O. T. Husanov konstitutsiyaviy

M a v z u n i m u s ta h k a m la s h u c h u n s a v o lla r
2 3 7

---

XXI bob. OZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI
l-§. 0 ‘zbekistonda Prezidentlik institutining vujudga
kelishi va rivojlanishi
Dunyo miqyosida prezidentlik institutining vujudga kelishi demokratik 
kuchlarning g'alabasi sifatida qaraladi. Chunki Prezident davlat boshlig‘i sifatida 
paydo bo‘lgach, xalq o‘z davlat boshlig‘ini o‘zi saylab qo‘yadigan bo‘ldi yoki 
prezident xalq saylagan vakillar tomonidan saylanishi va bunday mamlakatlarda 
davlat boshlig‘i lavozimini merosga qoldirish tartibi barham topdi. Hozirgi vaqtda 
BMTga a’zo bo‘lgan 192 ta davlatning 143 tasida prezidentlik lavozimi mavjud. 
Shuning o‘zi ham dunyo xalqlari o‘z taqdirini Prezident bilan bog‘laganini 
ko‘rsatadi.
Turli m am lakatlarning rivojlanishida, jahon hamjamiyatida o‘rin tutishida 
mam lakat prezidentlari ijobiy rol o‘ynaydi. Jorj Vashington, F. Ruzvelt, Mustafo 
O ta Turk, Shari De Gol, I. Tito kabi prezidentlar o‘z mamlakatining taraqqiyotiga 
katta hissa qo‘shib, xalqning, millatning iftixori, milliy qahramoniga aylangan.
0 ‘zbekistonda Prezidentlik institutining vujudga kelishi ham 0 ‘zbekistonning 
mustaqilligi bilan bog‘liq va taraqqiyoti kafolatlaridan hisoblanadi.
Sobiq Ittifoqning oxirgi yillarida ijtimoiy hayotning ham ma sohalaridagi 
tartibsizliklar, inqirozlarga uchrash 0 ‘zbekistonda ham yaqqol sezila boshladi.
H am m a sohalarning mutlaqo izdan chiqib ketishi respublika miqyosida 
yangicha boshqaruvga o‘tishni, Respublika bilan ittifoq o‘rtasida yangicha 
munosabat o‘rnatishni taqozo qila boshladi. Buning uchun Respublikada aholini 
birlashtira oladigan, markaz hujumlariga bardosh beradigan, m arkazning 
roziligisiz, ishtirokisiz vujudga keladigan davlat boshlig‘i lavozimiga ehtiyoj 
sezildi.
Bundan tashqari, 0 ‘zbekiston shu paytda ham mustaqil respublika - davlat 
hisoblansa-da, davlat boshlig‘i degan lavozim (bunday lavozimlar ittifoqda ham 
yo‘q edi) bo‘lmagan. 0 ‘zbekiston Konstitutsiyasi barcha davlatlar konstitutsiyalari 
o‘rnatgan davlat boshlig‘i, degan institutni chetlab o‘tgan edi. Davlat boshlig‘i 
vazifasini har doim kommunistik partiya rahbarlari bajarib kelgan edi. Bu hech 
bir qonunda qayd qilinmagan edi. Shuning uchun bo‘xronli 90-yillarning oxirida 
har qanday mamlakatda legitim davlat boshlig‘i lavozimi bo‘lishini davrning o‘zi 
taqozo etdi.
Shuning uchun avval sobiq ittifoqda davlat boshlig‘i - prezident lavozimi 
o‘rnatildi va 1990-yili m art oyida 0 ‘zbekistonda sobiq ittifoqdagi respublikalar 
orasida birinchi bo‘lib Prezidentlik lavozimi - instituti o‘rnatildi.
Bu m arkazning roziligini olmasdan, uning taqiqlashlariga qaramasdan 
qilingan katta voqea bo‘ldi va aytish mumkinki, Prezidentlik lavozimining 
o‘rnatilishi 0 ‘zbekistonning mustaqillik yo‘lidagi eng salmoqli va to‘g ‘ri qadami 
bo‘ldi.
2 3 8

---

1991-yil dekabr oyida I. Karimov umumxalq tomonidan, muqobillik asosida 
Prezident etib saylandi.
Shundan keyin mamlakatda boshqaruvni barqarorlashtirish, ijro hokimiyatini 
kuchaytirish borasida sezilarli ishlar amalga oshirildi. 0 ‘zbekistonning yangi 
Konstitutsiya loyihasi ustida ishlashi jadallashtirildi.
1991-yil 31-avgustda mamlakat Prezidenti 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy 
Soveti minbaridan 0 ‘zbekistonni mustaqil davlat deb e’lon qildi. Bu katta 
tarixiy voqea bo‘lib, o‘zbek xalqining azaliy orzusi ushalishi edi. Shundan 
keyin Prezident rahbarligida 0 ‘zbekistonning mustaqilligini amalda saqlash 
chora-tadbirlari ko‘riladi. Xavfsizlikni ta ’minlash maqsadida mamlakat qurolli 
kuchlari tashkil qilinib, mustahkamlanib bordi. M amlakatning iqtisodiy tizimi 
mustahkamlandi. M amlakat hududidagi barcha mulklar respublika mulki deb 
e’lon qilindi. Hokimiyat tizimida rivojlangan mamlakatlar tajribasida qo‘llanib 
kelgan hokimiyat bo‘linishi prinsipi qo‘llana boshladi.
Prezident rahbarligida qilingan yana bir muhim voqea bu - mustaqil 
0 ‘zbekistonning Konstitutsiyasini ishlab chiqish va qabul qilish bo‘ldi. 
Konstitutsiya 0 ‘zbekistonning davlat suverenitetini mustahkamladi. Xalq 
hokimiyatchiligini o‘rnatdi, inson va uning huquqlarini oliy qadriyat deb belgiladi. 
Konstitutsiyada 0 ‘zbekiston demokratik, suveren respublika deb e’tirof etildi. 
Davlat boshlig‘i sifatida Prezident belgilandi va Konstitutsiyada Prezidentni 
saylash, Prezident nomzodiga qo‘yiladigan talablar, Prezident vazifasi hamda 
vakolatlari belgilab qo‘yildi. 0 ‘zbekiston Prezidentiga taalluqli asosiy masalalar 
Konstitutsiyaning « 0 ‘zbekiston Respublikasining Prezidenti» degan XIX bobida 
mustahkamlandi. Unda Prezident davlat va ijroiya hokimiyati boshlig‘i, degan 
qoida bilan bir qatorda, Prezident bir vaqtning ozida Vazirlar M ahkam asining 
ham Raisi, degan qoida o‘rnatildi.
0 ‘tish davrida, ayniqsa, ijroni ta ’minlashda bu to‘g ‘ri yo‘l edi.
0 ‘zbekistonning Birinchi Prezidenti m a’lum davrda shu mavqeni egallab, 
0 ‘zbekistonda barqarorlikni ta’minlashga, milliy totuvlikka erishishda, iqtisodiy 
tizimga bozor munosabatlarini joriy qilishda, mamlakat xavfsizligini, fuqarolar 
manfaatini himoya qilish borasida katta ishlarni amalga oshirdi. 0 ‘zbekistonning 
jahon hamjamiyatida munosib o‘rinni egallashiga, xalqaro huquqning to‘la 
huquqli subyekti sifatida e’tirof etilishiga katta hissa qo‘shdi.
M amlakatimiz XXI asrga qadam qo‘yar ekan, jamiyatni rivojlantirish ustuvor 
yo‘nalishlarini Prezident rahbarligida belgilab oldi. Ustuvor yo‘nalishlardan biri 
etib - mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada 
erkinlashtirish belgilandi1.
Erkinlashtirish davlat qurilishi va boshqaruvidagi islohotlarning asosini tashkil 
etib, u boshqa hokimiyat tarmoqlariga, shu jumladan, Prezidentning maqomiga 
ham taalluqli bo‘ldi. Bu borada mamlakatimizda amalga oshirilgan voqealardan