proq m a’lumot b era d ig a n
ko‘rsatkichi - 
o ‘pkaning minutlik hajmi
b o ‘!ib, erkaklarda tinch turganda 6 - 1
0 1 /
min
ni tashkil qiladi va jismoniy ish bajarganda bu ko‘rsatkich 30 dan 100 
l/min
gacha ortishi mumkin.
0*pkaning minutlik hajmi ventilyatsiyaning qanchalik samarali ekanligini to ‘liq 
ta’riflab bermaydi. Buni quyidagi miso! bilan ko‘rib chiqish mumkin. Ikki odam da 
o ‘pka ventilyatsiyasining minutlik hajmi 6 I g a teng deb faraz qilaylik. B irinchi 
holda odam minutiga 20 marta nafas oigan, har binning hajmi 300 mi. Ikkinchi holda 
10 marta nafas oigan, har binning hajmi 600 mi. Zararli bo‘shliq hajmi o ‘rta hisobda 
140 mi nafas olish chuqurligi 300 mi bo‘ Igan odamda 300-140= 160 mi, ya’ni minutlik 
hajmi 160 x 20=3200 mi ni tashkil etadi. Ikkinchi holda 600 - 1 4 0 = 460 mi, minutlik 
hajm 460 x 10 = 4600 mi ni tashkil qiladi.
Shundan ham k o ‘rinib turibdiki, siyrak, lekin chuqur nafas olish ancha sam arali 
bo‘lar ekan. Nafas gimnastikasi nafas hajmini orttirishda muhim amaliy aham iyatga 
ega.
Tananing holatiga qarab o ‘pkaning turli qism lari turlicha ventilyatsiyalanadi. 
Tik turganda o ‘pkaning pastki qism lari y u q o ri qism lariga nisbatan y a x sh i 
ventilyatsiyalanadi. Agar inson chalqancha yotgan holida bo‘lsa yuqori va pastki 
bo‘limlar orasidagi ventilyatsiya farqi yo‘qoladi, lekin orqatomoni oldtngi tom oniga 
nisbatan yaxshi ventiyatsiyalanadi. Yon tom onga yonboshlab yotganda esa 
o ‘pkaning pastki qismi yaxshi ventilyatsiyalanadi.
Tik turganda o ‘pkaning yuqori va pastki qism larining bir xil ventilyatsiya
251

---

boMmasligi bu o‘pka va plevra b o ‘shlig‘idagi bosimlar farqi hisobiga kelib chiqadi. 
0 ‘pka ma’lum og‘irlikka ega b o ‘lib, uning pastki qism ida yuqorisiga nisbatan 
transpulmanal bosim pastroq. Shuning uchun ham nafas chiqarishning oxirida 
uning quyi qismi kuchliroq eziladi, lekin nafas olganda esa oson kattalashadi.